Борлиқни фалсафий тушуниш - Философия - Рефераты

Борлиқни фалсафий тушуниш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190.5 KB

Борли қни фалсафий тушуниш Режа: 1. Борли қни фалсафий тушуниш 2. Борлиқнинг даражалари ва асосий шакллари 3. Субстанция муаммоси. Монизм, 4. Дуализм ва плюралим 5. Моддийлик маънавийлик диалектикаси: материя ва ру ҳ . 6. 5.ҳаракат . Ҳаракатнинг асосий шакллари 7. Ва уларни ўзаро алоқадорлиги 8. 6. Макон ва замон 1

Борлиқ –ўтмиш ва ҳозирги замон мутафаккирларининг аксарият қисми томонидан фалсафанинг асоси деб эълон қилинган тушунчадир. Шу сабабдан фалсафий тафаккур тарихида мазкур категория кескин ва қизиқарли мунозара ҳамда баҳсларга сабаб бўлган. Борлиқ муаммосини таҳлил этаётганда ақл умумлаштириш ва мавҳумлаштиришнинг энг юқори даражасига қадар парвоз қилади. Бу бежиз эмас: борлиқни фалсафий тушуниш инсон ҳаётининг маъноси, мазмуни тўғрисидаги масалаларга бориб тақалади. а) борлиқ муаммоси Хўш борлиқ муаммосининг моҳияти нимадан иборат ? Бу саволга жавоб бериш учун энг аввало ушбу муаммонинг инсон ва инсоният ҳаётида тутган ўрнини англаб етишимиз керак. Кундалик ҳаётимизда ва фаолиятимизда биз шубҳа туғдирмайдиган фикрларга таянишга ҳаракат қиламиз. Бундай фикрларнинг энг биринчиси оламнинг “ҳозир” ва “шу ерда” мавжудлиги ҳақидаги қарашлардир. Аминмизки, табиат ва жамиятдаги ўзгаришлардан қатъий назар олам яхлит бир бутунлик сифатида сақланиб қолаверади. Ана шундай универсал асос вазифасини ўтовчи фикримиз шубҳа остида қолганида борлиқ муаммоси юзага келади. Шубҳа учун эса асос етарли: табиат ва жамият тараққиёти шундай масалаларни туғдирадики, бу масалалар ҳаётимизнинг англаб етилмаган томонлари ҳақида фикр юритишга ундайди. Айниқса жамиятда зиддиятларга тўла вазият юзага келганида борлиқ ва йўқлик хусусида ўйга толамиз. Борлиқ ҳақидаги мулоҳазаларимиз оламнинг “ҳозир” ва “шу ерда” мавжудлигини аниқлаш билан интиҳосини топмайди. Олам “ҳозир” мавжуд экан, “аввал” ҳам, “бундан кейин” ҳам мавжуд бўлади. Демак, олам ҳамиша ва ҳамма жойда мавжуддир. Дарҳақиқат, олам, “шу ерда” мавжуд, деб таъкидлашнинг ўзиёқ оламнинг ўтмиши ва келажаги ҳақидаги масалани кун тартибига қўяди. Ушбу масалани муҳокама қилган файласуфларнинг бир гуруҳи чег-чегараси 2

йўқ оламнинг абадий эканлигини уқдириб ўтадилар. Бошқа бир гуруҳ файласуфлар эса оламнинг ўтмишда ва бугун мавжудлигини, бундан кейин ҳам мавжуд бўлишини тан олсаларда, унинг маконда туби, замонда чеки борлигини таъкидлайдилар. Хуллас, фалсафада оламнинг мавжудлиги ҳақидаги мулоҳазалар унинг чекли ёки чексизлигига доир муаммоларга бориб тақалади. Ҳақиқатан ҳам, олам абадий бўлса, нега уни ташкил этган нарсалар ўткинчи? Бу унга ўхшаш саволлар занжири борлиқ муаммосини юзага келтиради. Оламнинг “ҳозир” ва “шу ерда” мавжудлиги исботлаш мушкул эмас, чунки бунда реал фактларга, ҳаётий тажрибага асосланса бўлади. Бироқ оламнинг абадийлиги хусусида фикр юритаётганда қатор муаммоларга дуч келамиз. Зеро, бунда кузатиш ва тажрибаларга асосланиб хулоса чиқариб бўлмайди. Аксинча, Коинотнинг чекланган маконида чекланган умр кўришга маҳкум этилган инсон учун абадий оламнинг ўзига хос хусусиятларини англаб етиш ниҳоятда мушкул. Шу сабабдан чексиз ва тубсиз, абадий борлиқнинг мавжудлигин тушуниш машаққатли кечади. Борлиқнинг абадийлигини ва ундаги нарсаларнинг ўткинчилигини англаб етиш юксак даражада тафаккур юритиш қобилиятига эга бўлмоқ даркор. Хуллас, борлиқ муаммосининг биринчи аспекти бир-бирига алоқадор саволлар жавобидан иборат. Нима мавжуд? Олам. Олам қаерда мавжуд? “Шу ерда” ва “ҳамма жойда”. Олам қанча вақт мавжуд бўлади? “ Ҳозир” ва “ҳамиша”. Олам абадийдир, у бўлган, бор ва бундан кейин ҳам бўлади. Уни ташкил этган нарсалар эса ўткинчидир. Борлиқ муаммосининг мазмунми ҳам абадий олам билан уни ташкил этган ўткинчи нарсаларнинг диалектик бирлиги ва алоқадорлигини тадқиқ этишдан иборат. Ушбу хулосадан кўриниб турибдики, борлиқ муаммоси ўз мантиғига эга. Бу мантиққа асосан фикр юритган файласуфлар борлиқ мавжудлигининг зиддиятли томонига, яъни оламнинг абадий бўлгани ҳолда ундаги нарса ва ҳолатларнинг ўткинчилигига эътибор берадилар. Олам борлиғи нарсалар борлиғи билан чамбарчас боғлиқдир. Демак, улар орасида маълум 3

алоқадорлик мавжуд. Бошқача айтадиган бўлсак, олам мавжудлик орқали яхлит бир бутунликни ташкил этади. Борлиқ муаммосининг иккинчи аспекти ҳам шу мулоҳазадан келиб чиқади. Бу аспект оламнинг бирлиги масаласи билан боғлиқ. Олам - инсон онгига бо ғ ли қ б ў лмаган абадий яхлитликдир. Кишилар ўз фаолиятларида абадийликни ўткинчилик билан боғлайдилар, ушбу қарама- қаршиликлар бирлигини англаб етишга интиладилар. Дарвоқе, одам боласи ҳамиша турли нарсаларни яхлит бир бутунликка, синфларга бирлаштиришга интилиб келган. Ўз ҳаёти давомида инсон табиат, жамият, бошқа кишилар билан бирлигини, ҳамнафаслигини тушуниб етишга интилади. Айни пайтда у моддийлик ва маънавийлик, табиат ва жамият, ўзи ва ўзгалар ўртасида маълум тафовутдан ҳам яхлитлик, бирлик излайди. Худди ана шу сабабларга кўра инсоният амалиётидаги қарама- қаршиликлар, турли-туманликлар бирлиги муаммоси бир кунмас-бир кунга юзага келиши табиий ҳол эди. Фалсафада ушбу масала “умумийлик муаммоси” номини олди. Мазкур муаммони таҳлил этган файласуфлар қуйидаги хулосага келдилар: табиат, жамият, инсон ва идеал неъматлар мавжудлик орқали яхлитликдир. Шундай қилиб, борлиқ муаммосининг иккинчи аспекти қуйидагича ифодаланади: табиат, жамият, инсон, фикрлар, ғоялар мавжуддир; улар турли шаклларда мавжуд бўлсаларда, ўз мавжудликлари орқали абадий, яхлит оламни ташкил этадилар. Борлиқ ҳақидаги мулоҳаза юритиб, ушбу иккинчи хулосани чиқарар эканмиз, яна бир фикрни тан олмай иложимиз йўқ: табиат яхлит универсам сифатида бўлган, бор ва ҳали узоқ муддат мавжуд бўлади. Демак, олам ва уни ташкил этган нарсалар инсон онгига нисбатан объектив реалликдир. Объектив реаллик қуйидагиларни ўз ичига олади: 1) инсоният томонидан ўзлаштирилмаган нарсалар ва табиат жараёнлари; 4

2) инсоният томонидан табиат материалларидан яратилган нарсалар; 3) ижтимоий ҳаёт. Объектив реаллик ўз мантиғига эга, буни эътибордан четда қолдирмаслик даркор. Айниқса, реалликни тубдан ўзгартиришга қўл урганимизда ушбу тезисга алоҳида аҳамият беришимиз керак. Бироқ, афсуски, тарих объектив реалликнинг ички мантиғига, қонуниятларига аҳамият бермасдан, унга волюнтаристик муносабатда бўлганлар ва шу позициядан воқеликни ўзлаштиришга интилганлар бисёрлигидан далолат беради. Объектив реаллик эса у билан ҳисоблашмаганлардан шафқатсиз ўч олади. Объектив реалликдан фарқли ўлароқ, ўзга бир реаллик ҳам мавжудки, у ғоя ва идеалларда, фикр ва мулоҳазаларда ўзига хос субъектив реаллик сифатида намоён бўлади. Объектив реаллик билан ҳисоблашиш зарурлиги каби субъектив реалликни ҳам назардан нари тутиш беъманиликдир. Ғоя ҳам қудрат – унинг билан ҳисоблашмаслик аксарият ҳолларда мисли кўрилмаган фалокатлага сабаб бўлади. Алқисса, борлиқ муаммосининг учинчи аспекти қуйидагича талқин этилади: олам ва ундаги нарсаларнинг барчаси ўз ички мантиғига эга бўлган инсон онгига нисбатан реаллик ҳисобланадиган воқеликдир. Борлиқ муаммосининг уч аспекти “борлиқ” категориясининг мазмунини тўлиқ очиб бериш имконини беради. б) “борлиқ” категорияси Фалсафа борлиқ муаммосини таҳлил этар экан, инсоннинг амалий, гносеологик ва маънавий–аҳлоқий фаолиятига таянади. Ушбу муаммо “борлиқ” категорияси, шунингдек унинг билан алоқадор бўлган “йўқлик”, “мавжудлик”, “материя”, “руҳ”, “ҳаракат”, “макон”, “замон” каби тушунчалар ёрдамида англанади. Биз тилга олган тушунчалар кундалик турмушимизда тил ёрдамида ифодаланади. Бироқ фалсафа категорияларининг уларни ифодаловчи сўзлар билан алоқадорлиги ўзига хос хусусиятга эга. Бир томондан, кўп асрлик 5

амалиёт тегишли сўзларнинг мазмунини бойитиб боради, натижада мазкур сўзлар фалсафий категорияларнинг моҳиятини ёритишда қўл келади. Иккинчи томондан эса, шуни ҳам унутмаслик лозимки, одатий сўзлар ёрдамида ифодаланган фалсафий тушунчалар ўзига хос мазмунга эга, ҳар қандай категориянинг (хусусан, “борлиқ” тушунчасининг) мазмуни ҳақида мулоҳаза юритар эканмиз, юқорида изоҳланган хусусиятларни эътиборда тушунишимиз даркор. Фалсафий категориялар тўғрисида фикр юритган ва уларни бир тушунчани шартли равишдагина жорий қилиш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Фалсафада ҳар қандай категория алоҳида мазмуни иккинчисининг мазмунига мос тушмайди. Албатта, бундан бирор бир категориянинг мазмунини очиб бериш учун бошқачасидан фойдаланмаслик керак, деган хулоса келиб чиқмайди. Аксинча, категорияларнинг диалектик табиати бир тушунчанинг мазмунини икккинчиси орқали очиб беришни шарт қилиб қўяди. Ушбу мулоҳазаларда асосланадиган бўлсак, “борлиқ” категориясини жорий этишда билдирадиган икки эътирознинг ўринсиз эканлигига амин бўламиз. Биринчи эътироз: “борлиқ” категорияси нарсаларнинг аниқ белгилари ҳақида маълумот бермайди, шу боисдан ундан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмас. Бу эътироз асоссиздир, чунки ҳар қандай фалсафий категория оламнинг умумий аоқадорлигини ифодаламоғи лозим, бунда нарсаларнинг аниқ белгилари эътибордан четда қолдирилади. Иккинчи эътироз: борлиқ ибтидода “мавжудлик” категорияси орқали англанар экан, ундан фойдаланмаса ҳам бўлади. Бироқ, “борлиқ” категорияси нарсаларнинг мавжудлиги ифодалаш билан чекланмасдан, кенгроқ мазмунига ҳам эга. Фалсафа борлиқ муаммосини таҳлил қилар этаркан, оламнинг шаксиз мавжудлигига асосланади. Лекин фалсафа нафақат нарсаларнинг мавжудлигини назарда тутади, балки улар орасида умумий алоқадорлик борлигини ҳам очиб беради: нарсалар ва уларнинг хоссалари мавжуддир ва мавжудлиги орқали бошқа нарсалар билан бирга яхлит оламни ташкил этади. 6

