Борлиқдаги ўзаро алоқадорлик ва тараққиёт - Философия - Рефераты

Борлиқдаги ўзаро алоқадорлик ва тараққиёт

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

198 KB

Борлиқдаги ўзаро алоқадорлик ва тараққиёт Режа: 1. Борлиқдаги универсал алоқадорлик ва ўзгарувчанлик 2. Тартиблилик ва системавийлик 3. Детерминизм фалсафаси 4. Тараққиёт концепциялари

1. Борлиқдаги универсал алоқадорлик ва ўзгарувчанлик а) универсал алоқадорлик ғояси Фалсафада нарса ва ҳодисаларнинг универсал, умумий алоқадорлиги ғояси алоҳида аҳамиятга молик. Нарсаларнинг, ҳодисаларнинг ўзаро алоқа- дорлигини илғаб олиш мушкул эмас: ҳаётимизнинг ўзи бунга кўплаб ми- соллар келтиради. Зотан, маиший турмушимизда бинодаги шарт-шароитлар- нинг инсон саломатлигига таъсирини, об-ҳавонинг ҳосилдорлик даражасига таъсирини кўп такрорлаймиз. Бундай алоқадорликнинг нисбатан мураккаб кўринишлари мавжуд. Масалан, табиий шарт-шароитлар миллатнинг мента- литетига, турмуш тарзига таъсир ўтказади. Ижтимоий фаолият эса, ўз нав- батида, табиий шарт-шароитларга жиддий таъсир ўтказа боради. Ҳозирги замон фалсафаси бундан-да эътиборлироқ алоқадорликларнинг сир-синоат- ларини аниқлашга ҳам интилади. Бироқ бир ҳодисанинг бошқасига ўтиб туриши, бир нарсанинг иккин- чисига таъсир кўрсатиши - борлиқнинг муҳим атрибути, хусусияти эканлиги- ни англаш учун жиддий фалсафий мушоҳада юритмоқ лозим. Чунки борлиқ- нинг ҳар қандай атрибути хусусида фикрлаш учун мавҳум тафаккур юритиш- нинг энг юқори даражасига кўтарилмоқ даркор. Бинобарин, борлиқдаги уни- версал алоқалар моҳиятини билишга юксак фалсафий маданиятга эга бўлган шахсгина қодирдир. Борлиқдаги универсал алоқадорлик ғояси кўп асрлар давом этган фал- сафий мунозаралар ва мулоҳазалар маҳсулидир. Қадимги Хитой, Ҳиндистон ва Юнонистондаёқ файласуфлар борлиқда универсал алоқадорлик мавжуд- лигини тушуниб етгандилар. Антик фалсафа вакиллари оламдаги нарса ва ҳо- дисалар қарама-қарши хусусиятларга эгалигини, ушбу хусусиятлар ўзаро алоқадорлигини, бир-бирига ўтиб туришини (иссиқ совуққа, қуруқ ҳўлга ва ҳоказо) қайд этган эдилар. Аста-секинлик билан ушбу мулоҳазалар борлиқ- нинг ўзгарувчан характерга эгалиги ҳақидаги, бошқача айтганда, ўзгариш тўғрисидаги фикрларга бориб тақалди.

б) ўзаро алоқадорлик ва ўзгарувчанлик Узоқ давр борлиқ ўзгармас характерга эга, деб ҳисобланарди. Олам- нинг ўзгарувчанлиги ҳақидаги тасаввур ўз даврида буюк кашфиёт бўлган эди. Хитой, Ҳиндистон ва Юнонистон мутафаккирларининг хулосаларига кў- ра, борлиқнинг барча шакллари ўзгарувчан характерга эга. Уларнинг ўзгари- ши учун маълум вақт керак бўлади, бу вақт мобайнида нарса ёки ҳодиса ўз хусусиятларини йўқотиб, янгиларини касб этиб боради. Албатта, қадимги давр мутафаккирлари ҳаракатнинг турли шакллари хусусида илмий маълу- мотларга эга эмасдилар, уларнинг хулосалари мантиқий фикрлашнинг маҳсу- ли эди, холос. Шунга қарамасдан, улар масаланинг асосий моҳиятини илғаб ола олдилар: борлиқдаги барча нарсалар бир-бирига таъсир ўтказа боради, ушбу таъсир, ўзаро алоқадорлик уларнинг ўзгаришига олиб келади. Ўзаро алоқадорлик ва ўзгариш ҳақидаги илк тасаввурларни дао мада-ниятида кўришимиз мумкин. Масалан, «Хуайнаньцзи» китобида борлиқнинг беш моддий ва беш маънавий элементдан ташкил топгани, бу элементлар ўзаро бирлаштирилган горизонтал ва вертикал хочлардан (крестлардан) ибо-ратлиги уқдирилади. Моддий элементларни ифодаловчи горизонтал хоч қу-йидагича тасаввур этилади (Схема 1): Схема 1 Олов Дарахт Тупроқ Металл Сув Моддий элементлар бир-бирига таъсир кўр- сатган ҳолда ўзгариб боради. Улар орасида- ги ўзаро таъсир ва ўзгарувчанлик мантиғи биз тилга олган китобда қуйидагича тасав- вур этилади: 1. Дарахт вояга етади, Сув қ арийди, Олов ту ғ илади, Металл асир б ў лади, Тупро қ ў лади. 2. Олов вояга етади, Дарахт қарийди, Тупроқ туғилади, Сув аср бўлади, Металл ўлади. 3. Тупроқ вояга етади, Олов қарийди, Металл туғилади, Дарахт асир бўлади, Сув ўлади. 4. Металл вояга етади, Тупроқ қарийди, Сув туғилади, Олов асир бўлади, Дарахт ўлади.

