Социал фалсафа масалалари. Сиёсат фалсафаси - Философия - Рефераты

Социал фалсафа масалалари. Сиёсат фалсафаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

142 KB

С о ц иал фалсафа масалалари. Сиёсат фалсафаси Режа: 1. Жамиятнинг фалсафий таҳлили. 2. Инсоннинг ижтимоийлашуви . 3. Сиёсат фалсафасининг ривожланиш босқичлари. 4. Сиёсат фалсафасининг моҳияти.

3. Сиёсат фалсафасининг ривожланиш босқичлари. Сиёсий муносабатлар мураккаб ва куп ўлчовлидир. Унинг ижтимоий- иктисодий маданий тарихий тизимлилик функционал-концептуал ва бошка жихатлари бор. Сиёсатни бир бутун бирликда караш дунёкараш сифатида бахолаш тахлил килиш алохида ахамиятга эга. Уни фалсафий тахлил килиш амалий фалсафанинг таркибий кисмига киради. Сиёсат фалсафаси куп тармокли фан сифатида унинг асосий элементлари шаклланиш боскичлари бошка ижтимоий-гуманитар фанлар билан муносабати хозирча тула аникланмаганю Сиёсат фалсафасининг тадкикот объекти ва предмети хакида хам мунозаралар давом этмокда.. Унинг асосчилари хакида хам турлича фикрлар мавжуд. 1987 йилда Лондонда чоп этилган “Сиёсий фалсафа тарихи“ китобида сиёсий фалсафанинг асосчилари сифатида кадимда Фукидид ва Платон Ксенофонт ва Аристотелъ урта асрларда Августин ва Ал Форобий Фома Аквинский ва Макивелли янги замонда Мартин Лютер ва Гуго Гроций з. Декарт ва ж. Локк А. Смит ва Х1Х асрда Гегелъ ва Ф.Ницше ХХ асрда Гуссерелъ Хайдеггер ва бщшкалар курсатилади. Бирок купчилик адабиётларда сиёсат фалсафасини сиёсат назарияси билан аралаштириб юборадилар. Вахоланки , сиёсий фалсафа сиёсат дунёсининг тузилиш элементлари булиб уни фалсафий катигориялар оркалитахлил килишда уларнинг тушунча-кат е гориялари тамойиллари тизимини яратишда мухим ахамият касб этади. Сиёсат фалсафасининг ривожланиш боскичлари Хозирги замон файласуфларининг таъкидлашича, сиёсат фалсафаси кадимги даврлардаёк мустакил фан сохаси сифатида шакллана борган ва сиёсий фан сифатида майдонга келган. Америка ва инглиз сиёсатшунослик фанининг машхур вакиллари Дж. Келтин ва Н. Берри Платон «Давлат» асарида сиёсий фалсафа тизимига биринчи бор асос солган деб таъкидлайдилар. Замонавий сиёсат фалсафасининг йирои к намоёндаларидан бири Л.Страус Сократни сиёсий фалсафанинг асосчиси, Платон хамда

Аристотель карашлари сиёсий фалсафанинг бизгача етиб келган энг кадимги намуналари деб ёзади. Баъзи файласуфлар, хусусан А.И.Алёшин сиёсий фалсафа шаклланишини, кадимги давр фалсафасига тегишли эмас деб, унинг карашларига эътироз билдиради. Биринчидан, сиёсат фалсафанинг хакикий маънода тулик шаклланиши учун, даставвал, сиёсий мунособатлар аник шаклланган булиши; иккинчидан, сиёсатшунослик тушунчаларининг маъно ва мазмуни кенг ва чукур шаклланган булиши; учинчидан, давлат хокимият, хукук, эркинлик каби тушунчалар карор топиши керак. Ана шундагина сиёсат фалсафасини урганиш объекти тьакомиллашади, майдонга келади. Сиёсат бир бутун борлик сифатида намоён булади. Сиёсий дунё кадимги дунё файласуфларини кизиктирган. Платон , Аристотел, Цицерон ва бошкалар «Сиёсат» «Давлат» «Конун» «Республика» ва бошка тушунчаларни тахлил килиб асарлар ёздилар. Платон узининг «Давлат» асарида сиёсий хаётнинг узгармас идеалини берган. Бу Платон томонидан грек сиёсий идеалини кабул килиш, кайта ишлаш, холос. ( Р.Коллингвуд). Шунингдек, Аристотель грекларнинг ахлокини ёзиб колдирган эмас, балки грек ахлокини ифода этган, бу ахлок жамиятнинг олий табакасига хос эди. Т. Гоббс узининг «Левиафан» асарида абсалютизмнинг сиёсий гоясини баён этган. Абу Наср Фаробий «Фозил одамлар шахри» асарида «халкнинг орзуларини давлат бошкариши керак»лиги гоясида ифода этган. Бирок, «Сиёсий тарих таълимоти» билан «Сиёсатшунослик», «Сиёсат фалсафаси», «Сиёсат социологияси» каби нисбатан мустакил фан йуналишларининг тушунчаларини алмаштириб юбориш чалкашликларга, гализликларга олиб келади. Сиёсатшунослик фани энг ёш фанлардан, десак, хато килмай эътибори билан кадимги даврдан то ХУ асргача сиёсатшунослик фани ривожланишига мос тарзда сиёсат фалсафаси хам шаклланиб борди.