Кўриниб турибдики, “борлиқ” категорияси ниҳоятда бой мазмунга эга. Худди шунинг учун ҳам уни англаб етишда қатор қийинчиликлар, янглишишлар юзага келади. Уларнинг баъзиларига тўхталиб ўтсак. Қийинчиликлар асосан қуйидаги ҳолатлар билан боғлиқ. Одатий ҳаётда биз нарсаларни аниқ хоссаларига қараб биламиз. Борлиқ ҳақида мулоҳаза юритиш учун эса предметларнинг аниқ ва ҳатто энг умумий хоссаларини ҳам эътибордан четда қолдирмоғимиз зарур. Бир қараганда, бундай чекиниш амри маҳолдек туюлади. Бироқ чуқурроқ фикр юритсак, борлиқ ҳақидаги мулоҳазаларимиз аниқ предмет тўғрисидаги фикрларимиздан тубдан фарқ қилишига амин бўламиз. Ахир, борлиқни яхши ёки ёмон, катта ёки кичик, деб характерлаб бўлмайди – бундай хусусиятлар нарсаларгагина хосдир. “Борлиқ” категорияси бизни мулоҳаза юритишнинг мутлақо янги даражасига чиқишга ундайди. Бунда биз аниқ нарсалар ва жараёнлардагина эмас, табиат ва инсон, моддийлик ва маънавийлик, индивид ва жамият ўртасидаги тафовутдан ҳам чекинамиз. Биз улар орасидаги умумий алоқадорликни топишга интиламиз. “Борлиқ” категорияси худди ана шу умумийликни англаб етишга қўл келади. “Борлиқ” категориясини унинг хусусиятларини инобатга олган ҳолда қўллашга ўрганиш–фикрни хатолардан суғурта қилиш демакдир. Масалан, фалсафа нуқтаи-назаридан борлиқни нарсалар ва фикрлар мавжудлиги, деб талқин этиш янглишишдан ўзга нарса эмас. Уни “турли соҳаларнинг соҳаси” деб таърифлаш ҳам тўғри эмас. Бунинг акси ўлароқ, борлиқни “соф ғоя” деб ифодалаш ҳам хатодир. Фалсафанинг тафаккур тарихида бундай янглишишлар кўп учрайди. Масалан, Европа тафаккурида “борлиқ” категориясини илк бор қўллаган файласуф Парменид бўлди. Бироқ фалсафий тафаккур тарихининг илк босқичида борлиқни предмет, нарса ёки бирор бир тимсолга ўхшатиб таърифлашга одатланишганди. Парменид борлиқни катта пуфаксимон “ғилофга” ўхшатади. Унинг фикрича, оламдаги барча нарсалар ва ҳодисалар ана шу “ғилоф” ичидан жой олган. Лекин, Парменид ушбу пуфакни фақат 7

ақл кўзи билан илғаб олиш мумкин, деб уқтиради. Борлиқни атомлар билан тенглаштирилган Демокрит ҳам худди шу мантиққа амал қилади. Оламни бундай жўн тушуниш моҳиятан эскирган бўлсада, йўқолгани йўқ. Кўпгина файласуфлар “борлиқ” категорияси ёрдамида ифодаланадиган умумий алоқадорликни “ўзига хос нарса” сифатида талқин қиладилар. Бу хатони борлиқни натураллаштириш, деб аташ мумкин. Бунинг акси ўлароқ, борлиқни идеаллаштириш хатоси ҳам мавжуд. Чунончи, Платон оламдаги умумий алоқадорликни унинг ўзидан ажратиб олади ва шунинг билан борлиқни ғояга айлантиради. Бу ғоя, мутафаккирларнинг фикрича, “осмон кўксида” мустақил ҳаёт кечирар эмиш. Хуллас, борлиқ ҳақидаги мулоҳазалар ўзининг ниҳоятда мавҳумлиги билан ажралиб туради. Буни кўпинча борлиқ тўғрисидаги фикрларнинг камчилиги, деб таърифлайдилар. Албатта, борлиқни фалсафий талқин қилиш ҳаётдан ажралиб қолган схоластикага айланиб кетса, бундай камчиликни бартараф этиш керак. Лекин умумлаштиришнинг энг юксак даражасида бажарилган фалсафий таҳлилда схоластикадан асар ҳам йўқ. Бундай фалсафий мушоҳадасиз борлиқ ҳақидаги таълимотни шакллантириб бўлмайди. Ана шундай фалсафий мушоҳадаларгини инсон ақл-заковатининг мўъжизавий қудратини-воқеликдаги энг умумий алоқадорликни аниқлаш ва ўрганиш қобилиятини намоён этади. Бундай қобилият эса нафақат файласуфлар ва фалсафа назарияси билан шуғулланаётган мутахасислар, балки оддий кишилар ҳам эга бўлишлари шарт. * * * Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, борлиқни фалсафий тушуниш учун борлиқ муаммосининг қуйидаги уч аспектни яхши англаб олишимиз даркор: а) борлиқ абадий, у ҳамиша мавжуд, уни ташкил этган нарсалар эса ўткинчидир; б) табиат, жамият, инсон, фикр ва ғоялар мавжуддирлар, улар ўз мавжудликлари орқали яхлит оламни ташкил этадилар; в) олам ва унда мавжуд нарсалар объектив реалликдир. Борлиқ муаммосини таҳлил этиш орқали “борлиқ” категориясининг мазмунини тушуниб етамиз. Борлиқ- 8

оламнинг интеграл характеристикасини ифодаловчи категория бўлиб, нарса ва жараёнларнинг мавжуд бўлгани туфайли яхлит эканлигини, улар орасида умумий алоқадорлик борлигини кўрсатади. БОРЛИҚНИНГ ДАРАЖАЛАРИ ВА АСОСИЙ ШАКЛЛАРИ Нарса ва ҳодисалар имконият ва воқелик сифатида мавжуддирлар. Дарвоқе, шуни ҳам эътиборда тутишимиз лозимки, имконият асло йўқлик дегани эмас, у-потенциал борлиқдир. Воқеликни эса актуал борлиқ сифатида қабул қилиш мумкин. Потенциал ва актуал борлиқ фалсафада борлиқ даражалари деб юритилади. Мавжудлик усулига қараб борлиқни моддий олам ва руҳ оламига бўлиш мумкин. Ушбу усулларнинг турли тарздаги бирлашуви, комбинацияси борлиқнинг асосий шаклларини ташкил этади. Ҳозирги замон фалсафасининг маълумотларига қараганда, борлиқнинг асосий шакллари қуйидагилардан иборат: 1. Табиат борлиғи; борлиқнинг ушбу шакли табиатдаги нарсалар, ҳодисалар ва жараёнлар борлиғи ҳамда инсон қўли билан яратилган нарсалар ва жараёнлар борлиғини ўз ичига олади. 2. Жамият борлиғи; борлиқнинг ушбу шакли индивидуал ва ижтимоий борлиққа бўлинади. 3. Инсон борлиғи; борлиқнинг ушбу шакли инсоннинг нарса сифатидаги борлиғи ва инсоннинг ўзига хос борлиғидан иборат. 4. Маънавий борлиқ; борлиқнинг ушбу шакли индивидуаллаштирилган маънавий борлиқ ва объективлашган маънавий борлиққа бўлинади. Борлиқнинг ҳар бир шаклларини иккига бўлишимиздан сабаб шуки, биринчидан, биз таъкидлаб ўтканимиздек, ушбу шакллар материя ва руҳнинг, моддийлик ва маънавийлик турли тарздаги комбиназацияси натижасида вужудга келади. Иккинчидан эса, материянинг ҳам, руҳнинг ҳам 9

ўзига хос томонлари мавжуддирки, бу борлиқ шаклларига ҳам таъсир кўрсатади. Бундай ёндашув инсон борлиғининг ўзига хос хусусиятларини англаб олиш имконини беради. Инсон айни пайтда икки олам маҳсулидир: у ўз танаси билан олам маҳсули бўлса, руҳияти билан маънавий оламга тааллуқлидир. Унга онг бахшида этилгани туфайли нафақат мавжуд бўла олади, балки ўз мавжудлиги, олам борлиғи хусусида фикр юритади. Шу нуқтаи назардан инсон борлиғи объективлик ва субъективлик, материя ва руҳ бирлигидан иборатдир. Инсон қўли билан яратилган нарсалар борлиғи ҳам ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Моддий маданият олами объектив реалликдир, лекин айни пайтда инсон фаолиятининг ҳар қандай маҳсули онг билан суғорилган–худди шу сабабга кўра “иккинчи табиат” (яъни инсон қўли билан яратилган нарсалар) борлиғи табиат борлиғидан фарқ қилади. Инсон маънавий олами ҳам икки хилда мавжуд: уни объектив ва субъектив руҳга бўлиш мумкин. Субъектив руҳ – инсоннинг ички олами бўлиб, унинг тури мавжудлик усуллари (масалан, онгсизлик, ўз-ўзини англаш ва ҳаказо) бор. Бу олам фақат индивидга таалллуқлидир. Шу билан бир қаторда индивидларнинг социумга биргаликдаги фаолияти объективлашган, ўзгача айтадиган бўлсак, субъектлараро манаъвийликни вужудга келтиради. Ушбу субъектлараро маънавийлик нафақат алоҳида индивидларнинг маънавий мулки ҳисобланади, балки бутун жамиятнинг маънавий соҳасига тааллуқли атрибут саналади. Чунончи, тил- объективлашган маънавийлик маҳсулидир. Индивидуал онг фаолиятининг натижалари, унинг руҳияти айнан ана шу тилда ўз ифодасини топади. Аммо тил индивиднинг руҳий оламига мансуб бўлмаган объективлашган маънавийликка айланар экан, субъектив руҳга бўйсунмай қўяди. Илмий билимларнинг табиати ҳам шунга ўхшаш, ҳар қандай буюк назария олим субъектив руҳининг маҳсулидир, бироқ назария ифодаланиб ва эълон қилиб бўлингач, илмий жамоатчилик мулкига айланади. 10

