Тарихнинг фалсафий масалалари - Философия - Рефераты

Тарихнинг фалсафий масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Тарихнинг фалсафий масалалари Режа: 1. Тарих нима? 2. ХХ аср тарих фалсафасининг хусусиятлари. 3. Тарих тақдири ҳар бир шахс ва авлод тақдирининг ҳосиласи сифатида. 4. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» концепциясининг аҳамияти.

Маданиятимизнинг пойдевори бўлган тарихий меросимизни тиклаш, таҳлил қилиш фақат илмий-назарий жиҳатдан катта аҳамият кашф этиб қолмай, айни вақтда буюк алломаларимиз яратган маънавий хазинадан баҳраманд бўлишда, ижтимоий-сиёсий муаммоларни ҳал қилишда ва инсоннинг ҳар томонлама камол топишда муҳим омил ҳисобланади. Ҳаққоний тарихий билмасдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас. Ҳақиқатан ҳам тарих тажрибасини ўрганиш – давримизнинг мураккаб ижтимоий-сиёсий ҳодисаларини чуқур идрок этиш ва тушуниб етишга, озодлигимиз мустақиллигимиз ва равнақимизни қадрлашга, порлоқ истиқлол йўлида янги тараққиёт учун катта режалар белгилаш ва уларни амалга даъват этади. Ниҳоятда бой ва ранг-баранг тарихимизни идрок этиш – кишининг билим доирасини кенгайтирибгина қолмай, шахс ижтимоий-маънавий онгини юксак даражага кўтарилишига имконият яратади. Бундай олижаноб вазифани бажаришда археолог, тарихчи ва шарқшунос олимларнинг кейинги йилларда амалга оширган ажойиб кашфиётлари алоҳида ўрин эгаллайди. Бинобарин, чексиз саҳродаги қум уюмлари ва тақир ерлар остида ётган мунгли харобалар сирини очиш, чанг босиб ётган архив хужжатларини жиддий тадқиқ этиб тилга киритиш энг катта илмий жасорат эканлигини алоҳида қайд этиш лозим. Юртбошимиз одилона таъкидлаганидек, мустақилликка эришганимиздан кейин халқимизнинг ўз юрти, тили, маданияти, қадриятлари, тарихини билишга, ўзлигини англашга қизиқиши ортиб бормоқда. Бу табиий ҳол чунки одамзод борки авлод аждоди кимлигини, насл-насаби, ўзи туғилиб вояга етган қишлоқ, шаҳар, хулласки, Ватанининг тарихини билишни истайди. Давримизнинг таниқли донишманди, инглиз файласуфи Жон Бернал ҳозирги замон миллатнинг маданий савияси унинг ўз тарихига бўлган муносабати билан белгиланади, деб бежиз айтмаган. «Тарих» сўзи «historia» сўзидан олинган бўлиб ўтмиш воқеалар ҳақида ҳикоя, бўлган ходисалар деган маънони англатади. Мутафаккирлар

дастлабки даврлардан бошлаб тарихга универсал билиш сифатида қараб келишган. Ўтмишни қандай билиш мумкин? Ўтмиш бугунги кун билан, келажак билан қандай алоқада бўлади? У ёки бу халқ тарихининг бир бутун универсал маъноси борми? Албатта шу каби саволларга тарих фалсафаси жавоб беради. Демак, тарих фалсафасини яратиш учун бир бутун инсон эволюциясини, унинг маъно ва мазмунини таҳлил қилиш керак. Тарих фалсафаси – тарихни англаш, унинг орқага қайтмас жараёнини тушуниб олишдир. Тарихий воқеалар ва жараёнларни ҳаққоний ва одилона билиш учун фалсафий методология талабларини чуқур ўзлаштириб олиш катта аҳамият касб этади. Илмий фалсафий назария билан қуролланган олим бошқаларга нисбатан ўз фанининг моҳиятини, истиқболини чуқурроқ била олади. Фалсафий методология ҳамма фанлар учун зарур бўлган умумий илмий билиш усулидир. «Аслида, тарих ва фалсафа мантиқий равишда бир- бирини тақозо этадиган, керак бўлса, тўлдирадиган, тараққиёт жараёнлари ҳақида яхлит тасаввур берадиган, оқ-қорани фарқлашда асос бўладиган фанлардир». 1 Тарихий воқеаларни чуқур ва атрофлича ўрганиб чиқиб, замон талабига жавоб берадиган Ватанимиз тарихини, янги ўқув қўлланмалар ва дарсликларни яратиш учун, энг аввало, тарих фалсафасига оид бўлган илмий- назарий масалаларни, методологик муаммоларни яхши англаб олишимиз керак. Бу борада биринчи навбатда тарих нима, уни холисона ўрганиш бизга нима беради, деган саволга аниқ жавоб беришимиз зарур. Инсон тарихий мавжудод сифатида вақтнинг давомийлигини ҳис қилиб, унда ўз зиммасига нималар юкланиши тушуниб яшашга интилади. Инсон ҳаётнинг маъносини англар экан, у нафақат бугунги кун ташвиши билан яшайди, балки ўтмиш ва келажак ҳақида фикр юритиб яшайди. 1 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Т.: «Ўзбекистон», 2000, 27- бет.