Сиёсат, сиёсий фалсафа тугрисидаги фикрларда авлоддан-авлодга утиш даврида туб узгаришлар юз берди. Шахс камолоти билан боглик булган: хукук, эркинлик, шахс ва жамият манфаалари тушунчалари ва гоялари пайдо булади. Шахс билан жамият манфаатининг мос келмаслиги, жамиятдаги зиддиятларни англаш, тахлил килиш, уни хал килиш масалалари хар бир жамиятда узига хос тарзда кун тартибига куйилди. Жамиятда зиддиятли кучларнинг биргаликда яшаши, мехнат килиши, жамият билан давлат уртасидаги муносабатларни мувофиклаштириш учун ижтимоий-сиёсий институтлар (давлат махкамалари), кадриятлар, фукаролик жамияти тугрисида гоялар ривожланди. Янги замон мутафаккирлари шахс билан жамият уртасидаги доимий антонимия (бир – бирига зидлик)ни англаб етиб, унинг муаммоларини текшириш объекти килиб олдилар. Жамиятда муаммолар давлат учун биринчи даражали эканлиги курсатиб берилди. Жамиятнинг сиёсий дунёси, мустақил кичик социал соҳа сифатида, фуқаролик жамиятининг шаклланишига замин хозирлади. Бу ғоя ХУ111 аср охири Х1Х асрнинг бошларида капиталистик тузумнинг шаклланиши, ундаги мухим сифатлар:хусусий мулк, эркин бозор иктисоди, вакиллик-парламент демократияси, иктисодий, хукукий давлат, социал ва сиёсий сохаларнинг нисбатанмустакиллашуви, юз бера бошлади. Жамиятнинг сиёсий дунёси ХУ111-Х1Х асрларда капитализм тузумининг вужудга келиши ва карор топишимобайнида мустакил кичик социал соха, дунёнинг кичик бир тизими сифатида фукаролик жамиятининг шаклланишига замин хозирлади хамда унга нисбатан хам мустакал фаолият курсата бошлади. Мустакил сиёсат фалсафасининг шаклланиши. Х1Х асрга келиб «гуманитар фанлар» тушунчаси пайдо булди ва кенг таркала бошлади. Ижтимоий–гуманитар фанлар доирасида «сиёсатшунослик» ва «сиёсат фалсафаси шаклланди» шаклланди. Бу давлатнинг келиб чикиши, унинг вазифалари, ижтимоий шартнома назарияси, динга булган мунособати, халк, миллат суверинитети, инсон хукуки ва эркинлиги, бошкариш шакллари каби мухим тушунчаларга

кизикишнинг ортиб бориши билан белгиланади. Шунинг билан гарбдаХ1Х асрда теократик сиёсий таълимотнинг вужудга келиши, давлатнинг илохийлиги хакидаги таълимотнинг кайта тикланиши, кироллик жамиятини тиклашга уринишлар давлат тугрисидаги илмий назарияни ишлаб чикишга эхтиёж пайдо булди. Бу даврда давлатнинг хамма нарсадан устунлиги тугрисида, жамият билан тенглаштирувчи таълимотлар хам пайдо булган эди. ХУ111 аср охири ХХ аср бошларида мухим сиёсий назария вужудга келди. Сиёсат дунёсига янгича карашлар сиёсий назарияни кайта ишлаб чикишда мухим асос булиб хизмат килди. Бу сиёсатшуносликнинг мустакил илмий соха, алохида фан булиб шаклланишига олиб келди. Натижада сиёсат сохасини назарий урганадиган мутахассислар гурухи, институтлар пайдо булди. Сиёсий мунособатларнинг конуниятларини ургандилар. Айникса, сунгги даврда Гегель жуда катта ахамиятга эга булган назарий – гоявий масалаларни майдонга ташлади. Шуни таъкидлаш жоизки, сиёсат фалсафасининг илмий асосчиси сифатида тан олинган Гегель хеч жойда бу атамани ишлатмайди. У онасига багишланган асосий асари «Хукук фалсафаси» да сиёсий дунёнинг мухим тушунчаларини тахлил килади. Биз нима учун Гегель «сиёсат фалсафаси» урнига «хукук фалсафаси» атамасини ишлатган, деган саволга ёзилган китоблар, маколаларга суяниб таъкидлашимиз мумкин. Гегельгача инглиз файласуфи Гоббс фанга «ахлок фалсафаси», «давлат фалсафаси» тушунчаларини киритган эди. У сиёсат-фалсафасини «конунни бошкариш» тушунчаси билан айнан маънода ишлатган. Хозир бу тушунчанинг эквиваленти (тенглиги) сифатида «хукукий давлат» тушунчаси кабул килинди. ХУ111 аср охирига келиб, «хукук фалсафаси» тушунчаси ишлатила бошланди. У тушунчадан Г.Гу г о уз асарларида кенг куламда фойдаланди. Демак хукук, хукукий асос сиёсат фалсафасининг шаклланиши учун энг мухим тушунчалар хисобланган.

Шунга кўра, Гегель сиёсий борликни, сиёсатни фалсафий тахлил килишда «хукукий» тушунчасини танлаган булса, ажаб эмас. Хукук ва конун бугунги кунда хукукий давлатнинг суверенитат, универсаллик, умумий, мавхум, шахссиз характерга эга булишининг асоси булиб, бунга сиёсий фукаролик дунёсининг узига хос, индивидуал, аник, норасмий томонларини карши куйиш мумкин. Гегель «хукук фалсафаси»да сиёсат дунёсининг шаклланиши ва карор топиши, унинг вазифалари тугрисида узининг тамойиллари ва карашларини баён килади. Асарда яхшилик ва ёмонлик, конун ва хукук, эркинлик ва адолат, ахлок, шахс ва оила, мулк, фукаролик жамияти каби энг асосий муаммоларнинг давлатга булган нисбатини, узаро богликлигини очиб берилади. Демак, бу асар эркинлик ёки хукук фалсафасигагина булмай, «сиёсат фалсафаси» ёки сиёсатнинг фалсафий тахлилидир. Айникса, асарнинг «Ахлок» кисмида фалсафий масалаларига батафсил изох берган. Бунда Гегель оила, фукаролик жамияти ва давлатнинг мохиятини очиб беради. Уларни жамиятнинг энг асосий тушунчаларидеб курсатилади. Гегель давлат тугрисидаги гояга, давлатнинг динга, ижтимоий фикрга мунособати, давлат институтлари ва хокимият мохияти, давлатнингт тарихий типлари ва уни бошкариш масалаларига кенг урин ажратилган. Гоббс, Локк, Гегеллар майдонга ташлаган мухим муаммоларни Х1Х аср давомида ва ХХаср биринчи ярмида Г.Спенсер, В.Парето, М. Вебер, А.Мишель, Л.Дюги, Б.Кроче, К. Шмидт ва бошкалар давом эттирдилар, сиёсат фалсафасининг мухим ва асосий томонларини хал килишга киришдилар. Улар сиёсий борлик ва унинг сиёсий консепцияларини ишлаб чикдилар. Билиш назарияси ва онг муаммолари сиёсий сохани методологик жихатдан урганиш, ахлок ва хукук нисбати, реал ва идеал эркинлик, тенглик, адолат каби сиёсий онтологиянинг назарий масалаларини ёритишга катта хисса кушдилар. Уларнинг хизмати шундаки, сиёсат оламиалохида реаллик сифатида узига хос ривожланиишига конунларига эга эканлигини курсатдилар.