Ижтимоий онгнинг барча шакллари объектив руҳ ифодасидир. Албатта, ўзининг қарор топиши, шаклланиши ва ривожланиши жараёнида объектив ва субъектив руҳ ўртасида диалектик алоқадорлик мавжуд бўлади. Борлиқнинг ҳар қандай шаклини таҳлил этаётганда у материя ва руҳнинг, моддийлик ва маънавийликнинг турли тарздаги комбинацияси эканлиги хотирамиздан кўтарилмаслиги даркор. Мазкур методологик позициядан борлиқнинг асосий шакллари хусусиятларини кўриб чиқсак. а) табиат борлиғи Инсон онгидан ташқари ва ундан қатъий назар мавжуд бўлган нарсалар, жараёнлар ва ҳодисалар кишилар фаолиятининг илк асосини ташкил этган. Узоқ йиллар ўтганидан кейингина одам боласи Ер табиатига таъсир ўтказиш ва унинг қиёфасини ўзгартиришни ўзлаштириб олди. Шу куйи аввалдан табиатга мавжуд бўлмаган, кейинчалик инсон қўли билан яратилган нарсалар олами вужудга келди. Инсон онгидан қатъий назар мавжуд бўлган нарсалар ва ҳодисалар, инсон қўли билан яратилган нарсалар биргаликда табиат борлиғини ташкил қиладилар. Аввало “биринчи табиатнинг” ўзига хос хусусиятларини изоҳласак. Бир қарашда, бунда мулоҳаза юритишга ярайдиган фактнинг ўзи йўқдек туюлади: нарсалар, жараёнлар, ҳолатлар, ҳодисалар инсон онгидан ташқарида ва унлан қатъий назар мавжуд. Бироқ табиатнинг мавжудлиги муаммолари хусусида фикр юритар эканмиз, қуйидаги ўзига хос парадоксни четлаб ўта олмаймиз: ахир табиатнинг мавжудлиги, унинг нарсалари ва ҳодисалари ҳақида инсон мулоҳаза юритади. Бошқача айтадиган бўлсак, инсон ўз онгига асосланиб, табиатнинг мавжудлигини қайд қилади. Мазкур парадоксни соғлом фалсафий мушоҳадага таяниб ҳал этиш мумкин. Албатта, табиатнинг мавжудлигини инсон онги билан аниқланади. Бироқ бизнинг фикрларимиз умуминсоний ижтимоий-тарихий тажрибага асосланган: мулоҳаза юритиш учун фактларни объектив реалликдан оламиз. 11

Демак, табиат, унинг нарсалари, ҳодисалари, жараёнлари ва ҳолатлар инсон онгига боғлиқ бўлмаган равишда мавжуддир. “Биринчи табиатнинг” ўзига хос хусусиятлари ҳақида фикр юритар эканмиз, унинг яхлит табиат борлиғи билан алоқадорлиги тўғрисида ҳам тўхталиб ўтмоғимиз даркор. Бунда борлиқ муаммосининг биринчи аспектини асос сифатида олишимиз керак. Табиат адабий ва чексиздир, лекин уни ташкил этган нарсалар ва ҳодисалар ўткинчи. Табиат ва “биринчи табиат” ўртасидаги деалектик алоқадорлик ҳам ана шундан иборат. Инсон онгидан қатъий назар мавжуд бўлган нарсалар борлиғи ўзига хос реалликдир. Одам боласи ва унинг руҳи табиат тараққиётининг маълум босқичида вужудга келган. Ҳатто одам боласи вужудга келганидан ва табиатга таъсир кўрсата бошлаганидан кейин ҳам ниҳоятда катта қисми инсон таъсир доираисдан четда қолмоқда. Табиат учун мавжуд бўлиш – инсон инсон томонидан англаниш дегани эмас. Лекин инсон табиатсиз мавжуд бўла олмайди. Табиат мавжуд бўлмас экан, инсон қўли билан яратилган нарсалар ҳам бўлган эди. “Иккинчи табиат” “биринчи табиат” маҳсулидир. Шу билан бир қаторда “иккинчи табиат” ўзигагина хос бўлган хусусиятларга ҳам эга. Унда инсон ҳоҳиш-иродасига бўйсунмайдиган қонунларга асосан ривожланадиган объектив реаллик нарсалар ҳам жаъм бўлади. Лекин “биринчи табиат” нарсаларидан фарқли ўлароқ, “иккинчи табиатни” ташкил қилувчи предметлар инсон меҳнати ва билимлари билан суғорилгандир. Гегель таъбири билан айтганда, уларни инсон меҳнати ва билимлари “предметлашади”. Ушбу предметлар “ижтимоий руҳга ҳам эгалар: улар инсон ҳаётида маълум функцияларни бажарадилар, маълум эҳтиёжларни қондиришга мўлжалланган бўладилар. Кўриниб турибдики, “иккинчи табиат” предметлари табиий материал, “нарсалаштирилган маънавийлик” ва индивид фаолиятининг якунлари йиғиндисидан иборатдир. Бунда табиий материал устувор аҳамиятга эга. Чунки инсон ўз фаолиятида табиий материалга асосланиши, унинг объектив 12

хусусиятларини инобатга олиши шарт. Масалан, инсон металлни истаганича ўзгартириши, ундан истаган предметни ясаши мумкин, лекин бу ўзгаришларнинг барчаси металлнинг объектив хусусиятлари доирасида бўлади. Шу сабабдан “иккинчи табиат” борлиғида табиий материал бирламчи аҳамият касб этади. б) жамият борлиғи Ҳозирги замон файласуфларининг аксарият қисми жамиятни кишилар ва ижтимоий муносабатлар йиғиндиси сифатида тасаввур қиладилар. Худди шу боисдан ҳам жамият борлиғи икки томонга эга: у ҳам ижтимоий борлиқни, ҳам индивиднинг жамиятдаги борлиғини ўз ичига олади. Биз индивидлар борлиғининг ўзига хос хусусиятлари ва ижтимоий муносабатларнинг табиати ҳақида махсус маърузаларимизда батафсил тўхталамиз. Ҳозир эса индивид борлиғининг ижтимоий борлиққа, шунингдек ижтимоий борлиқнинг индивид борлиғига таъсири тўғрисида фикр юритиш билан кифоялансак. Атрофмиздаги қайси нарсага назар ташламайлик, инсон қўли билан яратилган. Инсонниннг қайси фазилати хусусида гапирмайлик, унинг жамият таъсири остида шаклланганлигини кўрсатиб ўтмай иложимиз йўқ.. Зеро, ижтимоий борлиқ ва индивид борлиғи ўзаро диалектик алоқадордир. Ҳатто фақат табиатнинг инъоми ҳисобланган инсон жисми ҳам ижтимоий тараққиёт таъсиридан холи эмас. Масалан, қадимги дунё фарзандининг танаси замондошимиз жимсмидан фарқланади. Инсон жисмига қараб озми-кўпми унинг ижтимоий иерархиядаги ўрнини аниқласа бўлади. Хусусан, зиёли кишининг жисми деҳқон ёки ишчи жисмидан тафовут қилади. Шу нуқтаи назардан, табиат маҳсули бўлсада, жамият таъсиридан холи, “соф табиий жисмнинг” ўзи йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Жамият инсон жисмига озиқ-овқат, кийим ва бошқа “воситачилар” орқали мунтазам таъсир кўрсатиб боради. Худди шу сабабли Европа цивилизацияси таъсирида шаклланган киши стол ва стулда танааввул 13

қилишни маъқул кўрса, Шарқ халқлари вакиллари ерда овқатланишни жоиз топадилар. Кийим, кийиниш ҳам “ижтимоий қоидаларга” бўйсуниш шаклларидан биридир. Аслини олиб қараганда, кийим-инсон танасининг давомидир. Кўпгина жамиятларда ҳар бир ижтимоий гуруҳнинг, қатламнинг ҳатто касб вакилларининг фақат ўзларига хос либослари бўлган. Шу боисдан кишининг қайси гуруҳга, қайси касбга мансублигини унинг кийинишига қараб ҳам аниқласа бўлади. Қизиғи шундаки, имо-ишоралар ҳам жамият қиёфасига, тараққиётга мос равишда шаклланиб боради. Масалан, ўзбек кишиси бош ирғаб, ўзининг ризолигини, бирор фикрни маъқуллашини (“ҳа”) билдирса, болгарларда айнан ана шу ишора инкор маъносини (“йўқ”) англатади. Бу фактларнинг барчаси ижтимоий борлиқнинг индивид борлиғига нақадар катта таъсир кўрсатишидан далолат беради. Бироқ жамият инсонда намоён бўлгани каби инсоннинг ҳохиш-иродаси ҳам жамиятда намоён бўлади, унда ўз изни қолдиради. Инсонлар ўртасидаги муносабатларда восита ролини ўтайдиган ҳар қандай нарса энг аввало инсон ҳоҳиш-иродасининг маҳсулидир. Бу воситаларнинг барчасини ( масалан, пул, тил, бошқа абстракциялар) инсон ўз ҳаётини енгиллаштириш, жамиятини ўз эҳтиёжларига мос равишда ўзгартириш мақсадида вужудга келтирган. Демак, ижтимоий борлиқ индивид борлиғига қандай қудратли таъсир ўтказса, индивид борлиғи ҳам ижтимоий борлиққа шундай акс таъсир кўрсатиб туради. Жамият борлиғининг икки томони ўртасидаги деалектик алоқадорлик ҳам ана шундан иборат. в) инсон борлиғи Борлиқнинг ушбу шаклида ҳам табиат, ҳам инсон мавжудлигининг ўзига хос хусусиятлари мужассамлашган. Шу нуқтаи назардан табиатнинг бошқа нарсалари қаторида инсон ҳам нарсадир. Бунда, албатта, онтология нуқтаи назаридан хулоса қилмоқдамиз, чунки борлиқ ҳақидаги фалсафий 14

таълимотни яратиш учун энг аввало инсоннинг қандай, қай тарзда мавжудлигини аниқлаш лозим. Инсон конкрет индивид сифатида мавжуд экан, унинг мавжудлигининг асосини жисм ташкил этади. Инсон жисми-табиат нарсасидир. Жисмнинг борлиғи инсон умрининг чекланганлигин намоён қилади. Умрни тиббиёт ёки ўзга воситалар ёрдамида узайтириш мумкин, аммо бунинг билан табиат қонунларини ўзгартириб, яъни жисмга абадийлик бахш этиб бўлмайди. Боз устига, инсон жисми табиатнинг бошқа нарсалари каби бордан йўқ бўлмайди. Инсоннинг нарса сифатида мавжудлиги тўғрисидаги мулоҳазалардан бир неча хулосалар чиқариш мумкин. Унинг ўлимга маҳкум жисми табиат оламидан жой олган. Демак, у бошқа нарсалар каби маълум шарт- шароитларга муҳтож. Масалан, жисмни озиқлантириш, совуқ, иссиқдан сақлаш, ўзга эҳтиёжларини қондириш зарур. Бу эҳтиёжларни қондиришни сусайтириш мумкин, лекин умуман қондирмасликнинг иложи йўқ, акс ҳолда жисм ўлади. Хулоса шуни, инсон борлиғида унинг жисми бирламчи аҳамиятга эга. Зеро, турли муаммолар хусусида фикр юритиш, бахтли бўлиш, ҳис этишдан аввал мавжуд бўлмоқ лозим. Фалсафа азал–азалдан инсон жисми ва жони, яъни унинг эҳтирослари, кечинмалари, руҳий ҳолатлари, фикрлари, характери, иродаси, муомаласи ўртасидаги алоқадорликка катта эътибор берган. И нсон борли ғ и- жисм ва жоннинг диалектик борлиғидир. Жисм фаолияти мия ва асаб системаси фаолиятига боғлиқ. жон фаолияти эса инсон жисмининг соғлигига бориб тақалади. “Соғ танда соғлом ақл”, -деб бежиз айтмайди халқимиз. Лекин халқ мақоллари ҳамиша ҳам тўғри бўлавермайди. Масалан, заиф жисмнинг ҳаётини метиндек ирода, умид ёрдамида узайтириш мумкин. Замонамиз файласуфлари учун донишмандлик тимсоли бўлган Имманиул Кант ҳаёти бунга яққол мисол бўла олади. Касалманд бўлиб туғилган мутафаккир ўз жисмининг хусусиятларини чуқур англаб етгани, бутун умри давомида қатъий режимга риоя қилгани, метиндек иродаси ва психикасини ўзига бўйсундира олгани туфайли саксон йил умр кўрди. Унинг 15