5. Сув вояга етади, Металл қарийди, Дарахт туғилади, Тупроқ асир бўлади, Олов ўлади. Дао маданияти маънавий элемент- ларни ҳам хоч тарзида тасаввур этади (Схема 2). Қадимги Хитой файласуфла- рининг хулосаларига кўра, маънавий эле- ментлар ҳам бир-бирига таъсир этган ҳолда ўзгара борадилар. Схема 2 Масъулият Анъана Эзгулик Эътиқод Инсонпарварлик Қадимги Ҳиндистоннинг ортодоксал ва ноортодоксал фалсафий мак- табларида ҳам борлиқдаги ўзаро алоқадорлик ва ўзгарувчанлик ҳақидаги фикрлар кўплаб учрайди. Уларнинг бирига мурожаат этиш билан чеклансак. Буддизм таълимотида инсоннинг танаси ҳам, руҳи ҳам борлиқнинг ўзгарув- чан элементлари - дхармларнинг ўзаро таъсири натижасида юзага келган жа- раён (!) сифатида талқин этилади. Дхармларнинг турли шаклдаги комбина- цияси нафақат инсон танасини, балки унинг туйғулари ва тасаввурларини шакллантиради. Буддизм тарафдорлари ушбу мулоҳазадан ўзига хос хулоса қиладилар: тана ва руҳ - ўзгармас реаллик эмас, у мунтазам ўзгаришда. Ҳаёт мунтазам тўлқинланиб турган уммонга ўхшайди: ундаги тошқинлар ўрнини осойишталик, осойишталик ўрнини тошқин эгаллаб туради. Қадимги Юнонистонда борлиқдаги универсал алоқадорликка, унинг ўзгарувчан характерига илк бор эътибор берган файласуф Гераклит бўлди. Унинг тасаввурига кўра, олам доимий оқиб, ўзгариб турган дарёга ўхшайди, бу дарёга икки бора кириб бўлмайди (чунки иккинчи бора кирганда дарёнинг барча атрибутлари ўзгарган, яъни ўзга дарё бўлади). Бироқ ундан кейин ижод қилган файласуфларнинг бир гуруҳи бу ўзгарувчанликни воқеликнинг юзаки хусусияти деб билган бўлсалар (масалан, Зенон ўз апориялари ёрдамида бор- лиқнинг юзаки қисмигина ўзгаришини, унинг моҳияти эса ўзгаришсиз қоли- шини исботлашга уринди), иккинчи гуруҳи ўзгарувчанликни борлиқнинг мутлақ атрибути сифатида талқин қилди (масалан, Кратил Гераклит айтган

дарёга икки бора эмас, бир бора ҳам кириб бўлмаслигини уқдирди: мен ки- ришни назарда тутган дарё мен кирган дарёдан тубдан фарқ қилади). Борлиқнинг универсал алоқадорлиги ва ўзгарувчанлиги ҳақидаги муло- ҳазалар немис классик фалсафасида айниқса ёрқин талқин этилди. Г. Гегел- нинг наздида борлиқдаги универсал алоқалар ва ўзгарувчанлик «тезис – ан- титезис – синтез» триадаси тарзида намоён бўлади. Айни пайтда Г. Гегель борлиқдаги ўзгаришлар сифатан янги системаларни юзага келтиришини куза- тар экан, ўзгаришнинг нафақат миқдорий, барки сифатий характерга эгалиги- ни ҳам кашф этди. Сифатий ўзгаришлар борлиқнинг илмий-фалсафий манза- расини чизишда ҳал қилувчи аҳамият касб этди. в) универсал алоқадорлик типлари Ҳозирги замон фалсафаси борлиқдаги универсал алоқадорлик ғоясини қуйидагича таърифлайди. Борлиқдаги нарсалар ва ҳодисалар ўртасида уму- мий, турли характерга эга бўлган алоқадорлик мавжуд, улар ўзаро алоқадор- ликда ўзгариб ва ривожланиб борадилар. Маълумки, борлиқ ўз тузилишига (таркибига) эга. Ушбу таркиб замон- лар ўтиши билан ўзгариб боради. Шунга кўра, борлиқдаги универсал алоқа- ларнинг икки типини ажратиш мумкин: 1.Таркибий алоқалар. Мазкур алоқалар қуйидагиларни ўз ичига олади: а) бутун ва бўлак ўртасидаги алоқалар; б) система ва элемент ўртасидаги алоқалар; в) шакл ва мазмун ўртасидаги алоқалар; г) моҳият ва ҳодиса ўртасидаги алоқалар; д) айримлик ва умумийлик ўртасидаги алоқалар. 2. Детерминация алоқалари. Ушбу алоқалар қуйидагилардан таркиб то- пади: а) сабаб ва оқибат ўртасидаги алоқалар; б) имконият ва воқелик ўртасидаги алоқалар; в) зарурият ва тасодиф ўртасидаги алоқалар.

Универсал алоқадорлик схемасини қуйидагича ифодалаш мумкин: Схема 3  бутун ва бўлак ўртасидаги алоқа- лар  система ва элемент ўртасидаги ало қалар  шакл ва мазмун ўртасидаги алоқа- лар  моҳият ва ҳодиса ўртасидаги ало- қалар  айримлик ва умумийлик ўртаси- даги алоқалар  сабаб ва оқибат ўртасидаги алоқа- лар  имконият ва воқелик ўртасидаги алоқалар  зарурурият ва тасодиф ўртасидаги алоқалар г) фалсафий категориялар Тилга олинган алоқалар тегишли фалсафий категориялар ёрдамида ифодаланади. Маълумки, ҳар қандай алоқа бир эмас, икки субъектнинг мав- жуд бўлишини тақазо этади. Айтайлик, халқаро муносабатлар учун А ва В давлатлар бўлиши, дўстлик алоқалари учун А ва В шахс бўлиши шарт. Худ- ди шунингдек, ҳар қандай алоқани ифодалаш учун унинг ҳар иккала қутби номланиши лозим. Шу боис фалсафада категорияларни жуфт - жуфт ҳолда шакллантириш ва юритиш одат тусига кирган. Фалсафа категориялари бир- бири билан уйғунлашар экан, борлиқдаги ўзгаришлар ва зиддиятлар, алоқа- лар ва муносабатларни муфассал ёритиб беради. Айни пайтда фалсафий ка- Борлиқдаги универсал алоқалар Таркибий алоқалар Детерминация алоқалари