Асримизнинг 30-50 йилларида бу масалаларда янада самарали натижаларга эришилди. Сиёсий оламни ривожлантириш режалари майдонга ташланди. Булар сиёсий сохани тахлил килишда дунёкараш ва методологик жихатлардан жуда катта ахамиятга эга булди. Олимлар (файласуфлар)нинг куплари тоталитар тизимга , фашизмдиктатурасига карши кескин кураш олиб бордилар. Демократиянинг карор топишига уз хисаларини кушдилар. 60-70 йилларда сиёсат фалсафаси янги боскичга кутарилди. Бу муаммоларнинг майдонга ташланиши Страус, Э. Фогеллин, Р.Назик, Г.Рормозер ва бошкаларнинг номи билан боглик. Юкоридаги фикрларни хулоса килиб айтиш мумкинки, сиёсат фалсафаси жамият тараккиётининг маълум даврида вужудга келган, Ижтимоий–сиёсий фикрлар асосида шаклланган. Фукаролар жамиятнинг ва сиёсий дунёнинг тизими сифатида карор топиши сиёсат фалсафаси шаклланишининг шарт-шароити хисобланиб, ижтимоий-гуманитар фанлар, айникса фалсафанинг узок давр ривожланиши жараёни натижасидир. 4. Сиёсат фалсафасининг мохияти. Сиёсат фалсафаси фалсафа ва сиёсатнинг кесишган жойини урганувчи фан сохаси булиб, сиёсий мунособатларни дунёкараш нуктаи назаридан тахлил килади. У уз ичига сиёсий онтология (борлик), аксиология (кадриятлар), эпистемология (билиш тугрисидаги таълимот), методология, праксиология (амалиёт тугрисидаги таълимот) ларни уз ичига олади. Шунингдек, бу билиш сохаси, сиёсий дунёнинг белгиланган номлари, кадриятлари, давлат ва хокимият тугрисидаги сиёсий гоялар тизимини инсон маънавий фаолияти, дунёкарашнирнг шаклланиши жараёни сифатида урганади. Сиёсат фалсафаси учун сиёсат дунёсининг, эркинлик, тенглик, адолат каби қатор тамойиллари фалсафий фикр юритиш манбаъйидир. У сиёсий мунособатларнинг «қаерда?», «қачон?», «қандай?», «кимлар томонидан?» каби саволларини фаолиятга ва сиёсий хаётнинг умумий йўналишига

каратади. Масалан, конкрет давлат ёки хокимият тузилишим эмас, давлатнинг табиати, умуман хокимият; конкрет уруш эмас, умуман урушларнинг умумий табиатига, уларнинг инсон ҳаётида тутган ўрни хакида фикр юритади. Ҳар кадай сиёсат инсон хаётий фаолиятининг мухим сохаси сифатида, уз фалсафий мазмунига эга. бу маънода сиёсат фалсафаси-сиёсий фаолиятнинг таркибий кисмидир. Сиёсат дунёси объектив борлик сифатида мавжуд булиш билан бирга, гоялар тарзида ҳам намоён булади, яни сиёсат ғояси маънавий борлик сифатида тушунчалар, категорияларда ифодаланади. Бу маънодасиёсий борлик аник ва ноаник шаклларда хар кандай жамиятда бирга яшайди. Сиёсат фалсафасининг вазифаси сиёсий дунёдаги фикрлар, гояларни англаб етиш ва тушунчалар мохиятини очиб беришдир. Сиёсат фалсафаси назарияларнинг тушунча-котегорик сохасини (аппаратини), унинг тилини ишлаб чикади. Сиёсат фалсафаси фактларни оддий ва курук тартибга солиш билан шугулланмайди, балки унинг мохиятини очиб беради. Сиёсат фалсафаси сиёсий дунёдаги бутун билан, умум билан якка, назария билан амалиётнинг узаро нисбати, эркинлик, адолат, тенглик, озодлик масалаларини бир бутун холда урганади. Сиёсат фалсафаси доирасига хокимият мохияти, хокимият мунособатлари, давлатга оид булган гоялар киради. Фалсафа сиёсий сохадаги тушунчалар мохиятини очиб бериш бидан шугулланар экан: «Нега бошкариш керак?» «Халкни бошкариш кимга ва нима учун керак?», «бошкаришнинг мохияти нима?»каби саволларга жавоб бериши керак. Шу вазифаларига караб, сиёсат фалсафасини жамиятнинг сиёсий ташкилотлари фаолиятларни ташкил килиш тамойиллари хакидаги фан дейиш мумкин. Сиёсат фалсафаси умумий тенденция, тамоиллар, конуниятлар билан шугулланар экан; жамият, демократия, фукаролик, хокимият, сиёсат тушунчаларининг умуминсоний томонларини изохлаш билан бирга хар бир