ўз меҳнатини севгани, ўзи улуғлаган аҳлоқий нормаларга ҳамиша содиқ бўлгани ҳам ҳаётга ижобий таъсир ўтказди. Инсон табиат маҳсули бўлибгана қолмай, ўз ҳатти-ҳаракатларининг ҳам маҳсулидир. Фикрлар ва ҳис-туйғулар – инсон борлиғининг муҳим томонларидир. Шу боис фалсафада инсонни “фикрлайдиган нарса” деб ҳам атайдилар. Бу тушунчани илк бор қўллаган файласуфлардан бири Рене Декартдир. Файласуф фикрлаш учун мавжуд бўлиш зарурлигини инкор қилмайди. Шу билан бирга у: “ўйлаяпманми, мавжудман”, -деган мулоҳазани илгари суради ва бунинг билан инсон тўғрисида фикрларнинг бошқа томонига эътиборни қаратади. Унинг фикрича, инсон борлиғининг ўзига хос хусусиятларинги тўлиқ англаб етиш учун “Нима муҳимроқ: инсоннинг нарса сифатида мавжудлигими ёки тафаккурга эга бўлгани туфайли ўз мавжудлиги ҳақида фикрлаш имконига эгалигими ?”- деган саволга жавоб бериш зарур. Инсон борлиғиниг ўзига хос хусусияти жисм ва жон бирлигидан иборат эмас. Одам боласининг нарса сифатида мавжудлиги кишиларни ишлаб чиқариш ва ўзаро муомалага ундаги илк асослардан биридир. Бундан кўриниб турибдики, инсон борлиғи ва жамият борлиғи ўртасида диалектик алоқадорлик мавжуд. Табиий жисм тарзида мавжуд бўлар экан, инсон ўткинчи нарсаларнинг мавжудлиги ва ривожланиши қонунларига бўйсунади. Аммо бу қонунлар унга ўзгача таъсир кўрсатади. Чунки инсон борлиғининг ўзига хос хусусияти шундаки, унда борлиқнинг бошқа шаклларида такрорланмайдиган “сабаб- оқибат” муносабатлари вужудга келади. Масалан, бошқа тирик мавжудотлардан фарқли ўлароқ, инсон ўзининг асосий эҳтиёжларини ҳамиша назорат остида сақлайди, уларни бошқаради ва қондиришининг нафақат табиат билан боғлиқ, балки жамият белгилаб берадиган усулларни ҳам излаб топади. Инсон табиатдан ташқарида мавжуд бўлолмайди, лекин бу мавжудлик фақат табиий-жисмоний характергагина эга эмас. Унда борлиқнинг уч турли ўлчови жаъмдир. 16

Реал ҳолда алоҳида инсон, ёки фикрловчи, ҳис этувчи нарсагина (жисм) мавжуд. Бу инсон мавжудлигининг биринчи ўлчови. Бироқ, шу билан бир қаторда, инсон Ноmо sapiens турига мансуб индивидуал зот ҳамдир. Бу - инсон борлиғининг иккинчи ўлчови. Ниҳоят, инсон-ижтимоий-тарихий мавжудот (учинчи ўлчов) ҳисобланади. Инсон борлиғида ақл-заковатнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Буни исботлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ бўлса керак. Шу сабабдан маънавий борлиқнинг хусусиятларини ҳам яхши тушунтирамиз, унинг асосий компонентларини чуқур англашимиз шарт. г) маънавий борлиқ Маънавий хилма-хиллик, онг ва онгсизлик бирлигидан иборат бўлиб, табиий ва сунъий тилларда ифодаланадиган билимлар, шунингдек муомала номлари ва принциплари, аҳлоқ мезонлари, ҳуқуқ, ижодиёт нормалари ва ҳаказоларни ўз ичига олади. Маънавий борлиқ икки хилда мавжуддир: унниг бир томонини индивид ҳаёти ва фаолияти билан боғлиқ маънавийлик деб юритилади. Индивидуал маънавийлик индивид онгини ўз ичига олади. Энг аввало, онг қай тарзда мавжуд бўлади, унинг мавжудлигини қандай қилиб аниқлаш мумкин, деган саволга жавоб изласак. Жавоб ниҳоятда жўн: онгнинг мавжудлигини фақат онг ёрдамида билиш мумкин. Онг ёрдамида биз оламни биламиз, ўз ҳатти-ҳаракатларимизни баҳолаймиз. Бинобарин, онг ўзгарувчан тасаввурлар, ҳислар, кечинмалар ва фикрлар, шунингдек барқарор ғоялар, эътиқодлар, қадриятлар, қоидалар тарзида яшайди. У ўзининг ички таркибига ва тартибига эга. Онг мавжудлигининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унда кечадиган жараёнлар ниҳоятда ҳаракаланувчан бўлади. Мазкур ҳаракатланувчанликни индивиднинг ўз онгида юз бераётган ўзгаришлар ҳақидаги ҳикояси, “ҳисоботи” ёрдамида илғаб олса бўлади. 17

Индивид маънавиятининг икинчи ўзига хос хусусияти унинг инсон жисми билан бевосита боғлиқлигидир. Онг жисм билан дунёга келиб, унинг билан бирга ўлади. Бироқ бундан онг фаолиятинниг барча натижалари жисм билан бирга ўлади, деган хулосага келиб бўлмайди. Уни н г айрим маҳсуллари, натижалари объектлашган маънавийлик сифатида яшаб қолади. Онг элементлари макон ва замон ўлчовларидан холи бўлади. Фикрнинг, ўйнинг бўйи, эни, вазни бўлмайди, у вақт ҳукмига ҳам бўйсунмайди. Шу боис бир дақиқа ёруғлик тезлигидан-да тезроқ ҳарактланиши, ўтмишга ва келажакка назар солиши мумкин. Индивидуал маънавийлик онг элементлари билан бир қаторда онгсизлик элементларини ҳам ўз ичига олади. Онгсизлик инсон руҳий фаолиятининг муҳим томони бўлиб, уч даражага эга. Унинг биринчиси инсоннинг ўз жисмини онгсиз назорат этиб боришни ўз ичига олса, икинчиси инсон томонидан англаб етилмаган руҳий жараёнлар ва ҳолатлардан иборат. Онгсизликнинг учинчи даражаси интуицияда намоён бўлади. Маънавийлик ўзининг моддий ташувчисидан холи равишда мавжуд бўла олмайди. Индивидуал маънавийлик онг ва онгсизликнинг такрорланмас жараёнларида зуҳур бўлади. Лекин маънавийликнинг шундай моддийлашиш шакллари ҳам мавжудки, улар индивид онгида вужудга келсада, индивидуалликка алоқадор бўлмаган борлиқ шаклларига тааллуқлидир. Масалан, ғилдирак ғоясини олайлик. Унинг қадимги дунёда яшаган ва ижод қилган зотлардан бири кашф қилган. Инсоният техникавий тафаккурининг энг муваффақиятли ғояларидан бири ҳисобланган ушбу кашфиёт ўзини оқлагини боис реал ғилдираклар тарзида моддийлашди, ғилдирак ҳақидаги билимлар ва тажрибаларга айланди ва “мустақил” ҳаёт кечира бошлади. Шу куйи ўлимга маҳкум кишилар ўлмас ғояни яратдилар. Бу ғоя онг ва фаолиятнинг индивидуал жараёнларидан озод бўлиб, объективлашган маънавийлик маҳсулига айланди. Маънавий борлиқнинг иккинчи томони ҳам шундан иборат. * * * 18

Борлиқнниг даражалари ва асосий шакллари хусусидаги мулоҳазаларимизга хулоса ясар эканмиз, қуйидагиларга эътибор бериш зарур деб ҳисоблаймиз: борлиқнинг икки даражаси мавжуд: потенциал борлиқ ва актуал борлиқ. Мавжудлик услига қараб эса уни моддий олам ва руҳий- маънавий оламга бўлиш мумкин. Ушбу усуллар комбинация натижасида борлиқнинг турили шакллари, хусусан табиат борлиғи, жамият борлиғи, инсон борлиғи, ва маънавий борлиқ вужудга келади. СУБСТАНЦИЯ МУАММОСИ. МОНИЗМ, ДУАЛИЗМ ВА ПЛЮРАЛИМ Биз таъкидлаб ўтканимиздек, “борлиқ” категорияси турли нарса ва предметлар, ҳодиса ва воқеалар, жараён ва ҳолатларни мавжудлик белгисига қараб бир бутунликка жамлайди. Барчи мавжуд нарса ва жараёнлар бизни ўраб турган оламни ташкил этадилар. Бориқнинг асосий шаклларини (табиат, жамият, инсон, маънавият) таҳлил этар эканмиз, нарса ва предметлар, ҳодиса ва воқеалар турли-туман бўлсада, барчаси учун пойдевор вазифасини ўтайдиган асосга эга бўлиши керак, деган хулосага келамиз. Шу асосга эга бўлиш керак, деган хулосага келамиз. Шу муносабат билан хилма-хил, абадий оламнинг яхлитлиги, бирлиги ҳақидаги муаммо юзага келади. Борлиқнинг бирлиги ғояси субстанция ҳақидаги тасаввурларга элтади. Фалсафада буни субстанция муаммоси дейилади. Субстанция-лотин тилида “асос” маъносини англатиб, фалсафада турли-туман, хилма-хил бўлган оламнинг яхлитлигини ифодалаш учун қўлланилади. Субстанция муаммоси барча файласуфларнинг эътиборини тортган масалалардан биридир. Фалсафий тафаккур тарихида бу хусусида кўплаб аҳамиятли фикрлар тилга олинган. Уларнинг баъзиларини кўриб чиқсак. а) монизм Қатор фалсафий таълимотларда оламнинг бир сустанцияга эгалиги таъкидлаб ўтилади. Бироқ субстанция сифатида турли ибтидолар олинади. 19

Масалан, Фалес, Гераклит, Спиноза каби файласуфлар оламнинг субстанциясини материядан изласалар, Платон ва Гегель каби мутафаккирлар руҳни ўлмас субстанция сифатида талқин қиладилар. Шунга кўра, оламнинг яхлитлигини моддийликка асосланиб тушунтирган фалсафий таълимотларни материалистик монизмга йўйсак, субстанцияни руҳдан излаган фалсафий таълимотларни идеалистик монихў деб атаймиз. б) дуализм Монизмдан фарқли ўлароқ, оламни дуалистик талқин қилишга мойил бўлган файласуфлар ҳам материяни, ҳам руҳни асос вазифасини ўтовчи ибтидо деб эълон қиладилар. Масалан, дуализм тарафдорларидан бири Рене Декарт моддий реалликни бирлаштирувчи, жипслаштирувчи қудрат материя бўлса, руҳ-маънавийликниннг яхлитлигини таъминловчи фенонемдир, деб уқтиради. в) плюрализм Ушбу фалсафий позиция тарофдорлари бир-бирига алоқадор бўлмаган кўплаб ибтидолар борлигини кўрсатиб ўтадилар мазкур терминни 1712 йилда немис файласуфи Х. Вольф киритган. Плюрализм чор унсур фалсафасидан келиб чиқади. Унда тупроқ, сув, ҳаво ваолов оламдаги барча нарсаларнинг ибтидоси деб уқдирилган эди. Йигирманчи асрга келиб, шахснинг такрорланмаслигини исботлашга ҳаракат қилувчи персонализм, экзистеннциализм тарфдорлари плюрализм воқеликни англашнинг ўзига хос концепциясига айлантирадилар. * * * Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, олам нафақат бор, мавжуд, балки бир, яхлит ҳамдир. Уни жипслаштириб турган ибтидо субстанциядир. Борлиқнинг субстанцияси материя деб ҳисобловчи таълимотлар материалистик монизм, руҳ деб ҳисобловчи таълимотлар эса идеалистик монизм дейилади. Дуализм 20