Юнонлар тарихга дунёни эстетик англаш, космоснинг гормонияси ва ундаги даврийликнинг якуни сифатида қараганлар. Космосда ҳам, инсон ҳаётида ҳам узлуксиз алмашиш, айланиш юз беришини қайд этдилар. Табиатда иссиқнинг – совуқ, ёзнинг – куз, қишнинг – баҳор билан алмашинуви, ижтимоий ҳаётда эса яхшининг – ёмон, ёвузликнинг – эзгулик билан алмашинуви айланма шаклда бораётганини кўра билишди. Инсон ўз тарихини ўзи яратади, ундаги муаммоларни келтириб чиқарувчи ҳам, ҳал қилиувчиси ҳам инсоннинг ўзидир. Тарих ўтмишда инсон туфайли содир бўлган хатти-харакатлар, воқеалар, жараёнларни ўрганадиган фандир. Ўтмишни билиши, ўз навбатида ўзликни англашнинг калитидир, чунки, ўзликни англаш тарихдан бошланади. Ўзликни англаш дегани нима? Ўзликни англаш, биринчидан, инсон моҳияти; иккинчидан, унинг жамиятда тутган ўрни ва ижтимоий тараққиётдаги роли; учинчидан, ўзининг ички имкониятлари, қобилиятлари нимага қодир эканлигини англаб олиш демакдир. Бунга эришиш учун биз инсоннинг узоқ ўтмиш фаолиятида нималарга эришганини билишимиз зарур. Демак, тарих инсон фаолияти билан узвий боғлиқ бўлган, уни ҳар томонлама, мукаммал ўрганадиган, авлодлар тажрибасини тахлил этадиган ва илмий хулосалар чиқарадиган фан соҳасидир. Шунинг учун ҳам тарих фани ҳамма вақт жамият тараққиётида катта ўрин эгаллаб келган ва ҳозир ҳам шундай бўлиб қолмоқда. Тарих инсоннинг ўтмишдаги фаолияти туфайли вужудга келган воқеалар, жараёнларни жиддий ўрганадиган фан бўлса, унинг бугунги куннинг эҳтиёжлари, мафкураси, сиёсати, талабларидан келиб чиқиб янгича таҳлил қилиш, баҳолаш мумкинми деган савол пайдо бўлади. Мазкур саволга фалсафий жиҳатдан ёндашадиган бўлсак, шу айтиш жоизки, ўтмиш, бугунги кун ва келажак доимо ўзгаришда харакатда бўлиб турган воқеликнинг фазодаги ўзаро боғлиқ, маълум бир кўринишидир. Тарих ғилдираги доимо ўтмишдан бугунги кунга, ундан келажакка қараб айланаверади. Бугунги кун ўтмишнинг инкори, айни вақтда уни давоми ҳамдир. Айни пайтда бугунги

кунда келажак куртаклари ҳам мавжуддир, чунки келажак бугунги кундан келиб чиқади. Шундай экан бугунги кун ва келажакни бир-биридан ажратиб, бир-бирига зид қўйиб таҳлил этиш мумкин эмас. Шу туфайли илгари содир бўлган тарихий воқеаларни ўзида акс эттирган турли-туман манбаалар, ашёлар авлоддан-авлодга мерос сифатида ўтиб тарихимиз, маданиятимизнинг узлуксизлигини таъминлайди. Инглиз олими Коллингвуд таъкидлаганидек, «агар тарих фанининг вазифаси ўтмишда юзага келган ҳодисалар, воқеалар тўғрисида маълумот тўплаш билан чегараланган бўлса, унда тарихнинг амалиётга нафи тегиши амри маҳолдир. Аксинча, агар тарихда содир бўлган воқеалар бизгача етиб келган манбалар тагида яшириниб ётган бўлса, унда тарихнинг амалиёт учун фойдалигида ҳеч қандай шубҳа бўлмаслиги тайиндир». Ўтмиш воқеалари бугунги кунгача бизга етиб келган манбаларда мавжуд бўлиб ҳаётимиз билан чамбарчас боғланиб кетган экан, уларни ҳозирги замон фан ютуқлари ёрдамида атрофлича мустақиллик мафкурасига таяниб чуқурроқ ва холисона ўрганиш, таҳлил қилиш тарих фанини ижодий ривожлантиришга, жамиятимизда содир бўлаётган ўзгаришлар моҳиятини яққолроқ кўринишга, баҳолашга ёрдам беради. Шундай экан, Президентимиз ташаббуси билан Ватанимиз тарихини мустақиллик ғоялари, мафкураси асосида янгидан яратиш кўндаланг қилиб қўйилганлиги табиий ҳолдир. Шўро даврида тарихимиз атайлаб сохталаштирилганини эътиборга олсак, асл тарихимизни тиклаш қонуний зарурият ҳолдир. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, ўтмиш тарихимиз нафақат бугунги куннинг муаммоларини ҳал қилишда, балки келажакни билишда ҳам аҳамиятга моликдир. Айрим олимларнинг фикрича тарих ўтмишда бир марта содир бўлиб бошқа такрорланмайдиган яккаю-ягона воқеаларни ўрганадиган. Шу туфайли тарих келажакни олдиндан кўра билишга ожиз эмиш. И.Кант, Виндельбанд, Риккерт, Мойернинг ёзишича табиий фанлар нарса ва ҳодисаларнинг фундаментал қонуниятларини ўрганади, шунинг учун улар келажакда содир бўладиган жараёнларнинг оқибатларини олдиндан кўрсатиб

бераолади. Тарих эса, ўтмишда бир марта содир бўлиб, такрорланмайдиган якка воқеани ифодалайдиган фан, унинг вазифасига келажакни тахминлаш, башорат қилиш кирмайди. Тўғри, тарих воқеалари индивидуал тавсилотга эга. Лекин шундай бўлсада, тарих воқеалари доимо такрорланиб келган ва (айнан эмас, ўхшаш ҳолда) ҳозирги кунда ҳам шундай бўлиб келмоқда. Тарих воқеалари ижтимоий қонуниятлар асосида содир бўладиган жараёндир. Шундай экан, тарих қонуниятларига асосланган ҳолда жамият тараққиёти йўналишлари башорат қилиш мумкин. Ҳозирги кунда ўтмишда рўй берган тарихий воқеаларни, жараёнларни одилона, холис ёритиш керак, деган иборани тез-тез ишлатиб турибмиз. Бу тўғри талаб. Бунга эришишнинг йўллари, мезонлари нималардан иборат, улар илмий асослаб берилганми? Бу савол ҳам ўз жавобини кутиб турибди. Инсон фаолиятининг натижаси сифатида юзага келган тарихий воқеалар бир-бири билан боғлиқ бўлган учта унсурдан таркиб топади: 1) Тарихий воқеалар; 2) Уларни ўзида акс эттирувчи турли хил манбалар, ашёлар; 3) Тарихий воқеаларни ана шу манбаларда ёзиб қолдирилган тарихчиларнинг маълумотлари. Тарихий жараён объектив ҳам субъектив омиллар асосида доимо харакатда, ўзгаришда бўлиб туради. Тарихий воқеаларни ёритишда тарихчининг унга бўлган муносабати, турмуш тарзи, дунёқараши, тажрибаси, шу даврда мавжуд бўлган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий муҳит кабилар маълум даражада ўз таъсирини кўрсатади, албатта. Буни инкор қилиб бўлмайди. Лекин бундан тарихчиларнинг фаоллиги ўтмиш воқеаларини тўғри акс эттиришга имконият бермайди, деган хулоса чиқариш керак эмас. Тарихчи воқеаларни холис ва одилона ўрганиши учун умуммиллий ва фалсафий методлардан унумли фойдалана билиши керак. Тарих фалсафасининг яна бир долзарб масаласи – тарихий адабиётларда ўтмиш воқеаларини сохта, бирёқлама ёритиш сабабларини пухта ўрганиб чиқиб, мазкур иллатларнинг пайини қирқиб, Ватанимиз