умумий коидалар муайян шароитда, конкрет халк, миллат хаётида узига хос шаклда намоён булишини хисобга олади. Бугунги кунда мамлакатимизда демократик хукукий, фукаролик жамияти барпо этилмокда, узимизга хос, узимизга мос йулни танлаб олдик. Бу йул халкнинг, миллтнинг дунёкараши, тарихий давлатчилигимизнинг миллий тараккиёт йули билан характерланади. Бу сиёсий йулнинг мазмуни миллат мнталитетига хос фикрлаш усули, дунёга булган мунособати конкрет тарихий давр билан белгиланади. Шунинг учун сиёсий гояларни, уларнинг андозаларини ташкаридан киритиш, уни у ёки бу миллат хаётига зурлаб сингдиришга уринишдир. Сиёсий гояларнинг кадрияти ижтимоий – гуманитар фанларда уз ифодасини топади. Унинг мазмуни шу фан вакиллари яшаган жамият хусусияти билан узвий боглик. Чунки, ижтимоий фанлар тарихий характерга эга. Ислом Каримов жамиятнинг сиёсий карашларни: давлат тизими, халк анъаналари, бой давлатчилик тарихи, халкнинг орзу – умидлари, хуллас миллатнинг менталитетини белгилайдиган, дунёкараши, дину-диёнати, миллий кадриятлардан келиб чиккан холда дунё амалий тажрибалари, илмий назарияларидан фойдаланган холда, узбек халкини озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт сари бошламокда. Призидентимизнинг сиёсат фалсафасига доир илмий концепсиясини умумлаштириб айтсак: «биз барпо этаётган давлат, энг аввало, умум жахон цивилизациясига, давлат курилиш сохасида бошка халклар эришган тажрибаларига, ижтимоий кадриятларга асосланиши лозим. Ватанимиз азалдан башарият тафаккур хазинасига унутилмас хисса кушиб келган. Асрлар мобайнидахалкимизнинг юксак маънавияти, адолатпарварлик, маърифатпарварлик каби фазилатлари шарк фалсафаси ва ислом дини таълимоти билан узвий ривожланади ва, уз навбатида, бу фалсафий ахлокий таълимотлар хам халкимиз доирасидан бахра олиб бойиб борди. Бизнинг келажаги буюк

давлатимиз ана шу фалсафага уйгун холда, буюк мутафаккир аждодларимизнинг доно фикрларига уйгун холда шаклланиши лозим». И.Каримов Сиёсат фалсафаси. Сиёсий назария ва фалсафа Сиёсатнинг тахлил йуналишлари Сиёсий назария Сиёсий м у нособатларнинг конкрет намоён булишини муштарак-мужассам урганади. (Бу – институтлар, субеъектларнинг тузилиши ва вазифалари, уларнинг характери, сиёсий тизимдаги ахамияти, узаро алокалари, шакл ва типлари хакидаги лишлар тизимидир) Сиёсат фалсафаси Сиёсий мунособатларнинг дунёсининг бир бутун тарзда умумий йуналишга хос универсал тамойиллари, мохиятини, давлат, хокимиятининг умумий ва миллий гояларини. Бу гоялар сиёсий антология (борлик), гнеосеология (билиш), аксиология (кадриятлар), методология категориялари оркали ифодаланади. Сиёсий онтология (борлик) Сиёсат дунёси инсон борлиги,фаолияти сохасининг узига хос томони булиб:хокимият, давлат тизимидаги ташкилотларга, принцип ва нормаларга булган мунособатни ифодалайди. Хокимият, давлат тизими у ёки бу гурухнинг, бутун жамиятдаги кишиларнинг манфаат ва эхтиёжларини таъминлашга, хаётий фаолиятини амалга оширишга кафолат беради. Бошкача килиб айтганда, сиёсий борлик-жамият, давлат ва хокимиятга тегишли барча ташкилот ва мунособатлар, мажмуасидир.

Сиёсий билиш Субъектнинг сиёсий мунособатлар намоён булиши ва мохиятни урганиш жараёни булиб, бунда сиёсий борлик билишнинг объекти хисобланади. Сиёсий хис-туйгулар, фикр – мулохазалар сиёсий онг шаклланиб боради. Субъект сиёсий хаётни тушуниб етади. Тушуниш, мухокама, мулохаза оркали демоократия, хокимият, давлат тизими, хукукий, фукаролик жамияти тугрисида билимга эга булади. Ва бу сиёсат фалсафасининг асосий максадини, вазифасини ташкил килади. Сиёсий методология Сиёсатни урганишнинг: аналитик ва синтетик; тизимли урганиш; чизикли ва чизиксиз тафаккур; уз-узини бошкариш, статистик ва эхтимоллик. Прагматик ва лингвистик методлари мавжуд. Методология технология ва бошкаришнинг хусусий ва умумий методларини уз ичига олади. Сиёсий аксиология (кадриятлар) Сиёсат дунёсида жамият максад гояларни амалга оширишда эзгулик, адолат, гузаллик, хакикатнинг намоён булишидир. Инсон энг олий кадрият эканлигини сиёсат даражасига кутариш, аксиологиянинг мазмун – мохиятини ифодалайди.