тарафдорлари оламнинг бирлигини таъминлаб турган ибтидо материя ва руҳдир, деб талқин қилсалар, плюрализм позициясида турган файласуфлар бундай ибтидонинг ниҳоятда кўплигини эътироф қиладилар. МОДДИЙЛИК МАЪНАВИЙЛИК ДИАЛЕКТИКАСИ: МАТЕРИЯ ВА РУ Ҳ Борлиқ ҳақида мулоҳаза юритар эканмиз, ундаги моддийлик ва маънавийлик диалектикасига алоҳида тўхталмай иложимиз йўқ. Чунки, биз юқорида кўрсатиб ўтканимиздек, борлиқнинг турли шакллари, айнан ана шу мавжудлик усулларга, уларнинг турли тарзздаги комбинацияларига асосан вужудга келади. Моддий оламнинг ўзига хос хусусиятларнини англаб етиш учун “материя” категориясига таянсак, маънавий олам силсилаларининг ечими “руҳ” тушунчасининг англаб олишдан бошланади. Боз устига, материя ва руҳ ҳар қандай фалсафий таълимотнинг, ҳар қандай дунёқарашнинг икки қутбини ташкил қилади. а) материя “Материя” тушунчасининг моҳияти хусусидаги мулоҳазалар ҳар қандай фалсафий таълимотнинг асосини ташкил этади. Шунга қарамасдан уни таърифлашда якдиллик мавжуд эмас. Фалсафий адабиётларда мазкур категорияга берилган юзлаб дефиницияларни (таърифларни) учратиш мумкин. Бироқ бу борадаги фалсафий плюрализм қанчалик кескин бўлмасин файласуфлар материянинг энг муҳим параметрларини тан оладилар. “Материя” тушунчасини қўллашга мутлақо қарши бўлган файласуфлар уни кўпинча ниҳоятда жўн таърифлайдилар. Уларнинг фикрича, материя- маънавийликка путур етказадиган, умуман маънавийликдан холи бўлган бирикмадир. Материалистлар эса маънавийликни тан олмайдиган кишилар ҳисобланади. Материализм тарафдорлари ушбу мулоҳазаларга жавобан: 21

“Материя аслида безарар тушунча, инсон бошига энг катта кулфатлар келтирган балойи қазо айнан ғоялардир”, -деб уқтирадилар (масалан, қаранг: Шестов Л. Странствование по душам. В кн.: “Философские дискуссии 20-х годов.-Москва, 1990, с. 382). Бизнинг фикримизча, асримиз фалсафасининг вазифаси “материя” ва “руҳ” тушунчаларирнинг айби ёҳуд афзалликларини аниқлашдан эмас, балки ҳар иккала тушунчанинг моҳиятини аниқроқ, муфассалроқ очиб беришдан иборатдир. “Материя” тушунчаси ўз тарихий ривожида бир неча босқичини босиб ўтган. Унинг биринчи босқичи материя ҳақидаги ҳиссий тимсолларнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Зардуштийлик таълимотида,кейинчалик эса қадимги Юнон таълимотларида (масалан, Фалес, Анаксимен, Гераклит мулоҳазаларида), шунингдек Азизиддин Насафий фалсафасида оламнинг асоси бирор бир табиий моддадан изланади. Бунда асос вазифасини сув, олов, ҳаво, тупроқ ёки бошқа бирор ибтидо ўтайди. Оламдаги ҳар қандай нарса шу моддаларнинг модификацияси ҳисобланади. Худди шу мулоҳазалар кейинчалик сифатан янги шаклда намоён бўлади. Масалан, янги замонда Ер сайёраси оловсимон тумандан вужудга келган, деган гипотеза асосида “оламнинг асоси оловдан иборат” тарзидаги мулоҳаза ётган бўлса не ажаб? Иккинчи босқич материяни жисм ёҳуд субсрат сифатида тасаввур этиш билан боғлиқ. бу даврда материяни бирор бир жисм, атом, хоссалар, комплекси бўлинмаслик хусусияти билан қиёслаш одат бўлди. Материяни бундан физиалистик, сциентик тушуниш айниқса XVIII аср француз материалистлари Ламетри, Гельвеций, Гольбах асарларида яққол намоён бўлди. Учинчи босқич материя ҳақидаги фалсафий-гносологик тасаввурларнинг шаклланиши даври деб аталади. Материяни жисм ёки субстрат сифатида тушуниш инқирозга юз тутган бир шароитда шакллана бошлаган ушбу тасаввурлар XX аср бошида марксистик дунёқараш заминида ривожлана бошлади. 22

Ниҳоят, тўртинчи босқичда материя ҳақидаги аксиологик тасаввурлар юзага кела бошлади. Асримизнинг 50-йилларида пайдо бўлган ушбу тушуниш материяни кўпгина атрибутлар йиғиндиси, деб таърифлайди. Ушбу концепция Спинозанинг таълимотига асосланиб ривожлана бошлагани туфайли уни неоспинозизм деб аташ ҳам мумкин. Ҳақиқатан ҳам, материя кўпгина атрибутлар йиғиндисидан иборатдир. Бироқ унинг бир неча асосий параметрлари борки, материя ҳақидаги мулоҳаза юритган барча файласуфлар масалага турлича ёндошганлари ҳолда уларни тан оладилар. Ана шу параметрлар ичида энг муҳими материянинг объектив реалликдан иборат эканлигидир. Шу сабабли ҳозирги замон файласуфлари “материя” категориясининг асосий дефиницияси сифатида қуйидаги таъриф олишни лозимлигини уқтирадилар “материя-инсон онгидан қатъий назар мавжуд бўлган ва унинг томонидан акс эттириладиган объектив реалликдир”. Ушбу таърифнинг гнесеологик самарасини асослаб берувчи аргументлар кўплаб келтирилган. Бироқ таъриф хусусида чуқурроқ ўйлаб қарасак, унинг инсон дунёқараш моҳияти ҳақидаги тасаввурлар позициясидан ёндашсак, материя ҳақидаги фикрларимиз янада равшанлашади. Ҳар қандай дунёқарашда инсоннинг оламдаги ўрнини аниқлаш масалалари бирламчи аҳамият касб этиши бизга маълум. Индивид учун олам икки қутбдан иборат: “Мен” ва “Мен –эмас”. Табиат, жамият ва кишилар ана шу “Мен-эмаснинг” асосини ташкил этади. Шу боисдан инсоннинг оламга муносабати ҳақидаги масалани бир қатор саволлар занжирига йўйиш мумкин: Яшашдан мақсад нима? Шахс абадийликка юз тутиши мумкинми? Оламда бахт борми? Оламнинг яхлит манзараси қандай? У абадийми ёки ёткинчими? Чинлик нима? Эзгулик, адолат, жаҳолат деганда нимани тушунмоқ лозим? Ва ҳаказо. Саволларга берилган жавоблар яхлит бир системани ташкил этадики, ушбу система инсоннинг олам ҳақидаги қарашларини ифодалайди. Индивид дунёқараши унинг ички дунёси билан ташқи олам ўртасидаги зиддиятлар заминида шаклланади, шу сабабдан у 23

(дунёқараш) антиномик хусусиятига эга: ички дунёнинг ташқи оламга қарши қўйилиши уйғунлик сари етаклайди. Инсон мавжудлигининг дихотомияси (жисмнинг ўткинчилиги ва руҳнинг абадийлиги) қанчалик абадий бўлса, шахс ва ташқи олам ўртасидаги ўзаро муносабатлар дихотомияси ҳам шунчалик ўзгармасдир. Дунёқараш марказида инсон муаммоси туради. Унинг вазифаси инсоннинг ташқи олам билан ўзаро муносабатларини мувофиқлаштирувчи қадриятлар ҳақидаги умумий тушунчалар, ғоялар ва тасаввурларни шакллантиришдан иборат. Шу нуқтаи назардан материяга берилган юқоридаги таъриф энг фалсафий таърифдир. Унда материя бирор хоссасига қараб эмас, дунёқарашнинг асосий масаласидан келиб чиққан ҳолда ифодаланган. Албатта, биз материяни унинг айрим хоссаларига таяниб таърифлашдан воз кечиши керак, демоқчи эмасмиз. Бироқ унинг берилган дефинициясининг энг асосийси юқоридаги ифода бўлмоғи шарт. Келтирилган таърифда “онг” тушунчаси қўлланилади. Бироқ кўнгина фалсафий адабиётларда “материя” тушунчасига таъриф берилганида “онг” категориясининг моҳиятига, мазмунига кам эътибор берилади. Натижада “материя” тушунчасининг мазмуни ни кенгроқ очиб бериш имкониятлари назаримиздан четда қолади. Шубҳасиз, онгниннг моҳияти воқеликни умумлаштирган ва мақсадга мувофиқ тарзда акс эттиришдан, фаолиятини ақлан режалаштириш ва унинг оқибатларарини олдиндан кўра билишдан иборат (албатта, ушбу таъриф индивидуум онгига берилган дефинициядир). Индивид учун одам ва олам ўртасидаги ўзаро муносабатлар масаласи муҳим аҳамият касб этади. Бироқ бунда ушбу икки тушунча мазмунинниг ўзгарувчанлигини ҳам инобатга олмоқ лозим. Ижтимоий онг ҳақида гап кетганда, ташқи олам деганда табиат ва ижтимоий борлиқ тушунилади. Масалага индивидуал онг нуқтаи назаридан ёндошилса, табиат, жамият ва ўзга кишилар ташқи олам ҳисобланади. “Материя” тушунчасининг мазмуни ва ҳажмини англаб етиш учун ушбу мулоҳаза ниҳоятда муҳим. 24

Бугунги файласуфлар тафаккурнинг ўзга шакллари ҳақида ҳам гапирмоқдалар. Масалан, фалсафий адабиётларда “электрон мия”, “сунъий интеллект” тушунчалари қўлланилмоқда. Афтидан, ўзга сайёравий онг шакллари ҳам мавжуд бўлса керак. Тўғри ҳозирча ушбу онг шакли ҳақидаги тасаввурлар ва мулоҳазалар гипотеза сифатида шакллантирилаётир. Хуллас, фан ва амалиёт ҳозирги замон файласуфларидан “онг” категориясининг моҳиятини чуқурроқ ўрганишни талаб этмоқда. Бу борадаги ҳар бир янги билим “материя” тушунчасининг мазмунини равшанлаштиришга хизмат қилиши табиий. Фалсафанинг асосий масаласи ҳақида мулоҳаза юритганда “материя” категориясига қайси тушунчани нисбат қилишимиз кераклигига эътибор қилмаймиз. Бунда “онг” тушунчаси билан бирга “тафаккур” терминини қўллаймиз (яъни “маерия” ва “онг”, “материя” ва “тафаккур” ўртасидаги муносабатлар хусусида гапирамиз). Бироқ маълум мақсадда қўл келадиган бундай ёндашувга асослансак, материяга қарши қўйиладиган категориянинг мазмунини торайтирган, материя ҳақидаги тасаввурларимизни эса соддалаштирган бўламиз. Чунки “онг” ва “тафаккур” тушунчаларининг мазмуни айнан бир хил эмас. Инсоннинг индивидуал онги рационал, ақлий билишдан ташқари воқеликни ҳиссий акс эттиришни ҳам (сезиш, идрок этиш, тасаввур қилиш) ўз ичига олади. Инсон ҳис-туйғулари, кечинмалари ҳам ҳиссий билишга киради. Шу боисдан “материя” тушунчаси фақат “руҳ” категориясини қарши қўйиш мумкин. б) руҳ “Руҳ” тушунчаси “тафаккур” тушунчасига қараганда мазмунан бойроқ. Руҳ-номоддий ибтидони ифодаловчи фалсафий тушунчадир. Фалсафий тафаккурда мазкур категория турли методологик позициядан талқин этилади. Хусусан, панлогизм руҳни мантиқий тушунча сифатида таҳлил қилса, пантеизм тарафдорлари руҳни оламнинг субстанция тарзида ўрганадилар. 25