тегориялардан ўринли фойдалана билиш малакаси фалсафий фикрлаш мада- ниятининг юксак даражада шаклланганидан далолат беради. Воқелик ҳақидаги билимларимиз кенгайиб борар экан, фалсафий кате- горияларнинг мазмуни ва ҳажми ҳам тўлишиб боради. * * * Борлиқдаги универсал алоқалар ҳақидаги мухтасар мулоҳазаларимиз- дан қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: Борлиқдаги универсал алоқа- дорлик ғояси кўп асрлик тафаккур маҳсулидир. Унинг моҳиятини нарсалар ва ҳодисалар ўртасидаги умумий алоқадорлик, нарсалар ва ҳодисаларнинг ўзаро алоқадорликдаги ўзгариши ва тараққиёти ҳақидаги хулосалар ташкил этади. Универсал алоқалар икки типга (таркибий ва детерминация ало - қалари) эга. Улар фалсафий категориялар ёрдамида ифодаланади. 2. Тартиблилик ва системавийлик Борлиқдаги таркибий алоқаларнинг тартибли ва системавий характерга эгалигини англаб етиш учун унинг ташкил топиши синоатларини яхши бил- моқ даркор. Бошқача айтганда, системанинг (нарсанинг) таркибини аниқлаш учун энг аввало унинг вужудга келиш ва шаклланиш мантиғини тадқиқ этиш зарур бўлади. а) системаларнинг ўз-ўзидан ташкил топиши. Тартиблилик Ҳозирги замон фалсафаси системаларнинг вужудга келиши ва шакл- ланиши жараёнини тушунтиришда уларнинг ўз-ўзидан ташкил топиши ҳақи- даги ғояга асосланади. Ушбу ғоянинг шаклланишига муаммони системавий ва информацион ёндашув позициясидан таҳлил қилган файласуфлар жиддий улуш қўшдилар. Бироқ, бу мутахассислар биологик ва ижтимоий системалар- ни тадқиқ этиш билан чекландилар. Ноорганик табиатдаги системаларнинг ташкил топиши муаммоси эса эътибордан четда қолди. Ушбу вазифа синергетика номини олган таълимотда (асосчилари Г. Ха- кен ва И. Пригожин) ўз талқинини топди. Ушбу таълимотга кўра, ўз-ўзидан

ташкил топиш қонуниятлари нафақат биологик ва ижтимоий, балки ноорга- ник табиатдаги системаларга ҳам хосдир. Турли системаларда содир бўлаёт- ган жараёнларни икки типга ажратиш мумкин: а) ёпиқ системаларда кечадиган жараёнлар; бу системаларда мувозанат (тартибли, осойишта) ҳолати ҳукмрон, бироқ маълум шарт-шароит таъсирида ушбу тартиблилик ўрнини тартибсизлик (хаос) эгаллайди; б) очиқ системаларда кечадиган жараёнлар; бу жараён давомида систе- маларда ўз-ўзидан тартибсизлик ўрнини тартиб эгаллай боради ва таркиб (элементлар ўртасидаги алоқалар) юзага келади. Синергетика айнан ана шу жараённи системаларнинг ўз-ўзидан ташкил топиши деб номлайди. И. Пригожин ва И. Стенгерс ўзларининг «Тартибсизликдан тартибга» («Порядок из хаоса» – М., 1986) номли китобида системанинг ўз-ўзидан таш- кил топиши жараёнини қуйидагича тушунтиради. Система термодинамик му- возанат ҳолатида бўлганида унинг элементлари (айтайлик, газ молекулалари) бир-бирига таъсир ўтказмайдилар. Уларнинг ҳолати гипнотик уйқуни эслата- ди. Элементлар орасида ўзаро таъсир бўлмагани боис улар бирон-бир тар- тибли таркибни вужудга келтира олмайдилар. Бироқ система ташқи муҳит- нинг энергетик таъсири доирасига тушаркан, элементлар «жунбушга кела- ди», мувозанат ҳолати бузилади. «Гипнотик уйқудан уйғонган» элементлар энди ўзаро алоқадорликда ҳаркатлана бошлайдилар ва таркибни юзага келти- радилар. Бундай таркибни И. Пригожин диссипатив таркиб деб атайди. Энг муҳими, диссипатив таркиб ташқи муҳитнинг энергетик таъсирига берилув- чанлик хусусиятини сақлаб қолади, бу ҳол унинг мунтазам ўзгариб боришига замин яратади. Шу кўйи ташқи муҳитдаги ўзгаришлар турли таркибий кон- фигурацияларнинг шаклланишига олиб келади. Юқоридаги фикрга асосланадиган бўлсак, диссипатив таркибнинг асо- сий хусусияти тартиблиликдир. Бинобарин, тартиблилик деганда системалар- да таркибнинг, яъни элементлар ўртасидаги алоқаларнинг мавжудлигини ту- шунмоқ лозим.

Синергетик ёндашувнинг системалар ташкил топишини ўрганишдаги аҳамияти беқиёсдир. Ушбу ёндашув термодинамика асосчиларини изтиробга солган муҳим саволга жавоб бериш имконини беради. Энтропиянинг (энтро- пия – энергиянинг айланиши жараёнини ифодаловчи физик катталик) орта бориши қонунига кўра, моддий системалар иссиқлик мувозанати ва тартиб- сизликка интиладилар; бироқ оламда эса юксак даражадаги тартиблилик ҳукмрон, бунинг боиси нима? Синергетик ёндашув ушбу саволга жавобан системалар тартибсизликдан тартиб яратишга қодир эканликларини асослаб беради. б) бутун ва бўлак. Яхлитлик принципи Системаларнинг ташкил топишини ўрганишда синергетик ёндашувга мурожаат этиш мақсадга мувофиқ бўлса, уларнинг таркибини таҳлил қи- лишда диалектик ёндашув қўл келади. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, синергетика ва диалектика бир-бирини тўлдирувчи, ўзаро боғлиқ таълимот- лардир. Борлиқнинг, ундаги нарсаларнинг таркиби азал-азалдан фалсафий му- шоҳада объекти бўлиб келган. Нарса нимадан таркиб топади? Бир неча нарса яхлитликни ташкил этиш и мумкинми? Айримлик ва умумийлик ўртасидаги алоқадорлик нимадан иборат? Нарсаларнинг тартибсиз йиғиндиси билан тар- тибли йиғиндиси ўртасида нима фарқ бор? Қадимги фалсафий таълимотлар негизида юзага келган бу саволлар аста-секинлик билан фалсафанинг абадий саволларига айланди. Борлиқдаги таркибий алоқалар билан боғлиқ бу савол- лар ҳозирги кунда ҳам фалсафий мунозаралар мавзуи бўлиб келмоқда. Асрлар давомида шаклланган хулосага кўра, нарсани билиш учун унинг нимадан таркиб топганини аниқлаш лозим. Борлиқнинг тузилишини, таркибини ифодаловчи илк фалсафий категориялар «бутун» ва «бўлак» бўл- ди. Бунда «бўлак» деганда янги, мураккаб нарсаларни вужудга келтиришга қодир бўлган оддий «предметлар» тушунилди. Бутун эса бўлакларнинг йи- ғиндиси, маҳсули сифатида талқин қилинди. Бироқ, ҳар қандай киши фалса- фий мулоҳаза юрита бошларкан, бутун - бўлакларнинг оддий йиғиндиси