тарихини янгича, холисона ва одилона ёритишга эришиш йўлларини кўрсатиб беришдан иборат. Тарихий ҳақиқатни тиклаш учун бизга мерос бўлиб етиб келган мактабларни жиддий ўрганиб тарихга янгича ёндошишимиз даркор. Бешафқат давр синовларидан омон қолган энг қадимги тошёзувлар, битиклардан тортиб бугун кутубхонамиз хазинасида сақланаётган 20 мингдан ортиқ қўлёзма, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, фалсафа соҳасидаги олимларимиз томонидан синчиклаб ўрганишни кутиб турибди. «Биз ҳаққоний тарихимизни тиклашимиз, ҳалқимизни, миллатимизни ана шу тарих билан қуроллантиришимиз зарур. Тарих билан қуроллантириш, яна бир бор қуроллантириш зарур» (Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» Т.: «Ўзбекистон», 1998 йил). Тарих муаммосиз, ёмонликсиз яшамайди. Бир муаммо ҳал қилинса, иккинчи муаммо келиб чиқаверади. Инсон ўз муаммоларини келтириб чиқариш билан бирга уни ҳал қилишга ҳам қодир. Мана шу асосий, ҳал қилиш керак бўлган масалаларни ечиш ва янги муаммоларга тайёр туриш, уни майдонга ташлаш тарих маъносини ташкил этади. Буларнинг барчаси инсон фаолияти орқали амалга ошади. Демак, инсон бутун тарихнинг йўналишига ўта маъсулдир. Инсоннинг амалий фаолиятига баҳо бермаслик, «ҳамма нарса ўтиб кетади», деб бепарво бўлиш ўз уйини бузишга олиб келиши мумкин. Тарих моҳиятини тушуниш дунёқараш аҳамиятига эга. Бу ўз навбатида, инсон фаолияти қачон ва қандай шароитларда бузиш, йўқ қилиш ва ўлдиришга қаратилган бўлади; қайси вазиятда ўз-ўзини ривожлантирувчи, яратувчанлик ва бунёдкорлик фаолиятида бўлади; тарихнинг соғлом ривожланишига кафолат беради, каби масалаларни ойдинлаштиришни тақозо этади. Бу фалсафа тилида тарихнинг моҳияти деб аталади. 2. Ҳозирги давр мутафаккирларининг хулосаларига қараганда тарихнинг олға кетиши унинг доимий прогрессига кафолат бермасада, унинг

мавжуд бўлишига, абадийлигига кафолат беради. Инсоният тарихи турли хил фожеалардан холи эмас. Лекин бу тарих фожеаси универсал характерга эга деган эмас. Қадимги яҳудийлар таълимотида айтилишича бир кун келиб тарих тугайди, тарихнинг охири бор дейилади. Тарихнинг охири борлиги тўғрисидаги таълимот фанда эсхология деб аталади. Барча динларда инсон Оллоҳ томонидан яратилгани ва инсоният тарихи илоҳий ифоданинг систематик реаллашуви эканлиги айтилади (Августин). Эсхология концепцияси провиденциал (тақдир, илоҳий режа демакдир) таълимот билан уйғунлаштирилади. Бу концепцияга Гегелнинг тарих фалсафаси ҳам мос келади. Гегел тарихни тасадифий, тартибсиз ҳолда эмас, балки ички қонуният асосида ривожланувчи жараён, деб қаради. У тарихни бир чизиқда, бир йўналишда олға қараб кетувчи жараён деб тушунади. Унинг фикрича тарихий тараққиёт ўзининг олға қараб тараққий этишини таъминлайди. Гегелнинг бу фикрини тўғри тушуниш учун бир чизиқда (замон) доимий олға кетишни доимий тараққиёт, доимий ривожланиш сифатида қабул этмаслик лозим. Тарихий тараққиёт ўзининг олға қараб тараққий этишини таъмин этади. Фожеалар, тарихий изтироблар, урушлар ва шу каби трагедик ҳодисалар, Гегел фикрига кўра, тарихий тақдирнинг реаллашув тараққиёти бўлиб, унинг умумий йўналишини, келажагини ўзгартирмайди. Тақдир концепциясига кўра, дунё тарихи турли эгри бугри йўллар билан олға қараб кетади. ХХ аср жамият факлсафасида бундай қарашларга қарши таълимотлар вужудга келди. ХХ аср фалсафаси келажак равнақига қарши эмас келажакка умидсизлик билан қарашни ҳам тарғиб этмайди. Аксинча XIX асрда яратилган прогресс тушунчасининг камчиликларини тушунтириб келажак тўғрисида кафолатли тарихнинг мазмуни ва моҳиятини ифодаловчи концепцияларнинг хатоси шундаки улар келажакни илоҳийлаштириб унинг аҳамиятини ўтмиши ва бугунги кунга паст назар билан қараш ҳисобига тўлдирмоқчи бўлди ноаниқ келажакни ўтмиши ва бугунги ҳаётдан устин қўяди. Бу назария хатоси келажак муқаррар у инсон иродаси ҳоҳишидан