Рационализм руҳнинг муҳим томонини тафаккур ташкил этади, деб уқтирса, иррационализм айрим фикрийлик аспектларини (ирода, хис-туйғу, тасаввур, интуиция) руҳнинг асосий компоненти сифатида ёритади. “Руҳ” тушунчанинг генезиси ҳам қизиқарли ҳинд фалсафасида унинг мазмуни брахман ва атман билан нисбатда очиб берилади. Брахман- объектив, шахссиз рухий ибтидо бўлиб, унинг “зичланиши” оқибатида олам вужудга келади. Атман эса субеъктив руҳий ибтидо, индивидуал “Мен”ни англатади. Ушбу ғоя ҳозирги замон фалсафий адабийётларида ҳам ривожлантирилади. Хусусан, уларда руҳ борлиқнинг турли шаклларида намоён бўлади, деб таъкидланади. Чунончи, алоҳида индивид руҳи (шахсий руҳ,) умумий, жамоавий руҳ (объектив руҳ, масалан, халқ руҳи) ва объективлашган руҳ (руҳнинг тугал маҳсуллари йиғиндиси, масалан, санъат асарлари) ҳақида гапириш мумкин. Қадимги Юнонистонда “руҳ” тушунчаси (нус, пневма ва бошқалар) материянинг айрим белгиларига эга бўлган субстрат сифатида тасаввур этилади. Платон ва Аристотель фалсафасида энг асосий тушунчалардан бири-ақлдир (нус). Ақл – Коинотни ҳаракатга келтирувчи қудрат, шакл ясовчи ибтидо, деб таърифланади. “Руҳ” тушунчаси системалаштирилган тарзда айниқса неоплатонизмда, хусусан Плотин асарларида талқин қилинади. Қадимги дунёда руҳ космологик, интеллектуалистик ва шахссизлик нуқтаи назаридан талқин этилган бўлса, мусулмон ва христиан адабиётида у олам ва одамни “йўқ”дан яратган шахсий абсолют, шахсий ирода (Худо) сифатида таърифланади. Янги давр фалсафасида руҳни рационалистик тушуниш одат бўлди. Унда (хусусан, Р.декарт, Б.Спиноза, XVII аср француз материалистлари асарларида) руҳ фаҳм ва тафаккур билан тенглаштирилади. Руҳнинг интеллектуалистик томони айниқса немис классик фалсафасида ҳар томонлама таҳлил қилинади. Шеллинг бутун табиатни руҳ тараққиётининг бир лаҳзаси, деб ҳисобларди. Гегель эса “умумжаҳон, умумолам руҳи” 26

фалсафасини яратди, унга руҳ ривожланадиган мантиқий категориялар системасига қиёсланди. Руҳни иррационалистик талқин этган таълимотлар (Ф. Ницше, А. Шопенгауэр, Э. Гартман ва бошқалар) негизида унинг интуитивитик ва экзистенциализмда руҳ фаҳмга қарши турган қудрат ҳисобланади: руҳ ирода экзистенциясидан келиб чиқади, деб уқтиради экзистенциализм. Ўз назариясида инсон шахсини биринчи ўринга қўювчи персиналистик экзистенциализм эса руҳ таркибига қуйидагиларни киритади: фаҳм, бурч ҳисси, виждон, раҳм-шавқат, эзгуталаблик, ор-номус, адолат, самимият, товба ва ҳаказолар. Неопозитивизмда руҳ муаммоси илмий тадқиқотлар соҳасидан ташқарида турган муаммо, деб эълон қилинди. Христиан экзистенциализмида руҳ муаммоси айниқса ажойиб тавсифланади. Унинг йирик намоёндаларидан бири Н.Бердяев: “Руҳ заминида объектив структураларлда эмас, экзистенциал субъективликда ўз ифодасни топади”, -деб ёзган эди. (Н.Бердяев. Дух и реальность. В кн.: “Философия свободного духа”.-Москва, 1994, с. 456.) Руҳ кўпгина белгиларга эга, уларнинг баъзиларини ақл билан илғаб бўлмайди. Худди ана шу мураккаблик туфайли уни тушунча сифатида ифодалаш ниҳоятда мушкул. Руҳ-кўзга кўринадиган нарса, нарсалар оламидаги нарса эмас. У обеъект эмас, субъектда намоён бўлади. “Руҳ-мавжудликнинг олий сифати, боз устига, жон ва жисм мавжудлигидан бошқачароқ сифатидир. Инсонни уч қисмдан, яъни руҳ, жон, жисмдан иборат, деб тушуниш абадий мазмунга эгадир. Лекин бундан инсонда жон ва жисмдан ташқари руҳ ҳам бор, деган хулоса келиб чиқмайди. Аксинча, инсон жони ва жисми мутллақо ўзга руҳий мавжудликка бирлашади, инсон табиат қўйнидан эркинлик даражасига, фикр ва ғоялар оламига кўтарилади, душманликни тарк этиб, муҳаббат ва уйғунлик оламига қадам қўяди. Руҳ реаллиги ўзга генисга эга, бу реаллик объект эмас, Худо ато қилган” (ўша асар, 366-бет). Н.А.Бердяевнинг фикрига кўра, Худо табиатни “сабаб-оқибат” тарзида яратган эмас. Худо табиатни яратиш билан бирга унинг қадр-қимматини ҳам аниқлаб берган. Худо шахсни яратиш билан бирга уни Чинлик, эзгулик ва Гўзаллик билан 27

таништирган. “Руҳ аксиологик харктерга эга, руҳ-... чинлик, гўзаллик, эзгулик, маъно, эркинлик демакдир” ўша асар, 382-бет). Руҳ шахсда намоён бўлади, лекин уни шахсдан олийроқ мазмунга эгалигини унутмаслик керак. Руҳни табиат билан солиштирар экан, Н.А.Берддяев руҳ табиат нарсалари каби макон ва замон билан характерланмаслигини ҳам айтиб ўтади. Хуллас, руҳни анъанавий тушуниш ана шундан иборат. Бироқ кейинги йилларда (айниқса Совет ҳокимияти йилларида) руҳни онг билан тенглаштириш одат бўлди. Масалан, С.Аверинцев раҳбарлиги ва таҳрири остида 1989 йилда чоп этилган “Фалсафий энцеклопедик луғатда” : “Марксистик фалсафада руҳ тушунчаси онгнинг синоними сифатида қўлланилади”,-дейилади (185-186 бетлар). Натижада қатор методологик чалкашликлар вужудга келдики, унинг оқибатида кўпгина фалсафий ва публицистик адабиётларда “руҳ” ва “руҳийлик” билан “жон” тушунчалари айқаш-уйқаш ишлатила бошланди. в) материя ва руҳ ўртасидаги қарама-қаршиликлар Хўш, материя ва руҳ ўртасидаги қарама-қаршиликлар нималарда намоён бўлади? Биринчидан, гнесеологик тимсоллларда моддий предметлардан асар ҳам йўқ, улар мустақил субъектив реалликни ташкил қиладилар. Иккинчидан, онгдан жой олган тимсоллар асосида рўёбга чиқишга муҳтож бўлган конструктлар, ғоялар вужудга келади. Онгнинг ижодий табиати шарофати билан моддий воқеликда ўхшашига эга бўлмаган идеал образлар яратилади. Учинчидан, индивидуал онг ҳамиша моддий борлиққа боғлиқдир. * * * Моддийлик ва маънавийлик, материя ва руҳ ўртасидаги диалектик алоқадорликка бағишланган мулоҳазаларимизга хулоса ясайдиган бўлсак, 28

материя-инсондан ташқарида турган объектив реалликни ифодаловчи категориядир. Руҳ эса номоддий ибтидони ифодаловчи фалсафий тушунча ҳисобланади. Материянинг моҳиятини англаб олиш учун “руҳ” тушунчасининг мазмунини аниқлаш зарур бўлгани каби, руҳнинг табиатини илғаш учун “материя” категориясини методологик жиҳатдан тўғри тадқиқ ва талқин этилиши шарт. Чунки материя ва руҳ ўзаро диалектик алоқадордирлар. Борлиқнинг моддий асос иниматерия ташкил қилса, унинг маънавий асоси руҳдан иборатдир. ҲАРАКАТ . ҲАРАКАТНИНГ АСОСИЙ ШАКЛЛАРИ ВА УЛАРНИ ЎЗАРО АЛОҚАДОРЛИГИ Ҳар қандай объект уни ташкил этган элементлар ўртасида ўзаро алоқадорлик мавжуд бўлганидагина “ҳаёт кечира” олади. Масалан, атом унинг қобиғини ташкил этувчи ядро ва электронлар ўртасида ўзаро алоқадорлик шарофати билан мавжуд бўлади. Тирик организмлар ҳаёти тана аъзоларининг ўзаро алоқадорлигига боғлиқ. жамият кишилар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик туфайли мавжуддир. Моддий объект элементлари орасидаги ўзаро алоқадорликдан ташқари объектнинг ташқи олам, ўзга объектлар билан алоқаборлиги ҳам мавжуд. Ушбу объеклар нисбатан мураккаброқ системага киришлари, унинг бир қисмини ташкил этишлари ҳам мумкин. Айтайлик, атом таркибига кирган ядро ва электронлар молекуланинг таркибий қисмларидир. Бундай мисолларни кўплаб келтирса бўлади. Мазкур ўзгаришлар объект хоссаларининг, ҳолатининг ва ўзга объектлар билан муносабати характерининг ҳам ўзгаришига олиб келади. Ушбу ўзгаришларнинг барчаси моддий олам борлиғининг ажралмас характеристикасини ташкил этади. Ана шундай ўзгариш фалсафа ҳаракат деб номланади. Материя ҳаракати деганда нафақат нарсаларнинг маконда механик силжишини, балки объект хоссалари ва ҳолатининг ҳар қандай ўзгаришини тушунмоқ даркор. 29

Материя ҳаракатсиз мавжуд бўла олмайди. Унинг ҳар қандай объекти ҳаракатнинг турли типлари шарофати билангина мавжуддир. Ҳаракат тўхтаган заҳоти объект ўзининг маълум шаклдаги мавжудлигини тўхтатади. Материя мутлақ бўлгани каби ҳаракат ҳам мутлақдир. Кундалик ҳаётда ҳаракатни жисмларнинг механик кўчиши билан қиёслаймиз. Модомики, айрим жисмлар Ер узра кўчиб юрар, бошқалари эса ҳаракатсиз турар экан, кундалик онг ушбу онг ушбу икки ҳолатни, яъни ҳаракат билан турғунликни бир-бирига қарама-қарши қўяди. Бироқ механиканинг умумий принциплари билан таниш бўлиш ҳар қандай киши жисмнинг маълум нуқтага нисбатангина турғун бўлиши мумкинлигини яхши тушунади. Бизнинг уйимиз Ер сатҳига нисбатан турғун, ҳаракатсиз турибди. Бироқ Ер билан бирга унинг ўқи атрофида ва Қуёш атрофида ниҳоятда катта тезлик билан ҳаракатланмоқда. Ер ва Қуёш билан бирга Галактикамиз маркази атрофида янада каттароқ тезлик билан айланмоқда. Ниҳоят, коинотнинг кенгая бориши туфайли бизнинг уйимиз Галактикамиз билан бирга бошқа галактикалардан йироқлашиб бормоқда. Бинобарин, бизнинг назаримизда турғун тургандек кўринган жисмлар аслида абадий ҳаракатидадир. Нарсаларнинг турғунилиги ҳақида гапирганда, уларнинг маълум конфигурацияга, яъни ўз элементларининг мунтазам ва барқарор бирлигига эга лиги ҳам назарда тутадилар. Лекин, айтайлик, электрон микроскоп орқали бирор бир иморатга назар соладиган бўлсак, унинг ҳеч қандай чегарага эга эмаслиги маълум бўлади. Иморатнинг ҳаво билан туташ бўлган қатламида доимо диффузия ҳодисаси юз бериб туради. Иморатнинг молекулалари ҳавога, ҳавонинг молекулалари эса иморатга ўтиб туради. Натижада иморат мунтазам ва мислсиз ҳаракат юз бериб турган объектга айланади. Худди шу эътиборга олган ҳолда америкалик файласуф Ст. Чейз: “Адирда ўтлаб юрган сигир мутлақо сигир эмас, балки қутурган электронлар рақсидир”,- деб айтган эди. 30