эмаслигига амин бўлади. Ҳақиқатан ҳам, бўлғуси бино, кема, кўйлак қисм- ларининг жамламаси ҳали бино, кема, кўйлак дегани эмас. Қадимги Юнон фалсафасида машҳур бўлган «Тезей кемаси» номли мулоҳазани олайлик. Те- зей ўз кемасида саёҳатга жўнади. Сафар давомида денгизчилар муттасил ке- мани таъмирлаб, унинг у ёки бу бўлагини янгисига алмаштириб бордилар. Ахийри кеманинг алмаштирилмаган бўлаги қолмади. Савол туғилади: бу ўша сафарга жўнаган эски кемами ёки янгисими? Кема ўша, фақат унинг бў- лакларигина ўзгарди, деб жавоб берадиган бўлсак, беихтиёр «бутун – бўлак- ларнинг оддий йиғиндиси эмас», деган фикрни қўллаб-қувватлаган бўламиз. Хўш, унда бутунликнинг , яхлитликнинг сири нимада? Яхлитликнинг бутун сир-синоатини бўлаклар ўртасидаги алоқадан изламоқ керак. Ушбу ху- лосанинг шарофати билан яхлитлик принципи ўз ифодасини топди. Унга кў- ра, бутун – бўлакларнинг оддий йиғиндисидан эмас, бўлаклар ва улар ўртаси- даги ўзаро алоқалардан таркиб топади. Аста-секинлик билан бўлаклар орасидаги турли типдаги алоқалар тур- фа бутунликни, яхлитликни ҳосил қилишини ҳам англаб етишга муваффақ бўлинди. Масалан, таркибий тузилишга оид алоқаларга (кристалл, архитек- тура бинолари) яхлитликнинг таркибий типи, фаолият ва ҳаракатга доир ало- қаларга (машина ҳаракати, организм ҳаёти) яхлитликнинг функционал типи, тараққиётга хос алоқаларга (ўсимликлар ва эмбрион ривожи) яхлитликнинг генетик типи мос тушади. Хуллас, яхлитлик – мураккаб таркибий тузилишга эга объектларнинг умумлаштирилган характеристикасидир. «Бутун – бўлак» категорияларининг «алоқа» тушунчаси билан бойитилиши «система», «элемент», «таркиб» каби янги фалсафий категорияларнинг шаклланишига, системавийлик ғоясининг юзага келишига замин яратди. в ) система ва элемент . С истемавийлик принципи

Бутун ва б ў лаклар ў заро ало қ адор экан, демак, улар қ андайдир тартибга эга б ўлмоғ и лозим. Ушбу тартиблиликнинг манти ғ и ҳ а қ идаги муло ҳ азалар системавийлик ғ оясининг шаклланишига олиб келди. Дастурилаввалда сис- темавийлик ғ ояси билиш жараёнига нисбатангина ишлатилди. Масалан, не- мис классик фалсафасининг ато қ ли намаёндаларидан бири И. Кант фанни ях- лит система сифатида тал қ ин этганди. Бироқ табиат ва жамиятни ўрганишда XIX асрнинг ўрталарига қадар механизм ва элементаризм ғоялари ҳукмрон бўлди. Инсониятнинг мураккаб объектларни (кишилик жамияти, биологик олам) ўрганишга қўл уриши сис- темавийлик ғояларининг тугал шаклланишига сабаб бўлди. Ушбу ғоянинг шарофати билан «система», «элемент», «таркиб» категориялари шаклланди. «Система» деганда нимани тушунмоқ керак? В.Н. Садовский ўзининг « Системаларнинг умумий назарияси. Мантиқий-методологик таҳлил» номли китобида («Основания общ ей теории систем. Логико-методологический ана- лиз».- М., 1974) ушбу категориянинг 40 та таърифини келтиради. Уларнинг умумий жи ҳатларига асосланадиган бўлсак, система - ўз таркибига эга бўл - ган ўзаро алоқадор элементлар йиғиндисидир (маласан, инсон организми, ав - томобиль, бино). Системанинг моҳиятини англаб етиш учун «элемент» ва «таркиб» ка - тегорияларининг дефинициясидан бохабар бўлиш зарур. Элементнинг асосий хусусияти шундаки, у системани вужудга келтиришд а бевосита иштирок эта- ди. Элемент – системанинг б ў линмас қ исмидир (албатта, шу система ми қ ёси- да фикрлаганда). Система ҳ а қ идаги тасаввурлар «таркиб» категориясининг мазмунини ани қ лашни та қ азо этади. Таркиб – системадаги элементлар орасидаги бар қ а- рор ало қ алар йи ғ индисидир. Ҳ ар қ андай системада турли характердаги ало- қ алар мавжуд б ў лади. Уларнинг баъзилари жиддий а ҳ амиятга эга, бош қ алари эса ў ткинчи. Таркиб – система элементлари орасидаги ҳ ар қ андай ало қ ани эмас, қ онуний ало қ аларни ифодалайди. Масалан, жамиятдаги ишлаб чи қ а- риш муносабатлари мулкчилик, фаолият ва та қ симот муносабатларидан ибо-

рат. Биро қ улар орасида мулкчилик муносабатларигина ҳ ал қ илувчи а ҳ амият- га эга. Файласуфлар системанинг сифатини белгиловчи мезон ҳ а қ ида ба ҳ с юритадилар. Х I Х асрда элементаризм тарафдорлари системанинг сифатини элемент белгилайди, деб у қ дирардилар. Таркибий-функционал та ҳ лил макта- би тарафдорлари эса (Т.Парсонс) бундай мезонни таркиб билан бо ғ лайдилар. Аслида ҳ а қиқ ат ҳ ар доимгидек «олтин ў рталикда»: системанинг сифати, бир томондан, элементлар (чунки элементларнинг ў згариши янги ало қ аларнинг юзага келишига сабаб б ў лади), иккинчи томондан эса, таркиб (чунки таркиб- нинг ў згариши элементлар функцияларининг бойишига олиб келади) билан белгиланади. ХХ асрда ҳ ар қ андай нарса система сифатида ў рганила бошланди. Бу- нинг о қ ибати ў ларо қ фалсафада системавийлик принципи шаклланди. Ушбу принципни қ уйидагича ифодалаш мумкин: ҳ ар қ андай нарса ёки ҳ одиса ў заро ало қ адор б ў лган элементлардан, горизонтал (элементлар орасидаги) ва вер- тикал (системанинг турли даражалари орасидаги) таркибдан ташкил топади. г) шакл ва мазмун Нарсадаги турли жиҳатларнинг, элементларнинг бир-бири билан боғ- лиқлигини, борлиқнинг тартиблилигини ифодаловчи категориялардан яна бир жуфтлиги «шакл» ва «мазмун»дир. Антик фалсафада борлиқнинг тартиб- лилигини ушбу категориялар ёрдамида ифодалаш одат бўлганди. Масалан, “шакл” тушунчаси борлиқдаги нарсаларнинг мавжудлик усулларини талқин қилишда қўлланиларди. Юнон фалсафасининг гултожиси ҳисобланган Арис- тотель таълимотида «шакл» категорияси марказий ўринни эгаллаганди. У «шакл» тушунчасини мате риянинг антиподи сифатида ишлатади. Материя тартибга, шаклга ( шакллантиришга ) мухтож. Шакл эса борлиқни тартибга со- лиш қудратига эга. Кейинчалик Г. Гегель ҳам шаклни тартибга солувчи ре- аллик сифатида талқин этди. Унинг антиподини эса нарсанинг мазмуни би-