қатъий назар объектив равишда вужудга келади деб инсон субъекти ва инсон фаолиятининг ҳал қилувчилик ахамиятини тушуниб етмади тан олганда ҳам иккинчи даражали аҳамиятга эга деб кўрсатади. ХХ аср фалсафаси инсонлар келажак тўғрисида ўйлар эканлар мавҳум, одамларга ваъда берадиган жамият тўғрисида эмас балки келажакнинг абадийлиги тўғрисида, тарихий тараққиётнинг доимийлиги кафолатланган тараққиёт тўғрисида фикр юритишлари керак, деб ўргатади. Бу фалсафага, инсон фаолияти ана шу абадийликнинг лаҳзаси сифатида, тарихнинг тақдирига таъсир этишини тушуниш асосида бориши керак.. «Бизнинг хатти- ҳаракатимиз махсули келажак учун, келажак қадриятлари учун қандай бўлади, деган масала тўғрисида ҳукм чиқариш бизнинг ишимиз эмас, зеро биз ҳар дақиқада тарихий тақдирга, абадий оламга ўз муносабатимизни билдириб яшашимиз керак» (Беряев Н.А. смысл истории. М. 1990. 41-бет). Бошқача қилиб айтганда, келажакда учун махсус яшаш шарт эмас. Аммо инсон ўзининг фаолият йўналишида қадриятлар, бурч, инсоннинг қадр-қиммати каби универсал характердаги масалаларга ўткинчи деб эмас, балки абадий инсоний муносабатлар деб, тарихнинг маъноси сифатида қараши керак. ХХ аср фалсафаси, XIX аср фалсафасидан фарқли ўлароқ, ўтмишнинг бугун ва келажак билан алоқаси асосида кафолатли тараққиётни кўрсатиб берди. Бунинг энг асосий жиҳатлари қуйидагилардан иборат: Биринчидан , ҳ озирги замон тарих фалсафаси социал аменезия (хотиранинг йўқолиши) га алоҳида ХХ аср фалсафаси шу нарсани аниқладики, халқ миллат ўз тарихини эсдан чиқариши ҳоллари юз бериши мумкин экан. Бундай жараён алоҳида шахсларда ҳам учраши мумкин. Бунда шахс ўз ўтмишини эсдан чиқарса аменезия касаллиги деб аталади. Социал маънода у ёки бу халқнинг тарихини бутунлай ёки унинг бир қисмини унутишини англатади. Бунда халқнинг ўтмиши билан бугунги кун ўртасида изчил алоқа йўколади ёки камаяди. Бу нафақат тарихий жараёнларда, балки бирор бир даврнинг тарихий шахслари билан ҳам юз беради. Масалан,

шўролар ўзбек халқининг бир қатор зиёли фарзандлари «халқ душманлари» тамғаси остида қатағон қилиндилар. Бу уларнинг халқимиз хотирасидан ўчиришларига, кейинги авлодда улар тўғрисида ёмон таасурот қолдиришига олиб келди. Ўз тарихини билмаган халқ илдизи йўқ дарахтга ўхшайди. Қуруқлик пайдо бўлиб сувлар оқиб бошлаган даврлардан бери дунё юзини кўрган ҳоҳ улуғ, ҳоҳ мўъжаз халқ бўлсин, барибир ҳар бирининг асрлар қаъридан униб чиққан ўзига хос қадимий тарихи бўлади. Бу тарих қоғозда қайд этилганми ёки вақт деб аталиши илоҳий хакамнинг оёқлари остида худди қумга тўкилган томчи каби топталиб йўқ бўлиб кетганми, бундан қатъи назар, унинг буюк сир асрори, моҳияти сақланиб қолади. «Тарихи йўқ халқ ота- онасиз қолган етим болага ўхшайди; у ҳамма нарсага бошдан ўрганади, ҳамма нарсани янгитдан ўрганади. Халқни бирор нарсага ўргатиш учун юксак нуфуздан имкон қадар унумлироқ фойдаланиш керак. Тарихий хотирасидан махрум бўлган халқ гўё нозик навдага ўхшайди-уни қайси тарафга эгсанг-бас, ўша тарафга қараб ўсаверади» (Айтматов Ч. Чў ққ ида қолган овчининг оҳи-зори-Т.: «Шарқ», 1998-365-бет). Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг 9 майни «Хотира ва қадрлаш куни» сифатида нишонлаш тўғрисидаги Фармони муносабати билан шаҳидларни эслаш, уларнинг сиймоларини халқнинг ёрқин хотирасига айлантирди, миллатнинг ғурури даражасига кўтарди. Уларнинг қилган ишлари, мардона фаолияти бугунги кунимиз билан уйғун ҳолда боғланди. Халқ, миллат хотираси ўз қадр-қимматини топди. Бироқ, бундай сиймоларнинг хотирасини тиклаш осон бўлмади. Ундан ташқари тарихимизни бузмасдан, объектив, ҳақиқий ҳолда акс эттириш ва уни бугунги ҳамда келажак авлодга етказиш ҳам ўтмиши билан келажакни боғлайдиган дунёқарашни шакллантириш гаровидир. Иккинчидан, тарихни бузишга, йўқ қилишга қаратилган кучлар ҳақида гапирар эканмиз ХХ асрда бўлган иккита жахон урушларини эслашга тўғри келади. Бу урушлар шундай оқибатларга олиб келдики, цивилизацияни

вайрон қилиб уни ҳалокат ёқасига келтириб қўйди. Илгари замонларда ҳарбий тўқнашишлар жаҳоншумумл аҳамиятга эга эмас. Гегелнинг «урушлар тарихий жараёнларни ўзгартириши мумкин эмас» деган фикри нисбий характерга эга. Шу маънода шахснинг тарих олдида ўта масулияти тарихнинг кафолатли давом этишида асосий кучга айланиб қолди. Т.ф – 88.- Учинчидан, инсонлар фаолиятида юз бераётган ғайри инсоний хатти- ҳаракатлар жамиятнинг ўзини ўзи йўқ қилишига олиб келди. Жаҳонда ядро, экологик, демографик фожиалар ва шу каби глобал муаммолар пайдо бўлди. Инсонни биофизиологик мавжудликдан ташқари, ижтимоий ҳодиса сифатида, авваломбор, фикрлаши ва онгли амалий фаолият кўрсата олиш қобилияти, уни бошқа тирик мавжудодлардан ажратиб турсада, у табиатнинг ўзига хос бир бўлаги, ривожланиш даражасидир. Яъни табиат-инсоният жамияти мавжудлиги ва тараққиётининг объектив, зарурий шарти бўлиб келган. Экологик вазиятнинг оламшумул миқёсда кескинлашуви билан «инсон-табиат» муносабатларини янгича ташкил қилиш эҳтиёжлари, инсонни табиатга янада мустаҳкамроқ қарам қилиб қўймоқда. Бунда бир- бири билан боғлиқ икки қонуният кўзга ташланади: биринчидан, инсоннинг интелектуал, техник-технологик имкониятлари кучайиши, унинг табиат устидан «хукмронлигини» яққол намаён қилади. Иккинчидан, бу хукмронлик табиатни зўрлашда эмас, балки уни мухофаза қилиш орқали ўз ҳаётини авлодлари келажагини таъминлаши мумкинлиги тарихий тажрибалар исботламоқда. «Табиат ўз ишини яхши билади» деган қонун, инсоннинг вақтинчалик, утилитар эҳтиёжларига кўра, табиатдан фойдаланиш натижаларига нисбатан табиатнинг қайтар реакциясини ифодалайди. Олимлар, файласуфлар, тарихчилар жамиятнинг кафолатли тарақкиёти бўйича инсон фаолиятининг дастурини ишлаб чиқдилар. Дастурда тарихий ворисийликни ишга тушириш инсоният тарихини сақлаб қолиши мумкин деб кўрсатилди. Бунинг учун одамлар реал ҳаётни тўғри тушунишлари, тарихни сақлаб қолиш ва кафолатли тараққиёт моҳиятини чуқур англаши керак. Ҳар бир шахс ўзининг қобилияти ва истеъдодини реаллаштириб,