а) ҳарактнинг типлари Ҳаракатнинг икки асосий типи мавжуд. Биринчиси нарса сифатининг сақланиши билан боғлиқ ҳаракатдир. Нарсада доимо бирор бир ўзгариш юз бериб туради. Бироқ у сифатан ўз-ўзига мос бўлиб қолаверади. Лекин нарсада мунтазам ўзгариш юз бериб турган бир пайтда унинг турғунлиги, мослиги, ўзгармаслиги ҳақида гапириш мумкинми? Бу-қадимий муаммоларидан бири ҳисобланади. Шу муносабат билан Гераклит: “Бир дарёга икки бора кириб бўлмайди”,- деб уқтирган эди. Қадимги юнон файласуфи Кратил эса ушбу тезизсни ривожлантириб, бир дарёга икки боар эмас, ҳатто бир бора ҳам кириб бўлмайди, деган хулосага келади. Кратилнинг таъкидлашича, нарсалардаги ўзгариш шунчалик кучлики, уларнинг ҳатто номини ҳам айтиб улгурмайсан, чунки бу пайтга келиб, нарса сифатан ўзгариб қолади. Шу сабабли уни бармоқ билан кўрсатиш мумкин эмиш холос. Нарсалар мавжудлигини бундай релятивистик тушуниш фалсафий тафаккур тарихида бир неча бор намоён бўлди. Йигирманчи аср фалсафасида ушбу мулоҳаза ҳаракат ҳақидаги асосий тезислардан бирига айланди (Ст. Чейзниннг таъкидини эслайлик). Мазкур мулоҳазаларда нарса жараёнга қарши қўйилади. Лекин фалсафий таҳлилнинг далолат беришича, ҳар қандай нарсанинг ўзи жараёндир. Стол, уй, дарахт каби нарсаларнинг ўз сифатини маълум муддат сақлаб туриши ҳақида гапирганда, уларнинг ҳаракатдан буткул холи эканлиги назарда тутилмайди. Масалан, стол устига Қуёш нурларининг тушиши оқибатида фотоэффект ҳодисаси юз беради. Лекин мазкур ўзгаришдан (ҳаракатдан) қатъий назар маълум муддат давомида ўз сифатини йўқотмайди. Буни нарса сифатий ҳолатнинг сақланиши билан боғлиқ ҳаракат деб атайдилар. Ҳаракатнинг биз тилга олган типидан ташқари яна бир кўриниши мавжуд. Маълум шароитларда нарсаларнинг сифати ҳам ўзгаради. Бунга бирор нарсанинг бузилишини, бўлиниб кетишини мисол қилса бўлади. 31

Хусусан, нисбатан мураккаб жараёнлар ҳам сифат ўзгаришига олиб келувчи ҳаракат типига киради. Қуёш каби юлдузларда юз берадиган ўзгаришлар бунинг яққол мисолидир. Ҳозирги замон физикаси ва астраномиясининг маълумотларига қараганда, Қуёш ўз эволюциясида бир неча босқичларини босиб ўтади. Ушбу босқичлар характери юлдузларнинг бошланғич массасига боғлиқ бўлади. Чунончи, Қуёш 6 минг даражадаги (Цельсий бўйича) иссиқликка эга бўлиб, спектрлар синфига оид сариқ юлдузлар туркумига киради. Унинг қаъридаги иссиқлик ҳарорати бир неча миллионга етади. Мазкур шароитда термоядро синтези жараёни содир бўладики, унинг давомида водород гелийга айлана боради. Дарвоқе, Қуёш энергиясининг асосий манбаи ҳам ана шундай синтез билан боғлиқ. ушбу кимёвий жараён шарофати билан Қуёш 5 миллиард йил “умр кўради” ва яна тахминан 10 миллиард йил мавжуд бўлади. Бу давр ичида унинг қаъридаги водород ёниб, гелий атомининг ядросига айланади. Оқибатда Қуёшнинг босими ва ҳарорати кўтарила боради ва гелийнинг углеродга айланиши жараёни бошланади. Ушбу ядро реакцияси Қуёш ҳажмининг тахминан 149,6 миллион километрга кенгайиб кетишига олиб келади (Қуёш ва Ер орасидаги ўртача масофа ҳам айнан ана шунча). Сўнгра юлдузнинг “совиши” жараёни бошланадики, унинг ниҳоясига Қуёш ҳажми Ер сайёрасининг ҳажмидан ҳам кичикроқ бўлган ўлик юлдузга айланиб қолади. Зеро, бу барча юлдузларнинг тақдиридир. Ҳаракатнинг мазкур типига материянинг биологик шаклларидан ҳам мисолларкелтириш мумкин. Масалан, янги турдаги ҳайвонлар ва ўсимлик организмларининг вужудга келиши, алоҳида организмларнинг бир неча босқичларини босиб ўтиши ва ҳаказолар. б) материя ҳаракатининг шакллари Материя шакллари иерархиясига мувофиқ тарзда ҳаракатнинг ҳам турли шакллари мавжуд. Улар қуйидаги принциплар асосида тавсифланади: 32

1) ҳаракатнинг шакллари материянинг маълум даражаларига мансуб бўлади; 2) ҳарактнинг турли шакллари ўртасидаги гинетик алоқадорлик мавжуд, яъни ҳаракатнинг ҳар бир шакли қуйи шакллар асосида, негизида дунёга келади; 3) ҳаракатнинг олий шакллари ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради ва қуйи шаклларидан мутлақо тафовутланади. Фалсафада юқоридаги принципларга асоланиб, ҳаракатнинг беш шаклини ажратиш одат бўлган: механик, физик, химик, биологик ва ижтимоий ҳаракат. Бироқ ҳозирги змон фани материянинг янги даражаларини кашф этиб бормоқда. Бу материя даражаларининг ўзига хос ҳаракатланиш шакллари мавжуд. Шу боисдан давримиз олиму-фузалолари бугунги кунда геологик, сайёравий ва ўзга ҳаракат шакллари ҳақида ҳам гапирмоқдалар. Аммо ҳаракатнинг ушбу шакллари хусусида илмий маълумотлар ҳанузгача камлигича қолмоқда. Бизга маълумки, материянинг уч асосий даражаси мавжуд: ўлик табиат, тирик табиат ва жамият. Шунга кўра, ҳаракатнинг шаклларини ҳам уч булокка бўлиш мумкин. Чунончи, ўлик табиатни физик-химик ҳаракат характерласа, тирик табиатни-биологик, жамиятни эса ижтимоий ҳаракат тавсифлайди. Механик ҳаракат бирор бир материя даражаси билан боғлиқ эмас. У бир неча шундай даражалар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни характерлайди. Боз устига, элементлар заррачалар ва атомлар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни ифодаловчи ҳаракат шаклини квантомеханик ҳаракат дейишимиз мумкин. Фаннинг XXI асрдаги прогресси материя даражалари ҳақидаги тасаввурларимизни янада бойитади ва шунинг билан янги ҳаракат шаклларининг аниқлашишига олиб келади. Натижада материянинг ҳаракати ҳақидаги билимларимиз янада равшанлашади. * * * Ҳаракат хусусида мулоҳазаларимизга хулоса ясайдиган бўлсак, ҳаракат – материя мавжудлигининг усули бўлиб, нарсада юз берган ҳар қандай 33

ўзгаришни ифоалайди. Ҳаракатнинг антиподи турғунликдир, ҳаракат абадий, турғунлик эса нисбий тушунчадир. Фалсафий адабиётларда ҳаракатнинг икки типи (миқдорий ўзгаришларга олиб келувчи ҳаракат) турли шакллари (механик, физик, химик, биологик, ижтимоий, шунингдек геосологик, сайёравий ва бошқалар) кўрсатиб ўтилади. МАКОН ВА ЗАМОН Кундалик турмушимизда “макон” ва “замон” тушучаларини одатий, оддий тушунчалар сифатида қўллаймиз. Бироқ аслида макон ва замон деганда нимани тушунмоқ керак, деган саволга фалсафа нуқтаи назаридан жавоб излай бошлаганимиз заҳоти мазкур масаланинг ғоятда мураккаблигига амин бўламиз. Бугунги кунда ушбу масалани табиатшунослик, физика ва ўзга ижтимоий-гуманитар фанларнинг ютуқлари асосида таҳлил қилишимиз шарт. Чунки айнан ана шу билим соҳаларигина макон ва замон ҳақидаги тасаввурларнинг турли аспектларини ёритиб бера олади. а) “макон” ва “замон” тушунчаларининг моҳияти Аввало “макон” ва “замон” категорияларининг мазмунини аниқлаб олсак. Биз ўз фаолиятимиз давомида оламнинг мураккаб таркибга эга эканлигига, моддий объектларни ташкил қилган қисмлар ва элементлар бир- бирларига нисбатан маълум тарзда жойлашганига, уларнинг маълум чегарага эгалигига шоҳид бўламиз. Бошқача айтадиган бўлсак, ҳар бир объект унга кирувчи элементлар, нарсалар оламига тутган ўрни ва ўлчамлари билан характерланади. Моддий оламнинг таркибий тузилишини ифодаловчи ушбу хоссалар маконнинг бшланғич ва асосий характеристикалари ҳисобланади. Уларни воқеликнинг ўзидан ажратиб олсак (албатта, хаёлан), “соф макон” ҳақидаги тушунчага эга бўламиз. Макон ҳақидаги тасавурлар ва “макон” тушунчаси 34

айнан шундай ҳосил қилинади. Материя турли шаклларга, маълум таркибига эгалиги туфайлигина “макон” тушунчаси ўзига хос мазмунга эга. Агар олам мураккаб таркибга эга бўлганида эди, “макон” тушунчаси бирор мазмун касб этмаган бўлур эди. Худди шу мантиққа асосланиб “замон” тушунчасининг ҳам мазмуни ни аниқлаш мумкин. Моддий олам нафақат таркибий тузилишга эга. Ундаги объектлар ҳамиша ҳаракда ва ривожланишга эга. Ундаги объектлар ҳамиша ҳаракатда ва ривожланишда, бинобарин бинобарин улар ўз мавжудлиги давомида бир неча босқични босиб ўтадилар. Мазкур объектлар “ҳаётида” турли сифатий ҳолатлар бири иккинчиси билан алмашиб туради. Ушбу алмашиниш маълум даврийликка эга бўлиши, бир босқич бошқасига нисбатан узунроқ ёҳуд қисқароқ давом этиши мумкин. Жараёнларнинг ушбу ўзига хос хусусияти “давомийлик” тушунчаси орқали характерланади. Турли давомийликларни таққослаш эса жараёнларнинг тезлиги ва маромини ифодаловчи меъёрлар учун асос вазифасини ўташи мумкин. Агар ушбу характеристикаларни фикран нарсалар ва жараёнлардан ажратиб олган ҳолда таҳлил қилсак, “соф замон” ҳақидаги тасаввурга эга бўламиз. Замон ҳақидаги тасавурлар ва “замон” тушунчаси ҳаракат ва тараққиёт борлиги туфайлигина маълум мазмун касб этади. Материя ҳаракатланмаганида эди, замон хусусида гапиришнинг ҳожати бўлмаган бўларди. Кундалик ҳаётда “замон” тушунчаси ҳаракатнинг турли жараёнларини таққослаш натижасида ҳосил қилинади. Масалан, биз “маърўза бир соат давом этади”, -деймиз. Демак, бир жараён (маърўзачининг ўз фикрларини ифодалаши) бошқа бир жараён билан (соат капгирнинг ҳаракати) таққосланмоқда. Шу ўринда ўз интуиция асосида вақтни билиши ҳақида ҳам гапириб ўтишимиз лозим. Уни турли тажрибалар ёрдамида аниқлаш мумкин. Масалан, косманавтларни парвозга тайёрлаш давомида ўтказилган тажрибаларнинг якунларига қараганда, сурдокамерарларда синовдан ўтаётган космонавтлар синов давом этган вақтни деярли аниқ (1-3 дақиқага 35