лан боғлади. Г. Гегель биринчи бўлиб шакл ва мазмун диалектикаси тўғри- сида мулоҳаза юритди. «Шакл» ва «мазмун» категориялари ҳақида кўплаб мулоҳазалар бил- дирилганига қарамасдан уларга таъриф бериш бағоят мушкул. Ҳарқалай, энг умумий жиҳатларига асосланиб, ушбу тушунчаларнинг мазмунини ифодалаш мумкин. Мазмун деганда нарсанинг (системанинг) муҳим элементлари йи - ғиндиси, ушбу системанинг асосий характерини белгиловчи алоқалар тушу - нилади. Масалан, ишлаб чиқаришнинг мазмунини маълум маҳсулот ва унинг тайёрланиши, кинофильмнинг мазмунини унинг сюжети ташкил этади. Шакл – у ёки бу мазмуннинг мавжудлик усулидир. Ишлаб чиқаришда меҳнатнинг ташкиллаштирилиши, бадиий асарда композиция шакл вазифа- сини ўтайди. Шакл ва мазмун бир нарсанинг турли жиҳатини ифодалайди, шу боис улар ўзаро диалектик алоқадордир. Г. Гегель таъбири билан айтганда, шакл ҳамиша мазмунли, мазмун эса шакллангандир. Шакл ва мазмун ўртасидаги боғланиш беҳисобдир. Бу боғланишда айрим ҳолатда шакл, айрим ҳолатда мазмун ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Масалан, инсон меҳнат қобилияти- нинг (мазмуннинг) ривожланиши инсон қўлининг (шаклнинг) ўзгаришига са- баб бўлган. Тарбия мазмунининг ўзгариши тарбия шаклларига жиддий таъ- сир ўтказади. Айни пайтда янги шаклларнинг юзага келиши мазмуннинг ўз- гаришига олиб келади. Айтайлик, янги мусиқа асбобларининг яратилиши (шакл) у ёки бу мусиқий асарнинг (мазмуннинг) ижросига таъсир кўрсатиши мумкин. Бироқ шакл мазмунга қараганда консервативроқ эканлигини, нисбатан секинроқ ўзгаришини назарда тутмоқ даркор. Ҳаёт буни бир неча бор исбот- лаб берган. Айтайлик, жамиятда янги эҳтиёжлар, муносабатлар юзага келга- нига қарамасдан бошқарув шакллари секинлик билан янгиланиши мумкин. Бундай ҳолатда шакл жамият тараққиётига халал бераётган омилга айланади. Шаклнинг секинлик билан ўзгариши, консервативлиги формализм иллати-

нинг бўй кўрсатишига сабаб бўлиши мумкин. Шу боис шакл ва мазмун уй- ғунлигини таъминлаш ҳар қандай соҳада энг эътиборли вазифалар туркумига киради. д) моҳият ва ҳодиса Борлиқдаги таркибий боғланишларни англаб етиш учун воқеликнинг ботиний ва зоҳирий даражалари хусусида ҳам мулоҳаза юритмоқ зарур. Уш- бу мулоҳазалар “моҳият” ва “ҳодиса” категорияларида умумлаштирилади. Фалсафий тафаккурнинг илк босқичларидаёқ нарсалар ҳақидаги одатий тасаввуримиз юзаки эканлиги илғаб олинганди. Ваҳоланки, назарий тафаккур нарсаларнинг асл табиатини тушунишга интилади. Бу зарурият моҳият ва ҳо- диса муаммосини кун тартибига қўйди. Ҳозирги замон фалсафаси моҳият деганда нарса ёки ҳодисанинг боти- ний, ички, яширин ва нисбатан барқарор жиҳатини тушунади. Ҳодиса эса нарса ёки ҳодисанинг зоҳирий, ташқи, ошкор ва беқарор (ўзгарувчан) жиҳа- тидир. Моҳият ва ҳодиса – диалектик алоқадор қарама-қаршиликлардир, шу боис улар бир-бирига мос тушмайди. Баъзан бу қарама-қаршилик ёрқин на- моён бўлади: нарсанинг ташқи белгилари унинг ботиний жиҳатларини мут- лақо яшириб туради. Бундай ҳолларни зоҳир, туюлма деб атайдилар. Зоҳир ёки туюлмага мисол қилиб саробни келтириш мумкин. Умуман олганда, моҳият ва ҳодисанинг мос тушмаслигини одатий ва- зиятларда ҳам кузатса бўлади. Гегелнинг таъкидига мувофиқ, нарсалар бор- лиғи бир пардадир; бу парда ортида унинг асл моҳияти яшириниб ётади. И. Кант эса ҳодисани инсон ҳиссий органлари ёрдамида билинадиган шакл деб атайди. Бироқ ҳар сафар ҳодиса уни юзага келтирган ботиний жараёнлардан фарқ қилади. Масалан, камалак оддий ҳодисадек туюлади, бироқ унинг мо- ҳиятини сув томчиларида ёруғликнинг жилваланиши ташкил этади. Бироқ бундан моҳият ва ҳодиса ўртасида ҳеч қандай алоқадорлик йўқ, деган хулоса келиб чиқмайди. Акс ҳолда оламни билишнинг мутлақо иложи бўлмасди. Моҳият ҳодисада намоён бўлади, ҳодиса эса моҳият ифодасидир. Моҳият ва ҳодиса инсон билиш жараёнининг йўналишини кўрсатувчи (ҳоди-