намаён қилиб, ишонч, эътиқод билан одамгарчилик биринчи ўринга қўйиб яшаши керак. Бугунги кунда ҳар бир шахс, миллат, халқ бутун тарихий жараёнларни ўзида намаён қилиб, ўзига хос, ўзига мос йўлни топиб яшашни таъминламаса, дунё тарихи қуруқ бир схемага айланиб қолди. Ҳар бир шахс, миллат, халқ хаёти бетакрор эканлиги ҳисобга олиниши зарур акс ҳолда тарих оддий андозадан иборат бўлиб қолди. Ҳозирги замон тарих фалсафаси «ўтмиш билан бугунги кун ва келажак бир бутун жараённи ташкил этар экан, бу жараён алоҳида шахсда қандай рўй беради»-деган муҳим саволга жавоб излайди. Демак тарихийлик шахс ва ҳар бир авлод тақдирини тарих тақдири билан узвий боғлиқликда олиб қарайди. Булар авлодлар билан жонли муносабат, уларнинг ўзаро боғлиқлиги, маънавий мулоқатда бўлиши тарихнинг кафолатли абадий яшашини таъминлайди. Бу дунёдаги барча одамларнинг бир- бирлари билан ўзаро ҳамкорликда булиши, ўзаро бир-бирини тушуниш ўзаро ишонч асосида боради. Қаерда шахс тақдири ҳар бир авлод тақдири билан боғлиқ ҳолда ўзаро муносабатда бўлса, ўша ерда тарихнинг тараққиёт кафолоти таъминланади. Тарихнинг моҳияти ҳар бир инсоннинг тарих жараёнлари билан турлича муносабатда булиши орқали белгиланади. Ҳозирги замон тарих фалсафасида тарихнинг моҳияти ҳар бир шахс учун, унинг фаолиятида тарихий даврнинг уч ўлчови билан белгиланадиган тушунчалар орқали очиб берилади. Бунинг уч ўлчов шахснинг ўтмиши, бугунги кун ва келажакка бўлган муносабатини таъминлайди. Мана шу ўтмиш, бугунги кун ва келажак тарих жараёнида шахснинг замонга бўлган муносабатини ифода этади. Бу ўлчов маълум тарихий даврда авлодларнинг ўзаро маънавий муносабатини ифодалайди. Биринчидан, тарихда маънавий фарзандлик тушунчаси амал қилади. Инсон дунёда яшар экан, ўтмиши авлоднинг фарзанди сифатида юзага келади, яшайди. Бироқ у бутун юмушни бошидан бошламайди, балки аждодлар яратган моддий ва маънавий маданиятнинг давомчиси, ўзи яшаётган жамият, вақт нуқтаи назаридан баҳоловчи, бажарувчи сифатида

мавжуд бўлади. Чунки, ота-онадан қолган моддий ва маънавий бойликнинг эгасидек, шу жараённи давом эттирувчи фарзанд сифатида яшайди. Инсонда маънавий фарзандлик хиссини тарбиялашда маърифатли жамият барпо этишда тарихни тафаккур ва тарих фалсафаси муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Бу эса ўз навбатида қуйидагиларда намаён бўлади: Авваломбор, тарихй тафаккур ва тарих фалсафаси орқали бугунги ҳаёт мазмуни чуқурроқ тушунилади ва келажак фалсафаси дунёга келади. Бу ҳар бир инсоннинг ўзига хос тафаккур тарзини шакллантириш орқали шахс сифатидаги феноменини вужудга келтиришга, феъл-атворининг шаклланишига хизмат қилади. Учинчидан, тарихни ўрганиш орқали мустамлакачилик таъсирида ва коммунистик мафкура зуравонлиги натижасида ўзлигини йўқотган, ўз қадру- қимматини буткул унутган фуқарони уйғонишга, ўзлигини англашга, ўз ҳақ- ҳуқуқини ҳимоя қила оладиган баркамол шахс сифатида шаклланишига даъват этади. Тўртинчидан, аждодлари буюк бўлган, жаҳон цивилизацияси ва инсоният тараққиётига жуда катта хисса қўшган маданиятга дахлдор фуқаронинг қалбида ўтмишининг ўрганиши орқали миллий ғурурининг уйғониши мамлакат мустақил тараққиёт йулини танлаган бир пайтда катта маънавий қудрат ва улкан ирода кучи бўлиб хизмат қилади. Айни пайтда ўз ўтмишининг нақадар буюклигини англаган фуқаро аждодлари руҳи олдида қарздор, келгуси авлод олдида ғоят маъсулиятли эканлигини яна бир бор чуқурроқ тушунади. Ана шу шу англаш жараёни инсоннинг ўзини-ўзи янгилашига, ўзини-ўзи маънавий тозалашига, ўзини-ўзи ислоҳ қилишига олиб келади. Маънавий фарзандлик шахснинг маънавий дунёсининг таркибий қисмидир. Айни бир вақтда, у тарихнинг вориси сифатида намоён булади. Тарих бу жиҳатига кўра, авлодларнинг алмашув жараёнидаги муносабатни англаб етишидир. Маънавий фарзандлик маъносини англаб етмаслик- авлодлар қадрига етмасликдир. Бундай ҳолатда шахс аждодларини танимайдиган мавжудотга айланиб қолади. «Ҳар қайси инсон мен шу миллат фарзанди эканман, менинг аждодларим кимлар бўлган, миллатимнинг