Антик давр мутафаккирлари ижтимоий ҳаётни, унинг аъзолари бўлмиш турли гуруҳлар ўртасидаги муносабатларни йўлга қўйиш масалалари билан шуғулланишлар эканлар ўз диққат эътиборини давлат, ҳокимият сиёсат, қонунчилик, давлатни идора этиш шакллари каби масалаларга қаратилади. Нафақат шуғулланишган, балки бу муаммоларга устувор аҳамият беришган. Шу маънода Арасту ёзадики «ҳар қандай фан ва санъатнинг пировард мақсади эзгулик экан, барча фан ва санъат учун энг асосий, устувор, олий эзгулик сиёсатдир» (Аристотел. Соч. Т.4. С . 467). Сиёсий феноменларни таҳлил қилиш ва баҳолашда биз қўллайдиган сиёсий тушунчалар, назариялар, ғояларнинг аксарияти антик давр мутафаккирлари томонидан ишлаб чиқилган ва муомалага киритилган. Афлотун ва Арасту томонидан давлат, сиёсий ҳокимиятнинг атрофлича таҳлил қилиниши, бошқарув шаклларининг классификацияланиши ўша давр ижтимоий ҳаётида ўз-ўзини бошқарув шакллари юқори даражада ташкил этилганидан нишонадир. Афлотун ўзининг «Давлат» асарида юнон шаҳар- давлатларини қуйидагича шаклларга ажратиб кўрсатади: 1) монархия – давлатнинг битта яхши инсон томонидан бошқарилиши ёки тирания; 2) аристократия – давлатнинг айрим бир кишилар томонидан бошқарилиши, бошқача қилиб айтганда олигархия; 3) Демократия – давлатнинг кўпчилик халқ оммаси томонидан идора этилиши. Кўриниб турибдики Платон демократиянинг иккинчи бир бузилган шаклини келтириб ҳам ўтирмайди. Сабаби демократиянинг ўзи шундоқ ҳам бошқарувнинг энг ёмон шакли эканлигини қайд этади (Қаранг: Соч. Т.4. М. 1994, С.74). Сократ саховати муайян маънода билимдир ва билимни ўргатиш мумкин, деб ҳисоблаган. Платон бу тезис билан келишади ва уни тўғри билим яхшилик ғоясини билишдан иборатдир, деган фикр билан тўлдиради. Бироқ, Платон одамларнинг саховатдан иборат билимни эгаллашга қодир эканлигига Сократга нисбатан камроқ ишонади. Одамларнинг тўғри нарсаларни билиб олиши қобилияти юзасидан билдирилган бундай скептицизмни Платоннинг ўзи кузатиб турган Афина демократиясининг таназзулга юз тутиш

тенденциясига нисбатан ўзига хос муносабати сифатида ҳам кўриб чиқиш мумкин. Умумийлик ҳиссининг емирилиб бораётганлиги, софистларнинг анъаналарни танқид ўқига тутиши ва демократия тарафдорларининг Сократни ўлим жазосига маҳкум этганлиги ана шундай таназзулнинг намоён бўлишини кўрсатиб турар эди. Платон антидемократга айланди ва халқ ўзини ўзи бошқаришга қодир эмас, деган хулосага келди. Плантон соғлом шаҳар-давлатни барпо этиш учун қуйидаги шартни илгари суради. Ҳокимият халқ ёки билими кам ва химматсиз якка шахсли хукмдорларнинг эмас, балки ваколатли кишиларнинг қўлида бўлиши керак. Давлат диалогининг катта қисми идеал таълим тизимининг қандай бўлиши кераклигига бағишланган. Келиб чиқишидан қатъий назар ҳамма болалар 20 ёшгача бир хилдаги маълумотни эгаллайди. Улар бақувват, итоаткор, садоқатли ва ўз-ўзини қурбон қилишга шай тарзда тарбияланишади. 20 ёшга етганда энг яхшилари танлаб олинади ва улар таълимини давом эттиришади. 30 ёшга етганида яна танлов бўлади ва танловдан ўтганлар яна беш йил фалсафани ўрганадилар. Бундан кейин улар жамиятнинг амалий ҳаётида иштирок этиб, бошқарув малакаларини эгаллашади. 40 йиллик ҳар томонлама таълим олиш, тайёргарлик ва тажриба орттириш жараёнларини бошдан кечиришганидан сўнг ушбу синчиклаб танлаб олинган элита давлатни бошқариш ишларини ўз қўлларига олади. Биринчи танловдан ўта олмаганлар хунармандлар, деҳқонлар ва савдогорлар бўлишади. Иккинчи танловдан четга чиқиб қолганлар бошқарувчилар ва жангчиларга айланишади. Шундай қилиб, таълим тизими учта ижтимоий синфи келтириб чиқаради. Синф Функция Саховат ҳукумдорлар бошқариш донолик бошқарувчилар кўриклаш мардлик ишлаб чиқарувчилар ишлаб чиқариш итоаткорли к

Платон учта ажратиб кўрсатилган синфни учта ижтимоий функция ва учта саховатлилик билан мувофиқлаштиради. Платон анъаналарини давом эттирар экан, Арасту ўзига хос оригинал таълимот ҳам яратади. Қарор қабул қилувчи Битта Бир неча Кўпчилик Қонунга мувофиқ бошқарув Монархия Аристократия Мўътадил демократия Қонун билан чегараланмаган бошқарув Тирания Олигархия Юқори даражадаги демократия Шу билан бирга Арасту давлатнинг энг яхши шаклларини аниқлашга уринади. У сиёсий барқарорликнинг муҳимлигига алоҳида эътибор беради: халқнинг фикрини эътиборга олиш керак, акс ҳолда давлатда беқарорлик рўй беради. Давлат қонун асосида бошқарилиши керак, акс ҳолда у хавфли бўлади, бундай давлатда коррупция ва хукумдорларнинг ўзбошимчалиги кучаяди. Шундай қилиб давлат қонун асосида бошқарилиши ва одамларга ўз фикрини ифодалаш имконини бериш керак. Платонга қарши ўлароқ, Аристотель халқ асосли ва ақлга мувофиқ фикрлар билдириши мумкин, деб ҳисоблайди. Платон эътиборга молик билимга фақат «экспертлар»гина эга, халқнинг фикри иккинчи даражалидир, деб ҳисоблаган. Арасту фикрича «яхши тирания» ҳеч қачон қонунга асосан бошкарилувчи жамиятга чинакам муқобил бўла олмайди. Бошқа одамнинг қўл остида бўлиш эркдан маҳрум бўлиш, қулга айланишни англатади. Бу ҳолда қандай «яшаш тарзи»ни олиб боришни бошқа одамнинг иродаси ҳал қилади. Аммо, яхши фазилатли ҳаёт кечириш ва инсонлик қадр-қимматини сақлаб қолиш учун, ҳайвонлар сингари бошқалар томонидан «ҳайдалиш» эмас, балки ўз шахсий ҳаётини шахсан амалга ошириш зарур. Умумий қонунга бўйсунган ҳолда, биз унинг доирасида ўз қобилиятларимизни жамиятда эркин амалга оширишимиз