садан моҳиятга) категориялардир. Ҳодиса бағрида яширинган моҳиятни аниқлаш системанинг (нарсанинг) элементлари, таркиби, яхлитлиги сабабла- рини аниқлаш имконини беради. ж) айримлик ва умумийлик Турли категорияларни талқин этарканмиз, биз ҳанузгача бир система- даги (нарсадаги) элементлар ва алоқалар, бир бутуннинг бўлаклари, бир жа- раённинг ички ва ташқи жиҳатлари хусусида фикр юритдик. Хўш, бир неча система (нарса) орасида ҳам алоқадорлик мавжудми? Улар ўртасида ўхшаш- лик ёки тафовут бўлиши мумкинми? Ушбу муаммо устидаги ўйлар «айрим- лик» ва «умумийлик» категорияларининг шаклланишига олиб келди. Айримлик – алоҳида олинган нарса ёки ҳодисани характерлайди; бу нарса ёки ҳодиса ўзининг «маконий» ва «замоний» хусусиятлари, турли хос- салари билан ўзга нарса ёки ҳодисалардан фарқланиб туради. Умумийлик – айрим нарса ёки ҳодисаларнинг хусусиятларидаги ўхшаш жиҳатларни ифо- даловчи категория. Нарсалар ва ҳодисаларнинг бир типга тааллуқлилиги, бир гуруҳга мансублиги умумийлик белгилари саналади. Айримлик билан умумийлик орасидаги алоқалар барча нарса ва ҳоди- саларни қамраб олади. У инсон тафаккури учун ҳам фундаментал характерга эга. Оламни «айримлик – умумийлик» нуқтаи назаридан билиш учун нарса- ларни қиёслаш, улар ўртасидаги ўхшашлик ва тафовутни аниқлаш зарур бўлади. Реал нарсалар айримдир, яъни ҳар қандай айрим нарса ўзининг такрор- ланмас хусусиятларига эга. Ундан фарқли ўлароқ, умумийлик аниқ «мако- ний» ва «замоний» хусусиятларга эга нарсани эмас, уларнинг такрорланувчи, ўхшаш хусусиятларини ифодалайди, холос. Бироқ бу хулоса узоқ давом этган фалсафий мунозара интиҳосидир. Фалсафа тарихида умумий тушунчалар та- биатига доир баҳс кўп асрларга чўзилди. Бу баҳсда номинализм тарафдор- лари фақат айрим нарсаларнигина реал воқелик деб тан олишар, умумийлик- ни эса фақат тушунча сифатида мавжуд бўлган субъектив реаллик деб

билишарди. Реализм вакиллари умумийликни айримлик каби реаллик си - фатида эътироф этардилар. Ҳозирги замон фалсафасида ушбу баҳс ўз ечими- ни топган ҳисобланади. Айримлик ва умумийлик ўзаро диалектик алоқадорликда намоён бўла- ди. Умумийлик соф ҳолда мавжуд эмас, у айримлик билан биргаликда, уй- ғунликда мавжуд. Айримлик эса у ёки бу гуруҳга мансуб бўларкан, албатта умумий хусусиятларга эга. Бинобарин, айрим нарса нафақат индивидуал, балки бошқа нарсаларда ҳам такрорланадиган умумий хусусиятлардан тар- киб топади. Айримлик ва умумийлик диалектикаси «алоҳидалик – бир типлилик» тарзида намоён бўлиши ҳам мумкин. Агар нарсада индивидуал хусусиятлар ёрқинроқ намоён бўлса, бу нарсани алоҳидалик деб ифодалайдилар. Агар нарсада бошқа нарсалардагига ўхшаш хусусиятлар кўпроқ бўлса, бу уму- мийликни бир типлилик деб юритадилар. Хуллас, айримлик ва хусусийлик диалектикаси мазмунини билиш нарсалар орасидаги ўзаро боғланиш табиатини, борлиқдаги таркибий алоқа- дорлик моҳиятини чуқурроқ билиш имконини беради. * * * Мулоҳазаларимиздан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: Нарсаларда- ги таркиб уларнинг ички ўзгариш мантиғига мувофиқ равишда ўз-ўзидан ташкил топади. Нарса бутундир, бу бутунлик бўлаклардан таркиб топади. Бў- лаклар нарсадаги таркибий алоқаларнинг шарофати билан бутундир. Ҳар қандай нарса системадан иборат, яъни ўз элементларига эга; элементлар ора- сида эса маълум алоқадорлик мавжудки, бу алоқадорлик нарсанинг таркиби- ни ташкил этади. Нарсада муҳим ва иккинчи даражали белгилар, хусусиятлар мавжуд. Муҳим белгилар йиғиндиси нарсанинг мазмунини ташкил этади. Мазмуннинг мавжудлик усули эса шаклдир. Системадаги турли элементлар ва алоқалар ботиний ва зоҳирий характерга эга бўлади. Ботиний (барқарор) элементлар ҳамда алоқалар системанинг моҳиятини, зоҳирий (ўзгарувчан) элементлар ҳамда алоқалар эса ҳодисани ташкил этади. Нарса – айримдир. У

индивидуал (такрорланмас) ва бошқа нарсада такрорланадиган хусусиятларга эга. Такрорланадиган хусусиятлар умумийлик дейилади. 3. Детерминизм фалсафаси Фалсафий билишда детерминизм принципи ўзига хос ўрин тутади. Уш- бу принципга кўра, реал табиий, ижтимоий, руҳий ҳодиса ва жараёнлар қо- нуний равишда юзага келиб, ривожланиб ва йўқолиб борадилар, улар маълум сабаб билан шартлангандирлар. Ушбу принципдан чекиниш оламни илмий- фалсафий билишга, унинг моҳиятини илм-фан позициясидан талқин қилишга халал беради. Детерминизм ҳақидаги замонавий тасаввурлар сабаб-оқибат алоқалари ва қонуниятлари ҳақидаги тасаввурлар ривожининг маҳсулидир. а) Сабаб ва оқибат. Сабабият принципи Амалий тажрибалар ва кузатишлар, кейинчалик эса илмий тадқиқот- ларнинг далолат беришича, оламда содир бўлаётган ўзгаришларнинг манбаи- ни, яъни бир ҳодисани юзага келтирган б ошқа ҳодисани аниқлаш имкони мавжуд. Бу ҳодисаларнинг биринчисини сабаб, иккинчисини оқибат деб юритиш қабул қилинган. Улар ўртасидаги энг оддий алоқадорликни қуйида- гича ифодалаш мумкин: Схема 4 С О Кўриниб турибдики, «сабаб – оқибат» алоқаси сабабдан оқибатга қараб йўналган. Демак, улар ўртасидаги муносабат тескари йўналишга эга бўлиши мумкин эмас. Боз устига, сабаб ҳар қандай оқибатни эмас, аниқ бир оқибатни юзага келтиради. Масалан, олма уруғидан олма дарахти, шафтоли уруғидан шафтоли дарахти униб чиқади. «Сабаб – оқибат» алоқадорлигининг мураккаброқ шакллари ҳам мав- жуд. Буни қуйидаги тарзда намойиш этиш мумкин:

Схема 5 С-1 С-2 С-3 О … С- n Айрим сабаблар эса бир неча оқибатнинг юз беришига олиб келади: Схема 6 О - 1 О-2 С О-3 … О- n Шунингдек, « домино эффекти » номини олган « сабаб – оқибат » алоқ а- дорлиги ҳам мавжуд. Бунда бир сабаб навбатма-навбат содир бўладиган оқи- батлар занжирига туртки беради: Схема 7 С О-1 О-2 … О-n «Сабаб – оқибат» алоқадорлигининг мураккаб шаклларидан бири фи- зик ва химиклар кашф этган занжир реакциясида намоён бўлади. Бунда воқе- алар ривожи «домино эффектидагидек» кечади, лекин ҳар янги феномен бир неча ҳодисанинг сабабига айланади. Бунда схема 6 ва схема 7 уйғунлашиб кетади. Занжирли химик реакциялар, ядро заряди массасининг портлаши ай- нан ана шундай тарзда юз беради. Сабаб билан оқибат ўртасидаги алоқадорлик бевосита ва билвосита ха- рактерга эга бўлиши мумкин. Бевосита алоқадорликда икки ҳодиса ўртаси- даги муносабат кўзга ташланиб туради (масалан, бильярдда бир шарнинг ик- кинчисига урилиши). Билвосита алоқадорликда эса бундай муносабатни ил- ғаб олиш мушкул кечади. Бунга қуйидаги жараённи мисол қилиб келтирса бўлади: электр энергиясига бўлган эҳтиёжнинг ортиб бориши иссиқлик элек-

тростанцияларининг кўпайишига олиб келади; натижада электростанциялар- да ишлатиладиган кўмир ишлаб чиқариш кенгаяди; мутаносиб тарзда атмо- сферадаги заҳарли чиқиндилар миқдори ошиб боради; трубалардан чиқади- ган газ ҳаводаги кислород билан бирлашиб, сульфат кислотаси ҳосил қилади; ушбу кислота ёмғир сифатида заминга қайтиб, тупроқнинг ифлосланишига ва ўрмонларнинг ҳалок бўлишига олиб келади. Олам мукаммалроқ ўрганиб борилгани сари, инсонларнинг сабаб ва оқибат ўртасидаги алоқадорлик хусусидаги тасаввурлари ҳам кенгайди. Уш- бу алоқадорликнинг янги шакллари аниқланиши сабабият қонуниятлари ҳа- қидаги билимларни янада бойитди. Сабаб ва оқибат ўртасидаги ўзаро таъсир ғояларининг юзага келиши айниқса жиддий эътиборга лойиқ. Ушбу ғояга кў- ра, сабаб маълум оқибатни юзага келтиради, оқибат эса, ўз навбатида, сабаб- га таъсир ўтказа бошлайди: Схема 8 С О Масалан, тупроқ ўсимликнинг ривожланишига туртки беради, ўсим- ликлар эса тупроқ таркибининг ўзгаришига олиб келади; иқтисодиёт сиёсий муносабатларнинг маълум шаклларини юзага келтиради, сиёсий муносабат- лар эса иқтисодиётга акс таъсир ўтказади. Фалсафий мушоҳадалар натижасида оқибат нафақат сабабнинг, балки маълум шарт-шароитларнинг маҳсули эканлиги аниқланди. Шарт-шароит – нарсадаги ички алоқалар ва ташқи омиллар йиғиндисидир. А –сабаб маълум шарт-шароит бўлганидагина Б– оқибатга олиб келиши мумкин. Шарт-шаро - ит ўзгартирилса, А –сабаб Б –оқибатга эмас, С –оқибатга туртки беради. Оқи- батнинг юз беришига олиб келган сабаблар йиғиндиси ва шарт-шароит фал- сафада сабабий асос деб аталади. Сабабий асос, шунингдек, баҳона, туртки тушунчаларини ҳам қамраб олади. Сабаб ва оқибат ўртасидаги мураккаб алоқадорлик тўғрисидаги фалса- фий ўйлар сабабият принципининг шаклланишига замин ҳозирлади. Ушбу

принципга мувофиқ, ҳар қандай оқибат маълум сабаб ва шарт-шароитнинг интиҳосидир; оламда ҳеч қандай ҳодиса бесабаб содир бўлмайди. б) зарурият ва тасодиф Сабаб ва оқибат ўртасидаги алоқадорликда қонуният борлигини таъ- кидлаб ўтдик. Бинобарин, ҳар қандай «сабаб – оқибат» занжири объектив за- руриятдан иборат. Шу йўналишдаги фикрларимиз ўз-ўзидан детерминация алоқаларини ифодаловчи иккинчи жуфтлик – «зарурият» ва «тасодиф» кате- гориялари сари етаклайди. Зарурият «сабаб – оқибат» алоқаларида ҳал қилувчи роль ўйнайди. За- рурият – системаларнинг моҳиятига тааллуқли хусусият, қонуний равишда юз бериши лозим бўлган оқибат–ҳодисадир. Тасодиф эса нарсалардаги асо- сий алоқаларга эмас, иккинчи даражали алоқаларга боғлиқ бўлган, юз бери- ши ҳам, юз бермаслиги ҳам мумкин бўлган ҳодиса, жараёндир. Фалсафий детерминизмда тасодифий ҳодисанинг мақомини белгилаш масаласи мавжуд. Масаланинг моҳияти қуйидагича: сабабият принципига кў- ра, ҳар қандай ҳодиса бесабаб юз бермайди. Демак, тасодифий ҳодиса ҳам маълум сабаб маҳсулидир. Агар сабабнинг оқибатга олиб келишини объек- тив зарурият деб ҳисобласак, тасодифий ҳодиса ҳам объектив зарурият билан боғлиқ бўлиб чиқади. Унда « зарурият » ва « тасодиф » категорияларини қара - ма-қарши қўйишда нима маъни бор? Фалсафа тарихида масаланинг ички ечими таклиф этилган. Бир гуруҳ файласуфлар сабабият принципини тасодифий ҳодисага нисбатан қўлламай- дилар: улар тасодифни ҳеч қандай сабабга эга бўлмаган ҳодиса, деб талқин қиладилар. Иккинчи гуруҳ файласуфлари эса тасодифни асл сабаблари аниқ- ланмаган ҳодисага қиёслайдилар. Биринчи ечим сабабият принципининг ин- кор этилишига, иккинчи ечим эса «тасодиф» категориясини билиш имкони- ятларининг инкор этилишига олиб келади. Ҳарқалай, тасодифнинг мавжудлигини рад қилиш бемаъниликдан ўзга нарса эмас. Агар зарурият мутлақ характерга эга, деб биладиган бўлсак, та-