ибтидоси қайда, унинг оёққа туриши, тикланиши, шаклланиш жараёни қандай келган, деган саволларни ўзига бериши табиий» (Каримов И.А. Т.Х.К.И. 8-9) Маънавиятнинг тикланиши, туғилиб ўсган юртда ўзини бошқалардан кам сезмай, бошини балнд кўтариб юриш учун инсонга ушбу саволга жавоб излаши табиийдир. «Тарихий хотираси бир инсон-иродали инсон. “ Инсон учун тарихидан жудо бўлиш – ҳаётдан жудо бўлиш демакдир ” (И.А.Каримов.-10 б). Тарихни билмаслик ўз аждодини билмасликдир, демак, маънавий фарзандликдан маҳрум булиш демакдир. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, ҳар бир инсон ўтмиш ота-боболари яратган билимлардан, маданият ва қадриятлардан фойдаланар экан, у ўз даврининг фарзанди сифатида яшайди. Инсон ўз даврининггина эмас, ўз тарихи, ўз авлодининг фарзандидир. Биздаги ғурур, ифтихор, инсонийлик ўтмиши авлоддан мерос бўлиб қолган. Шунинг учун ўзини аждодларининг маънавий вориси сифатида тасаввур қилмаган одам, тўла маънода шахс бўлиб етила олмайди. Иккинчидан, бугунги кун тарих фалсафаси маънавий биродарлик тушунчасини майдонга ташлади. Биз шундай тарихий даврда яшамоқдамизки, ҳар бир шахснинг дунё олдидаги маъсуллигини англаб етишиш масаласи асосий ўринга чиқиб қолди. Дунёдаги зиддиятлар, муаммоларни ҳал қилиш учун одамлар бир-бирлари билан дўст-биродар бўлиб яшаши энг муҳим масалага айланиб қолди. Дунё тараққиёти, оламнинг бус-бутунлиги, барча ҳалқларнинг тинчлиги ва хавфсизлиги энг аввало минтақавий барқарорликни вужудга келтириш ва бир-бирини бевосита тўғри англашга боғлиқ. Дарҳақиқат, биринчи галда маънавий-руҳий жиҳатлари, турмуш тарзи ва урф-одатлари бир-бирига яқин булган халқлар ўзаро тотувликни таъминласаларгина улар яшаётган минтақаларда хавфсизлик, барқарорлик бўлишига, шу асосда минтақалараро ва қатъиятлараро якдиллик вужудга келишига имкон яратилади. Дунёдаги урушлар, ўлдиришлар

одамлар ўртасидаги душманлик туйғуси асосида пайдо булади. Инсонларнинг бир-бири билан дўст булишини таъминлаш инсоний хислатларни намаён қилиш демакдир. Дўстлик, биродарлик жуда деганда яхшилик деб қаралган эди. Эндиликда реал реал ҳаёт, бир сайёрада муқаддас қатъий қоидаларга айланишини тақазо қилмоқда. Чунки сайёрамиз айримлар ўйлаганидек, жуда мустаҳкам эмас экан. Мана шу умумий уйимизни авайлаб сақлаб қолиш учун фақат ҳамкорликда яшаши керак. Ядро фожеаларини, экологик бўҳронларни биродарлик билангина ҳал қилиш мумкин. Барча инсонлар социал ахволи, бой-камбағаллигидан қатъий-назар ерда ҳаётни сақлаб қолишга, бутун инсоният тақдирига маъсул экан, биргаликда ҳамкор бўлиб яшашининг ҳаёт тарзига айланиб бориши бугунги кун талабидир. Маънавий биродарлик зиддиятли масалаларни тинч ва осойишта ҳал қилишни кўзда тутади. Инсон ўзлигини, ўз қадр-қимматини англаб етиши ва шу қадр-қимматни рўёбга чиқаришга ўта маъсул эканлигини ҳис қилиши ўта долзарб масала айланди. Ўзбекистон XXI асрга қадам қўяр экан, тинчлик, биродарлик, миллатлараро ва фуқоролараро тотувликни, барқарорликни ғояси билан жаҳон ҳамжамиятига кириб бормоқда. Бу ғоя тарихий тараққиётнинг моҳиятини белгилайди. Чунки, одамлар ўртасидаги урушлар, бир-бирига тажовуз қилиш, инсонга қарши ғайриинсоний фаолиятда бўлиш ғояси ўтмишда қолиб кетмоғи лозим. XXI аср инсонийлик асри бўлиши, инсонлар ўз ҳаётлари рўёбга чиқаришлари учун тўлиқ имконият яратилиши керак. Жамиятимиздаги тинчлик, осойишталик, биродарлик, ўзаро ҳамкорликнинг самараси ҳам шунда. Юртбошимиз бу тамойил нафақат алоҳида олинган миллат ва халқнинг, балки дунё халқларининг маънавий биродарлик тамойиллигига айланиши кераклигини назарда тутади. Бизнинг жамиятимиз бошқа халқлар, мамлакатлар билан биродарлик, муроса қилиш концепцияси асосида иш кўради. Учинчидан, тарих фалсафаси келажак ҳақида фикр юритар экан, маънавий оталиқ ғоясини майдонга ташлайди. Оталиқ маъсулияти келажак