мумкин. Арасту фикрича, қонунга мувофиқ бошқарув иносннинг энг яхши қобилият ва имкониятларини амалга ошириш шарти ҳисобланади. Шу боис Арасту халқ фикрини ҳисобга олиш ва давлатни қонунлар асосида бошқариш зарурлигини таъкидлайди. Ушбу икки аспектда у Платоннинг «Давлат» асарида ифодаланган «идеал давлат» ҳақидаги таълимоти билан кечиша олмайди. Шундай бўлсада Арасту фикрича, қонун барчага баробар эмас. Қонун энг аввало эркин греклар учун амалга қилувчи ҳуқуқ ва қоидаларни белгилайди. Бу қоидалар қуллар ва варварларга тааллуқли эмас. Шундай қилиб қонун, универсал қўлланувчи нарса ҳисобланмайди. Ўз сиёсий қарашларида Арасту тенглик масаласини ҳам муҳокама қилади. Ҳуқуқ субъектларининг жиҳатидан тенглик демократияга, мулкка доир тенглик эса плутократияга олиб боришини уқтиради. Бу ўринда Арасту хокимиятга бўлган турли нуқтаи назарни ўзида ифода этган даъволарни кўриб чиқади. Арасту фикрича мулк эгаси бўлиш маълум жавобгарликни талаб қилиб, бу давлат учун маъқул ҳисобланади. Аксар ҳолларда у мулкдорда маълум ноёб қобилиятларнинг мавжудлигига ишора қилади. Идеалда донишмандлик билан яхши фазилатларга эгалик энг юқори баҳоланиши керак, аммо уларни ўлачаб бўлмайди. Бойликни эса ўлчаш мумкин. Ҳокимият масаласини ҳал қилишда, Арасту фикрича, юқорида санаб ўтилган барча омилларни ҳисобга олиш керак. Мулкдорлик, ўқимишлилик, келиб чиқиш, алоқалар ва уларнинг сони каби барча хислатлар ҳокимиятни тақсимлашда оз-оздан ҳисобга олиниши лозим. Пухта муҳокамадан кейин Арасту мўътадил демократия барча мумкин бўлган ҳокимиятни бошқариш шаклларининг энг яхшиси деган хулосага келади. Мўътадил демократия демократик сон принципи ва аристократик сифат принципига асосланган «аралаш бошқарув» ҳисобланади. Ўрта асрларда сиёсий фикрлар. Ижтимоий-сиёсий фикрлар тараққиёти ўрта асрнинг асосий хусусияти шундан иборатки, бу даврда Ғарбий Европада христиан дини аста-секин хукмрон мафкурага, дунёқарашга айланиб борди.

Дин билимнинг барча соҳаларини, шу жумладан, фалсафани ҳам ўзига бўйсундирди. Петр Доимани ибораси билан айтганда, фалсафа «илоҳият хизматчисига» айланади. У бутун кучини христиан динининг ақидалари тўғри эканлигини исботлашга сарф қилиши лозим эди. Бу фалсафа «схоластик фалсафа» деган ном билан тарихдан жой олди. Янги христианлик ғоялари фалсафада, шу жумладан сиёсий фалсафада ҳам ўрин эгаллай бошлади. Шу билан бирга сиёсий ҳаёт ва сиёсий тафаккурга жиддий таъсир кўрсатган конкрет сиёсий ўзгаришлар рўй берди. Икки «узвий» институт – дунёвий институт ва черков институти юзага келди. Бу институтлар орасидаги муносабатлар деярли узоқ вақтлар давомида деярли ўзгармасдан келди. Христианликнинг машҳур теологи Августин христианлик етакчи дин сифатида тан олинганидан ва Рим империяси бўлинганидан кейинги даврда, Ҳ амжамоадаг и инсон Давлат- қ онун (умумий) Индивид (хусусий) Табиий ҳ у қ у қ Рим ҳ у қ у қ Ру ҳ (эзгулик) Тана ( ё в у злик) Черков институти Дунёвий институт

герман қабилаларининг босқини натижасида Ғарбий Рим империясининг парчаланиши арафасида яшади. Бу даврда қироллик ҳокимияти заифлашгани боис сиёсий маъсулиятни Черков ўз зиммасига олди. Шу тариқа христиан теологлари сиёсий идеологларга айланди. Августин антик даврни христианлик билан боғлаган дастлабки теологлардан бўлиб, у христианликни неоплатонизм билан синтез қилди. Августин «икки хукумат» ҳақидаги таълимотни таҳлил этар экан улар бир хилда конунийдир деган фикрни илгари суради. Амалда эса черковни ҳимоя қилар эди. Бу таълимот ҳокимиятлар турли вазифаларга черков-маънавий, давлат-дунёвий вазифаларга эга эканлигини таъкидларди. Қайд этиб ўтилганидек, давлат билан бир пайтда черков ҳам ривожланиб борди. Унда маъмуриятнинг тутган ўрни кучайиб борди. Айни пайтда Қирол ва давлат аристократияси ўртасида ҳам ўзаро кескин ҳамкорлик вужудга келган эди. Қирол абсолютизмнинг, давлат аристократияси эса-конституционализмнинг ифодачиси бўлиб қатнашди. Қирол Худонинг мархамати билан берилган қирол тахти мерос бўлиб ўтувчи абсолют монархияни қўллаб-қувватлар эди. Аммо миллий аристократия қирол қонунга ва анъанага асосланган хуқуққа бўйсуниши, бундан ташқари, у аристократия томонидан сайланиши керак, деб таъкидларди. Умуман ўрта асрларда қуйидаги тўрт омил муҳим ўрин тутди. Қонун (анъанага айланган ҳуқуқ) Худонинг марҳамати Августин фикрича қирол хокимиятининг бу тўрт омили бир-бири узвий боғланган. Аммо, шу билан бирга улар турли функцияларни ҳам бажарган: сайловлар нохосликка қарши кафолат булиб ҳисобланади; тахт ворислиги Қ ирол СайловТахт ворисили