янглишишларини ҳисобга лмасак) айта оладилар. Хўш, бундай интуиция инсонга инсонга қаердан пайдо бўлиб қолади? Гап шундаки, бизнинг организмимизда турли жараёнлар кечадики, вақтнинг ўтиши онгли ёки онгсиз равишда шу жаранлар билан таққослаймиз. Бошқача айтадиган бўлсак, инсон танасида биологик соат мавжуд бўлиб, у турли жараёнлар давомийлигини аниқлаш имконини беради. Чунончи, кун ва туннинг турли вақтларида буйрак, ўкка, жигар ва юрак турлича ишлайди. Тиббиёт билимдонларининг маълумотларига қараганда, тунги икки билан тўрт орасида жигар ниҳоятда фаол ишла бошлайди. Тунги тўртдан кейин эса жигарнинг танани заҳарли моддалардан тозалашга қаратилган фаолияти ниҳоятда сусаяди. Шу вақтда бошқа аъзолар ҳам суст фаолият кўрсатадилар. Шу сабабли аксарият беморлар тонготарда дунёдан кўз юмадилар. Инсон мияси ҳам ўз фаолиятининг маромига эга. Унинг фаоллиги даражасини характерловчи альфа-маромлар, кибернитека отаси Норбер Винернинг таъкидлашича, биологик соат вазифасини ҳам ўтайди. Бошқа бир гипотезага кўра, инсоннинг вақтни сезиш ҳисси организмда юз берадиган оқсил алмашинуви билан боғлиқ эмиш. Инсон қарий боргани сари унинг танасидан оқсил алмашинуви секинлаша боради, натижада биологик соатнинг ишлаши ҳам сусаяди. Шу боисдан ёшликда вақт секин ўткандек кўринса (оқсил алмашинуви тез, лекин ташқи оламдаги воқеалар секин юз беради), қариган сайин вақт тезлашаётгандек туюлади (оқсил алмашинуви секин, воқеалар эса тезроқ юз беради). б) макон ва замоннинг реляцион ва субстанциал концепциялари “Макон” ва “замон” категориялари борлиқнинг таркибий тузилишини ва ўзгарувчанлигини ифодаловчи умумий абстракциядир. Макон ва замон – материя мавжудлигининг шаклларидир. Бироқ фалсафа тарихида ушбу тушунчалар турлича талқин қилиб келинган. Ушбу талқинлар заминида икки асосий концепция вужудга келди. Хусусан, субстанциал концепция макон ва 36

замонни объектлардан холи равишда мавжуд бўлган моҳиятлар сифатида таърифлайди. Худди саҳна декорацияларсиз мавжуд бўла олгани каби макон ва замон ҳам турли нарсаларсиз, жараёнларсиз “яшай” олар эмиш. Бу нуқтаи назарни буюк нуқтаи назарни буюк физик Исаак Ньютон ҳам қўллаб қувватлаган. Субстанциал ёндашувдан фарқли ўлароқ макон ва замоннинг реляцион концепцияси ҳам мавжуд. Бу концепциянинг энг йирик намоёндалардан бири Г.В. Лейбнец ҳисобланади. Унинг уқдиришича, макон ва замон турли объектлар ўртасидаги ўзаро муносабатлардан ўзга нарса эмас. Бинобарин, материя бўлмаса, макон ва замон ҳам бўлмайди. Ҳозирги замон файласуфларининг аксарият қисми реляцион ёндашувни маъқуллайдилар. Физиканинг XX аср давомида эришган ютуқлари, айниқса А.Эйнштейнинг нисбийлик назарияси ушбу ёндашувнинг нақадар тўғрилигини исботлаётир. Нисбийлик назарияси бизнинг макон ва замон ҳақидаги фалсафий тасаввурларимизни аниқлаштириш, равшанлаштириш имконини беради. Хўш, нисбийлик назариясидан қандай хулосалар чиқаришимиз мумкин? А.Энштейнинг 1905 йилда ифодаланган махсус нисбийлик назариясида исботлашича, реал физик оламда макон ва замонга оид интерваллар бир саноқ системасидан иккинчисига ўтилиши билан ўзгариб боради. Физикада саноқ системаси деганда жисмларнинг макон ва замонда оид характеристикаларини ўлчаш имконини берадиган асбоблар мажмуи тушунилади. “Эски” физиканинг уқдиришича, агар саноқ системаси бир- бирига нисбатан бир маромда ва тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракакатланса (бундай ҳаракат текис ҳаракат дейилади), маконга (икки нуқта орасидаги масофа) ва замонга (икки ҳодиса ўртасидаги давомийлик) оид интерваллар ўзгаришсиз қолади. Нисбийлик назарияси ушбу “ҳақиқатнинг чекланганлигини” кўрсатиб берди. Маълум бўлишича, ҳаракат тезлиги ёруғлик тезлигидан кам бўлган пайтдагина жисмларнинг ўлчамлари ва вақтнинг ўтиши ўзгаришсиз қолади. 37

Бироқ ёруғлик тезлигига яқин ҳаракат ҳақида гап борганида маконга ва замонга оид интервалларнинг ўзгариши анча сезирарли бўлиб қолади. Саноқ системаси ҳаракатнинг нисбий тезлиги кўпая боргани сари маконга оид интерваллар қисқариб, замонга оид интерваллар қисқариб, замонга оид интерваллар эса чўзилиб боради. Бир қарашда, ушбу хулоса ақли расоликдан йироқдек кўринади. Унга ишонадиган бўлсак, сафарга отланган ракета ёруғлик тезлигида ҳаракатлана бошлагани заминоқ кичикроқ, қисқароқ бўлиб қолиши керак. Шунингдек, ушбу ракетада вақтнинг ўтиши ҳам секинлашиши, космонавтнинг юрак уриши, унинг танасидаги оқсил алмашинуви ҳам ўзгариши керак. Ёруғлик тезлигининг шарофати билан юз берадиган бундай жараёнларни кичик, секин тезликларни англаб етишгагина одатланган онгимиз билан уқиб олишимиз ниҳоятда мушкул. Нисбийлик назарияси моддий оламдаги макон-замон муносабатларининг янги бир муҳим томонини очиб берди. У макон ва замон ўртасида мустаҳкам боғликлик борлигини исботлади. Ушбу назарияга кўра, табиатда ягона макон-замон бор, алоҳида олинган макон ва замон эса ушбу яхлитликнинг проекциялари сифатида мавжуддир. Шунинг учун бўлса керак, ҳатто кундалик ҳаётимизда ҳам бирор воқеа ҳақида гапиришдан олдин унинг қаерда (яъни маконнинг қайси нуқтасида) ва қачон (яъни замоннинг қайси даврида) юз берганини кўрсатиб ўтамиз. Хуллас, махсус нисбийлик назариясидан чиқарилган фалсафий хулосаларнинг гувоҳлик беришича, макон ва замон боъектив ҳарактерга эга бўлсаларда, уларнинг хоссалари материя ҳаракатига, ҳаракатланаётган материяга боғлиқдир. в) макон ва замон ўлчовлари ва бениҳоялиги муаммоси Бизнинг оламимиздаги макон ва замон тўрт ўлчовдир: унинг учтаси маконни, биттаси эса замонни характерлайди. Жисмнинг маконда жой олиши учун уч координатага етади, ҳодиса ёҳуд воқеанинг замонга оид 38

характеристикасини эса битта координата ёрдамида аниқланади. Бошқача айтадиган бўлсак, макон уч ўлчовли, замон эса бир ўлчовдир. Фалсафий тафаккур ва табиатшунослик тарихида маконнинг уч ўлчовли ва замоннинг бир ўлчовли эканлигини бир неча бор тушунтириб беришга интилишган. Масалан, ўрта аср схолослари Пифагор ва Аристотель таълимотига таяниб, маконнинг уч ўлчовлигини оламнинг мукаммаллиги ҳақидаги тасаввурлар билан боғлайдилар. Узунликни ташкил этувчи чизиққа кенгликни ташкил этувчи чизиқни қўшсак жисм юзага келади. Бошқача бўлиши мумкин эмас, чунки айнан нан шу ўлчовлик мукаммалликни ҳосил этади, дейишади схоластлар. Улар шу сабабдан “3” рақамини муқаддас (барча нарсалар ўз ибтидосига, ўрта нуқтасига ва якунига эга) деб эълон қиладилар. Галейга ушбу фикрларни киноя билан қабул қилиб, агар”3” рақами муқадас экан, нега инсоннинг оёғи иккита, деб эътироз билдирган эди. Маконнинг учтадан бошқа ўлчовларига эга эмаслиги ҳақидаги қарашларни Галелей тажрибанинг соддаларча умумлаштирилиши, деб баҳолаган эди. Маконнинг уч ўлчовлигига доир масалага И.Кант мутлақо бошқача ёндашди. У маконнинг ўлчовлигини жисмлар ҳаракатининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлашга интилади. Кантнинг ғояси муддатидан илгари дунёга келганди, чунки ўша даврда табиатшунослик ушбу ғояни асослаб бериш имконига эга эмас эди. Бундай имкониятлар XX асрдагина вужудга келади. Асримизнинг йигирманчи йилларида Австрияда ижод қилган физик П. Эренфест маконнинг уч ўлчовлигини икки жисмдан иборат ўзаро боғлиқ системаларнинг мавжуд бўлиши шарти эканлигини кўрсатиб берди. Учтадан ортиқ ўлчовга эга бўлган маконда сайёралар системаси дунёга кела олмайди, дейди физик. Кейинчалик ушбу мулоҳазалар атомлар ва молекулаларга нисбатан қўлланиб ва асослаб берилди. Хусусан, ядро атрофидаги электрон қатламлар, атомлар ва молекуларлар фақат уч ўлчовли макондагина вужудга келиши исботланади. Хуллас, бизнинг Метагаллактикамизда матерининг 39

турли кўринишлари ўзларининг макон-замонга оид фундаментал характеристикалари (яъни 3+1 ўлчовлик) билан бевосита боғлиқдирлар. Металлактиканинг вужудга келиши ҳақидаги замонавий концепциялар ва Метагалактика ҳудудидан ташқарида ҳам объектлар мавжудлиги тўғрисидаги гипотезалардан келиб чиқадиган бўлсак, яна бир саволнинг вужудга келиши табиий: бошқа ўлчовларга эга макон ва замон ҳам мавжудми? Маконнинг кўп ўлчовлилиги муаммоси узоқ тарихга эга. Хусусан, математика ва гиометрияда турли илмий масалаларни ечаётганда кўп ўлчовли макон образи қўлланилади. Теология ва мистика руҳлар борлиғини, дўзахни тўртинчи ва бешинчи ўлчов билан боғлайдилар. Албатта, бу фикрлар абстракциядан ўзга нарса эмас. Лекин макон ва замон абадий ва бениҳоядир. Қадимги Юнон файласуфи Архит бундай бениҳояликни антиқа мисол ёрдамида кўрсатиб беради. Айтайлик, бирор бир нуқтадан найза отадиган бўлсаква найза тушган жойдан ўз ҳаракатимизни қайтарсак, ҳеч қачон маконнинг сўнги нуқтасига, яъни улоқтиришга имкон бўлмайдиган жойга етиб бора олмаймиз. Боз устига, найза ота бошлаган нуқтамизга ҳам қайтиб келмаймиз. Гегель бундай бениҳояликни “беъмани бениҳоялик” деб атаган эди. Материя ҳақиқатан ҳам маконда бениҳоядир. Лекин ушбу бениҳояликни нафақат миқдорий маънода, балки сифатий маънода ҳам тушуниш керак. Ҳозирги замон космологик тасаввурларига кўра, бориқда бизнинг Метагалактикамиздан ташқари ҳам оламлар мавжуд. Бу оламларда макон ва замоннинг биз билмаган ўлчовлари бўлиши мумкин. Ким билсин, балки XXI аср илмий-техника тараққиёти ана шу соҳадаги билимларимизни кутилмаган кашфиётлар бойитар? Макон ва замон ҳақидаги мулоҳазаларимизга хулоса ясасак. Хуллас, макон ва замон – материянинг мавжудлик шаклларидир. Макон нарсаларнинг борлиқдаги ўрни, чегаралари ва таркибини ифодаловчи категория бўлса, замон ҳодиса, воқеа ва жараёнларнинг давомийлигини англаб олиш учун 40

қўлланиладиган тушунчадир. Макон ва замон материядан ташқарида ва ундан мустақил равишда мавжуд бўла олмайди. Бизнинг Метагаллактикамиздаги макон-замон 3+1 ўлчовлидир. Лекин Метагаллактикадан ташқаридаги оламларда макон ва замоннинг бошқа ўлчовлари бўлиши ҳам мумкин. 41

Похожие

Табиатни фалсафий тушуниш ва унинг табиий, техник фанлар учун ахамияти

Тушуниш ва тушунтириш

Тарихнинг фалсафий масалалари

Фалсафий билим таркиби

Жамиятнинг фалсафий тахлили