олдида маъсулият юкини кўтариш демакдир. Келажак авлод бугунги авлодни, яъни бизни ўз тақдирини ҳал қилишга қаратилган намуна сифатида баҳолайди. Бошқача қилиб айтганда, биз ота-боболаримиз ишини давом эттириб, келгусига замин яратдик. Демак, биз бошлаган ишни келгуси авлод давом эттиради ва қандай баҳолайди. Биз келгуси авлодга нисбатан бошловчи сифатида иш қилмоқдамиз. Биз ўз ҳаёт тарзимизни танлаш билан келгуси авлод тақдирини ҳал қилишнинг турли воситаларини ҳам танлаб оламиз. Биз бугунги фаолиятимиз билан келажакка замин тайёрлаймиз, келгуси авлодни давом эттиришнинг асосини яратамиз. «Тарихнинг олға қараб бориши концепциясига кўра жамият борган сари яхшиланиб, ривожланиб боради. Шунинг учун кўп қайғуришнинг ҳожати йўқ. Тарих муқаррар равишда, эртами-кечми, мукаммаллашган, ҳар томонлама ривожланган жамиятга келади. Одамлар ҳеч қандай муаммосиз фаровон ҳаётга етиб келади», - деб фикр юритилган эди яқин ўтмишда. Бундай тафаккур тарзи тарихнинг асл маъносини иккинчи ўринга суриб қўйган эди. Бироқ тарихий тараққиёт жараёни шуни кўрсатдики, тарихнинг олға қараб бориши таъминланмади ва кафолатланмади. ХХ асрдаги жаҳон урушлари кўп вайронгарчиликка олиб келди. Миллионлаб қурбонлар, раҳмсиз диктаторлик, тоталиторизм, оммавий геноцид, одамларнинг оммавий қашшоқлашуви каби ҳодисалар аср фожеаси бўлди. Жаҳон урушлари, вайронгарчиликлар, инсониятнинг ер юзидан йўқолиб кетиши мумкинлиги каби масалалар жамиятнинг олға қараб кетишига кафолат бермас эди. Жамиятнинг бир бутун тараққиёти масаласига ҳам шубҳа билан қарайдиган бўлдилар. Ҳақиқатдан ҳам одамлар мехнат қилдилар, ўз асрининг фидоийси сифатида, жисмоний ва ақлий фаолиятда бўлдилар. Бироқ, одамлар аҳволи, авлодлари ҳаёти яхшиланмоқдами? Деган савол майдонга энди ташланди. «Кейинги уч юз йил ичида одамларнинг моддий аҳволи ўттиз марта ошиши учун имконият туғилди, ҳамма нарса ўзгарди, фақат инсоннинг ўзида ўзгариши бўлмади. (Яеперс).

«Тарихий хотирасиз келажак йўқ»…Президент И.Каримовнинг ушбу асари инсон тафаккури билан боғлиқ бўлган маърифий жараённинг бутун моҳиятини белгилайди. Ушбу асарда ўртага ташлаган концептуал ғоялари билан мамлакатимиз раҳбари тарихни ўрганиш, тарих ҳақиқатини тиклаш зарурат эканлигини алоҳида қайд этиб бу масалага жиддий қараётгани билдиради. Мустақилликка эришганимиздан кейин халқимизнинг ўз юрти, тили, маданияти, қадриятлари тарихини билишга, ўзлигини англашга қизиқиши ортиб бормоқда. Бу табиий ҳол. Одамзод борки, авлод-аждоди кимлигини, насл-насабини, хуллас Ватанининг тарихини билишни истайди. Ҳозир Ўзбекистон деб аталувчи ҳудуд нафақат арқ, балки, умумжаҳон цивилизацияси бешикларидан бири бўлганини бутун жаҳон тан олмоқда. Бу қадимий ва табаррук тупроқдан буюк алломалар, фозилу фузалолар, олиму уламолар, сиёсатчилар, машҳур саркадалар етишиб чиққан. Диний ва дунёвий илмларнинг асослари мана шу заминда яратилган, сайқал топган. Шунинг учун ҳам бемалол айтиш мумкинки бу борада жахоннинг саноқли мамлакатларгина биз билан беллаша олиши мумкин. Шу ўринда ҳақли савол туғилади: «….давлатчилик тарихимиз туб бурилиш палласига кирган бир пайтда ўзимизнинг замон ва макондаги ўрнимизни аниқ белгилаб олишимиз, насл-насабимиз, кимлигимизни билишимиз керакми-йўқми?» (Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» Т.: 1998. 5-бет). Бу асосий эътиборни қаратиш лозим бўлган биринчи жиҳат. Иккинчи масала, бешафқат давр синовларидан омон қолган, энг қадимги тош ёзувлар, битиклардан тортиб, бугунги кутубхоналаримиз хазинасида сақланаётган 20 мингдан ортиқ қўлёзма, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, ахлоқ, фалсафа, тиббиёт, математика, физика, кимё, астрономия, маъморчилик, деҳқончиликка оид ўн минглаб асарлар беқиёс маънавий бойлигимиздир. Ота-боболаримизнинг асрлар давомида тўплаган ҳаётий тажрибалари, диний, аҳлоқий, илмий қарашларини ўзида мужассам этган бу нодир қўлёзмаларни жиддий ўрганиш даври келди.

Мустақиллик туфайли вужудга келган тарихий ҳақиқатни билишга, ўзлигини англашга бўлган чанқоқлик боис тарихий мавзуларда қатор асарлар яратилди. Лекин «..ўзбек халқининг тарихий ўтмиши, ўзлиги, маънавияти ҳақида гапираётганда, биз-да чуқур илмий асосга таянган таҳлил, муайян масалаларда аниқ ёндашув етишмаяпди. Илмий тилда айтганда, яхлит концепция йўқ. Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади». (И.К. Т.Х- 5-б). Учинчидан, масала шундан иборатки, бизда комил инсон тарбиясини давлат сиёсатининг уствор соҳаси деб эълон қилинди. Комил инсон деган биз, аввало, онгли юксак, мустақил фикрлай оладиган, хулқ-атвори билан ўзгаларга ибрат бўладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз. У ўз фикр-ўйини, хулосасини мантиқ асосига қурган етук инсон бўлиши лозим. Бу борадаги мақсад-вазифаларимизни амалга ошириш учун асосий эътиборни маърифатга қаратишимиз лозим. Яқин тарихимизга назар ташлар эканмиз шу нарсанинг гувоҳи бўламизки ХХ аср бошига келиб Туркистонда маърифатчилик ҳаракати ҳар қачонгидан ҳам кучайиб кетди. Негаки, чор Россияси асоратига тушиб қолиб, буткул таназзулга юз тутган ўлкани уйғотишга, халқнинг кўзини очишга фақат маърифат орқалигина эришиш мумкин эди. Маърифатпарварлик биз учун бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ, йўқотмайди ҳам. Ақл-заковатли, юксак маънавиятли кишиларни тарбиялай олсаккина, олдимизга қўйган мақсадларга эриша оламиз. «Жамият тараққиётининг асоси, уни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қоладиган ягона куч-маърифатдир» (7-б). Тўртинчидан, тарихнинг маънавиятда тутган ўрни масаласи. Тарихни яхши билмасдан туриб, юксак маънавиятга эришиш мумкин эмас. Юртбошимиз қайта-қайта қайд этганларидек, маънавиятини тиклаши, туғилиб ўсган юртида ўзини бошқалардан кам сезмай, бошини баланд кўтариб юриши учун инсонга, албатта, тарихий хотира керак. Ҳар қайси инсон мен шу миллат фарзанди эканман, менинг аждодларим ким бўлган, миллатимнинг ибтидоси қайда, унинг оёққа туриши,