хукмронликнинг авлоддан-авлодга ўтишини кафолатлайди («Қирол ўлди, яшасин қирол!»); Худонинг марҳамати итоат қилиш талабини халқ орқали қонунийлаштиради; анъанага айланган ҳуқуқ қиролдан юқори бўлганлиги туфайли, таълум конститутцион бошқарув турининг кафолати мавжуд бўлади. Рим – католик черковининг расмий фалсафаси бўлиши томизм таълимотининг асосчиси Фома Аквинский (1225-1274) таълимоти христианлик билан Арстотелизм теологик синтезидан иборат эди. Аквинский инсонга ижтимоий мавжудот сифатида қарайди. Ҳаёт инсонларнинг ўз-ўзини бошқара олиш қобилиятининг шарти бўлиб ҳисобланади. Сиёсат эса инсон атрибутларининг амалга ошириш имкониятига кўмаклашувчи табиий машғулот ўлиб ҳизмат қилади. Бу сиёсат маълум даражада воҳийга боғлиқ бўлмагани боис мажусийлар ҳам етарли даражада яхши ҳаёт кечиришлари мумкин. Сиёсатнинг вазифаси, сиёсатчи христианми, йўқми – қатъи назар фазилатли ва бахтли ҳаётни амалга ошириш учун шарт-шароит яратишдан иборат. Аммо, яхши фазилат ва бахт орасида якуний мақсад-паноҳ туради. Бунда руҳонийнинг вазифаси – умид бериш. Шундай қилиб, сиёсатчи билан руҳонийнинг вазифаси табиий равишда бир-бирига қўшилади. Арасту юнон шаҳар давлатига инсоннинг ўз-ўзини ифода этишнинг якуний босқичи сифатида қарайди. Христиан феодал жамиятида яшаган фома учун якуний мақсад бўлиб у дунёдаги ҳаётда боқий паноҳ топиш, ижтимоий ҳаётнинг энг олий шакли бўлиб эса – қонунлар билан бошқарилувчи христиан жамияти ҳисобланади. Фома давлат ва черковнинг ўзаро муносабатларига доир қарашларида мўътадил папист ҳисобланади. Жамият (ақл) ва христианлик (эътиқод) ўртасида абсолют чегара мавжуд эмас деб, диний ва дунёвий вазифалар маълум даражада бир-бири билан боғланиб кетишига умид қилади. Марказий Осиёдаги сиёсий қарашлар.

Шарқда ўрта аср мутафаккирлардан биринчи бўлиб жамиятнинг келиб чиқиши ва жамиятнинг келиб чиқиши ва давлатни бошқаришнинг асоси ҳақидаги билимлар тизимини Абу Носир Фаробий (873-950) ишлаб чиқди. У ўз асарларида бир қатор ижтимоий масалаларни ёритиб берди: 1) Ижтимоий ҳаёт ҳақидаги фан ва унинг вазифаси; 2) Инсон жамоасининг вужудга клиши, таркиби ва турлари; 3) Шаҳар – давлат жамоасининг ҳаёти ва фазилати, давлатнинг фаолияти, вазифаси ва уни бошқариш шакллари; 4) Инсоннинг жамиятдаги ўрни ва вазифаси, инсонни бахт-саодатга эриштиришнинг усул ва йўл-йўриқлари. Фаробий жамиятнинг келиб чиқиши устида мулоҳаза юрита экан, зўравонлик ва мажбурлаш таълимотини инкор этиб, у инсон жамоасининг келиб чиқиши асосида табиий эҳтиёж ётганлиги ҳақидаги назарияни олға суради. Фаробий идел (фозил) давлатни кишининг соғлом организмига ўхшатади, инсон танининг саломатлигини сақлаш, уни норма фаолиятини давом эттириш учун унинг аъзолари доимо бир-бирларига боғлиқ ҳолда ўзаро ёрдам бериб туради. Шу каби давлатнинг норма фаолият кўрсатишида ҳам унинг ҳар бир аъзосининг ўз ўрни бўлади. Фаробий давлат бошлиғи учун зарур бўлган фазилатларни кўрсатар экан, бу фазилатларни бир кишида мужассамлаштириш мумкин эмаслигини айтиб ўтади. Шундай экан ана шу фазилатларни ўзида мужассам этган кишилар давлатни бошқаришлари керак дейди. Бу билан Фаробий ҳокимиятни тақсимлаш ғоясини илгари суради. Арасту каби Абу али ибн Сино ҳам инсонни ижтимоий мавжудот деб талқин этади. «Ишорат ва Танбиҳот» асарида шундай ёзади: «Инсон ўз шахсий талаблари жиҳатидан бошқалардан ажралган ҳолда яшай олмайди, чунки у инсониятнинг бошқа вакиллари билан муносабатда бўлибгина уларни қондира олиши мумкин»(Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан-Т.:-1995й-68-бет). Бунинг учун барча жамоа аъзоларини бирлаштириб турувчи ҳуқуқий қонунлар зарур бўлади. Ибн Сино

инсонларнинг жамиятда урни ва вазифасига қараб уч гуруҳга булади: бошқарувчилар, харбийлар, ишлаб чиқарувчилар. «Рисолату тадбири манзил» асарида одамларнинг мулкий тенгсизлиги, вазифасининг бир хил эмаслиги, ўзаро фарқларини инсоннинг ижтимоий фаолиятидан излайди. Буни ҳисобга олмаслик қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигига яқин тарих гувоҳ. Ўрта асрлардан янги замонга ўтиш натижасида сиёсий фалсафа ва сиёсий фанлар нуқтаи назаридан қараганда ижтимоий-сиёсий ҳаётда кескин ўзгаришлар юз берди. Бу даврда бир қатор давлатлар капиталистик тарақкиёт йўлига ўтишди. Саноатнинг тез суратлар юксалиб бориши тажрибали билимларга бўлган эхтиёжни ошириб юборди. Айни пайтда янги шаклланаётган тизм феодал тизимнинг сиёсий-хуқуқий тизими билан мутлақо чиқиша олмасди. Давр ижтимоий-сиёсий қарашларда ҳам ренесанс юз бериши талаб этар эди. XVI - XVII асрларда қироллик ҳокимиятининг абсолют монархияга айланиш тенденцияси юз берди. Қирол ва учинчи табақа ўзаро бир-бирини қўллаб-қувватлашининг мустаҳкамланиши сабабли Давлат ҳокимиятининг кучайишига имконият туғилди. Кўриб чиқилаётган давр бошқа ҳамма нарсалардан ташқари антик маданиятнинг қайта тикланиши, диний деформация эксприментал табиатшуносликнинг вужудга келиши, провард оқибатда абсалют монархияларга айланган кучли миллий давлатларнинг шаклланиши ва илк капитал муносабатларнинг тез тарақкий этиши билан тавсифланади. Янги даврга ўтиш вақтида яшаган машҳур италян сиёсатшуноси Никколо Макиавелли (1469-1527)нинг сиёсий концепцияси ўрта асрларга хос тасаввурлар билан чамбарчас боғланган. У «Ҳукмдор» асарида абсолют монархиянинг ҳимоячиси бошка бир асарида эса абсолют монархиянинг ҳимоячиси, бошка бир асарида эса («фикрлар») бошқарувнинг Республикича шакли ҳимоячиси сифатида иш кўради. Бироқ ушбу асар ҳам давлат бошқарувининг шакллари нисбатан айни бир хилдаги реал-сиёсий нуқтаи-

назарни ифодалайди: фақат сиёсий натижаларгина муҳимдир. Мақсад сиёсий ҳокимиятни эгаллаш, сўнгра эса уни тутиб туришдан ибора. Бошқа ҳамма нарсага, шу жумладан аҳлоқ ва динга ҳам восита сифатида қарайди. Макиавелли илгари сурган «бошқарув механикаси» ташқи кўриниши бўйича мутлоқ ҳокимларнинг «дипломатик ўйинлари назарияси»дан иборат. Макиавелли инсоннинг эгоистлиги тўғрисидаги шартга асосланади. Инсоннинг интилиши чек билмайди. Бироқ, ресрусларнинг чекланганлиги боис инсонларнинг ўртасида низолар келиб чиқади. Давлат индивиднинг бошқа индивидлар томонидан тажовузкорлик қилинишидан ҳимояга муҳтожлигига асосланади. Қонунни ҳимоя қиладиган куч бўлмас экан анархия вужудга келади. Бинобарин одамларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун кучли ҳоким зарур. Ҳоким эса ҳамма одамлар золим одамлардир, деган қоидага асосланиши керак. У мободо ҳокимиятни сақлаб қолишни хоҳласа, одамларнинг ҳаёти ва мол-мулкини ҳимоя қилишни истаса, бераҳм ва сурбет бўлиши керак. Бу ерда шу нарсани ёдда тутиш жоизки Макиавелли яшаган даврда Италияда сиёсий парокандалик авжига чиқиб, баъзи вилоялар мустамлакачилар асоратига ҳам тушган эди. Мустақил, суверен миллий давлатчиликни шакллантиришнинг олий шакли сифатида абсолют монархия қадрланар эди. Мутлоқ монарх қонунларни ва уларни куч воситасида жорий этиш билан сиёсий тартиб ўрнатади. Бу ерда у мавжуд муаммоларни умумий давлат манфаатларидан келиб чиқиб, якка ҳолда ҳал этиш лозим. «Давлат – бу мен» (Людовик XIV ). Миллий давлатни барпо этадиган суверен подшоҳ назарияси ана шундайдир. Ж.Локк ва Т.Гоббслар илгари сурган табиий ҳолат ҳақидаги таълимот давлатнинг пайдо бўлиши ҳақидаги, у аслида қандай пайдо бўлгани тўғрисидаги назария бўлмай, балки давлат нима эканлигини тушунтирувчи ва шу йўл билан давлатни қонунийлаштирувчи назария бўлиб ҳисобланади. И.Кант ўзининг сиёсий назариясини ишлаб чиқишда инсоннинг аҳлоқий мавжудот эканидан келиб чиқади. У ҳуқуқ ва аҳлоқни инсонга хос бўлган трансцендентал зарурий хусусиятлар билан асосламоқчи бўлади.

Индивиднинг ҳуқуқлари у аҳлоқий ҳолатда яшаш қобилиятига эга бўлиши зарур шароитларни қамраб олади. Мана шу ҳуқуққа зид бўлган барча нарсалар ҳалокатлидир. Аҳлоқий ҳолатда яшаш учун индивидга зарур бўлган ҳуқуқлар бошқарувнинг конституцион шаклини, қуллик ва тенгсизликнинг бошқа шаклларини бекор қилишни, шунингдек, урушларни тақиқлашни ҳам ўз ичига олади. Кант фикрича, халқаро ҳамжамиятда «ҳамманинг ҳаммага қарши кураши» ю з бермоқда. Мустақил давлатлар орасидаги муносабатларда табиий қонунсизлик ҳолати мавжуд. Халқаро сиёсатда «энг кучли халқ» қоидаси амал қилади. Бундай ҳолатни Кант инсонларга ярашмайдиган ҳолат деб баҳолайди.

Адабиётлар: 1. Karimov I . A . BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag ‘ ishlangan yalpi majlisdagi nutq .- T .: O ‘ zbekiston , 2010. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 3. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011 4. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s. 5. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 6. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 7. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 8. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 9. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 10. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 11. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

Похожие

Фалсафа фалсафаси

Дин фалсафаси фалсафа илмининг тармоғи сифатида

Маънавият, маданият, кадрият, сиёсат ва хукук фалсафаси

Фалсафа – мафкура

Фалсафа – методология