тикланиш, шаклланиш, жараёни қандай келган, деган саволларни ўзига бериши табиий. Нега жаҳонга машҳур Аҳмад Фарғоний, Хоразмий, Ибн Сино, Беруний, Имом Бухорий, Амир Темур, Улуғбек, Алишер Навоий, Бобур каби сиймоларни берган бу миллат XVII - XIX асрларга келиб то шу чоққача эришган юксалиш даражаларидан тушиб кетди? Тарихий илдизини излаган одам, албатта, бир кун мана шундай саволларга дуч келади ва ундан тўғри хулоса чиқариша ҳаракат қилади. Бунинг учун эса тарихнавислик ва тарихшунослик юзасидан муайян чуқур, илмий, холисона ёритилган манбаларга таяниш зарур бўлади. Улар атрофида фикр қилинади. Собиқ иттифоқ даврида эса фикрларимиз рақамлар доирасидан, саналар чегарасидан нарига ўтмади. Шунинг учун ҳам бизда тарихга жонли муносабат йўқ, мушоҳада йўк, мулоҳаза йўқ. Айни мана шу нуқсон тарихшунослик ва тарихнависликда фикрламаслик методологиясини дунёга келтирди. Масаланинг шу жиҳатига эътибор қаратар экан юртбошимиз шундай дейди: «Тарихий хотираси бор инсон-иродали инсон. Такрор айтаман, иродали инсондир. Ким бўлишидан қатъий назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни хушёрликка ўргатади, иродасини мустахкамлайди». (9-б). Бешинчидан, масаланинг футурологик томонлари ҳам муҳим аҳамият касб этади. Тараққиёт тамойиллари цивилизация эҳтиёжлари шуни талаб этадики, биз ўтмишда яшамаслигимиз, уни такрорламаслигимиз, аксинча, уни ўрганишимиз, тадқиқ этишимиз ва аниқ хулосаларга келиб яшашимиз керак. Ана шу ҳулосалар асосида истиқболимизни белгилашимиз, ўзимизни ҳам, жамиятни ҳам маънавий жиҳатдан камолотга етказишимиз даркор. Биз ўтмишни тиклаш, тарих ҳақиқатини ўз ўрнига қўйиш орқали тафаккуримизни бойитамиз, тушунчаларимизни кенгайтирамиз, ҳаёт фалсафаси орқали ислоҳатлар фалсафасини, ислоҳатлар моҳиятини чуқурроқ англай бошлаймиз. Натижада ўз-ўзимизни ислоҳ қиламиз, ўз-ўзимизни янгилаймиз.

Биз Ватанимиз тарихи ва халқимиз ўтмишини ўрганиш орқали бугунги кун учун маъсуллик туйғусини шакллантирамиз. Тараққиётнинг янги даври остонасида турганимизни ва халқимизнинг буюк келажагига асос солишга маъсул эканлигимизни, даҳлдорлигимизни тушуна бошлаймиз. Яна бир ҳақиқат бор: Ўтмиш уни англагангагина хизмат қилишини, келажак эса унинг ҳақиқий бунёдкоригагина тегишли эканлигини англамоғимиз керак. «Биз Берунийларга, Бухорийларга, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Мирзо Бобурларга ворис бўламиз. Ўзбекнинг феъл-атвори барчага аён. У ерни, табиатни севади. Дўпписида сув ташиб бўлса ҳам, дарахт кўкартиради. Ўзбек том маънода бунёкордир» (16-б). Худди ана шу ҳақиқатни англаш учун тарихий тафаккур, тарихий хотира зарур. Тарихнинг ҳақиқий фалсафаси, унинг инсон ақл-заковатига, шуурига таъсири худди ана шу ғоя билан белгиланади. Ҳақиқий ўтмишни англаб, улуғ тарих ва буюк меросини идрок этиб, уни қайтадан тиклаш йўлини танлаган халқ иродаси кучли бўлишини ва у ўз тақдирини ўзи яратишга қодир бўлган бунёдкорлик ҳисси билан яшашини ҳаёт кўрсатади. Шунинг ўзи тарихга муносабатнинг, тарихий тафаккур ва тарих фалсафасининг қудратли маънавий-маърифий қадрият эканлигини исботлайди. Мадомики, ўз тарихини билган, ундан руҳий қувват оладиган ҳалқни енгиб бўлмас экан, биз ҳаққоний тарихимизни тиклашимиз, халқимизни, миллатимизни ана шу тарих билан қуроллантиришимиз зарур.

Адабиётлар: 1. Karimov I . A . BMT sammitining mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag ‘ ishlangan yalpi majlisdagi nutq .- T .: O ‘ zbekiston , 2010. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaillikka erishish ostonasida.T.: o‘zbekiston, 2011 386 b 3. Karimov I.A. Buyuk va muqaddassan mustaqil vatan.O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ma’ruza. T.: O‘zbekiston, 2011 4. Romanenko Y.M. Bitiye i yestestvo: Ontologiya i metafizika kak tipi filosofskogo znaniY. – M., 2003. 784 s. 5. Falsafa asoslari. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005 6. Shermuxamedova N.A. GnoseologiY. –T.O‘FMJ. 2007 7. G‘arb falsafasi. Nazarov Q tahriri ostida. –T.: Sharq, 2005. 8. Nazarov Q.N. Bilish falsafasi. –T.: Universitet, 2005. 9. Falsafa. Ahmedova M. Tahriri ostida –T.: OFMJ, 2006 10. Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. Nazarov Q. tahriri ostida. –T.: Sharq, 2004 11. Shermuxamedova N. A. Falsafa va fan metodologiyasi. –T.: Universitet, 2005.

Похожие

Техника ва технологиянинг фалсафий масалалари

Ўзбекистон мустақиллигининг назарий – фалсафий масалалари

Марказий осиё фалсафий тафаккурида маънавият масалалари

Фанларнинг фалсафий масалалари фанининг предмети ва вазифалари

Урта Осиё мутафаккирлари, олимлари ижодида табиий фанларнииг фалсафий масалалари лозим