содифга ўрин қолмайди. Бундай зарурият олам тараққиёти мантиғини олдин- дан ёзиб қўйилган сценарийга ўхшатиб қўймайдими? Аслида «зарурият» ва «тасодиф» категорияларининг мазмунини тўғри аниқлаш учун «шарт-шароит» тушунчасига мурожаат этмоқ зарур. Чунки за- рурият ҳамиша маълум шарт-шароитлар билан шартлангандир. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, зарурият нисбий характерга эга. У ёки бу ҳодиса- нинг зарурий характерга эгалиги ҳақида гапирарканмиз, унга зарурийлик ато этган объектив шарт-шароитни ҳам назарда тутмоғимиз лозим. Башарти зарурият нисбий характерга эга экан, тасодиф ҳам нисбийдир. Бир ҳодиса А - жараёнда зарурият бўлиб, Б - жараёнда тасодиф саналиши мум- кин. Фикримизни асослаш учун жўнроқ бўлсада қуйидаги икки воқеалар зан- жирини келтирамиз: 1.Адҳам озиқ-овқат маҳсулотлари харид қилиш учун дўконга жўнади. Йўлда тўсатдан унинг бошига қурбақа келиб тушди. 2.Қуш қорин тўйдириш илинжида атрофни олазарак кузата бошлади. Бирдан кўзи қурбақага тушди. Қуш унга чанг солди-ю кўкка парвоз қилди. Бироқ маҳкам чанг солмагани боис йўлда қурбақа чангалидан тушиб кетди. Ҳар иккала воқеалар занжирида ҳам бир эпизод – қурбақанинг тушиб кетиши учрайди. Бироқ биринчи жараёнда бу ҳол тасодифий характерга эга бўлса, иккинчи жараёнда заруриятдир. Айни пайтда зарурият ва тасодиф диалектик алоқадор эканлигини ҳам у нут маслик даркор. Тасодиф айрим ҳолларда заруриятнинг ўзига хос шакли бўлиши ҳам мумкин. Масалан, жамият тараққиёти ижтимоий прогресс сари интилиб бориши заруриятдир. Бироқ бу зарурият турли тасодифий воқеалар- нинг изчил занжири тарзида намоён бўлади. Бошқа мисолни олайлик. Ноэв- клид геометриясининг айнан Лобачевский томонидан кашф этилиши тасо- дифдан ўзга нарса эмас. Бироқ XVIII аср охири - XIX аср бошларидаги гео- метрия фани тараққиёти ноэвклид геометриясининг кашф қилиниши учун барча зарурий шарт-шароитларни яратиб бўлганди. Айтмоқчи, Лобачевский-

дан айри ҳолда ноэвклид геометриясининг Больяи ва Гусс томонидан очили- ши ҳам шу заруриятнинг мавжуд бўлганидан далолат беради. в) имконият ва воқелик Зарурият ва тасодиф ўртасидаги диалектик алоқадорлик имкониятнинг воқеликка айланиши диалектикаси билан боғлиқ. Системалар тараққиётидаги ҳар бир босқич кейинги ривожланиш босқичларига ўтиш учун кўплаб имко- ниятлар яратади. Ушбу имкониятлардан бирортасининг келажакда руёбга чи- қиши тасодифий характерга эга. Бинобарин, сабаб-оқибат занжирини тўлиқ тасаввур этиш учун «имконият» ва «воқелик» категорияларига мурожаат қилиш лозим. «Сабаб-оқибат» муносабатлари сабаб-ҳодиса зарурий ёки тасодифий оқибатни юзага келтирганда содир бўлади. Башарти сабаб-ҳодиса содир бўл- маган бўлса-ю, лекин юзага келиши мумкин бўлса, уни имконият деб атайди- лар. Имконият – сабаб-ҳодисанинг айрим элементлари мавжудлигини, ай- римлари эса ҳали мавжуд эмаслигини ифодаловчи категориядир. Воқелик эса объектив реалликка айланган имкониятдир. Воқелик актуал (мавжуд) борлиқ, имконият эса потенциал борлиқдир. Актуал борлиқ негизида келажакдаги воқелик имкониятлари мавжуд бўлади. Бошқача айтганда, воқелик негизида келажакдаги воқелик имконияти мав- жуд, имконият эса келгусида юзага келадиган воқеликдир. Масалан, жамия- тимиз демократлаштирилаётган ва янгиланаётган, мамлакатимиз ислоҳ эти- лаётган ва модернизация қилинаётган бугунги даврни воқелик десак, унинг негизида мавжуд бўлган келгуси фуқаролик жамияти асослари имкониятдир. Имкониятни имконсизликдан ажратмоқ лозим. Бунинг учун «эҳтимол- лик» тушунчасининг мазмунидан бохабар бўлмоқ лозим. Эҳтимоллик – им- кониятнинг миқдорий меъёридир. Айрим имкониятларнинг воқеликка айла- ниши эҳтимоли катта, бошқаларининг эҳтимоли эса кичик бўлади. Имконсиз- ликда эса бундай эҳтимоллик даражаси мутлақо бўлмайди. Имконият ва им-

консизлик ўртасидаги тафовутни яхши тасаввур этиш учун учта мисолга эътибор берайлик. 1. «Алишернинг уйига дўсти келармиш». 2. «Алишернинг уйига Президент келармиш». 3. «Алишернинг уйига Наполеон келармиш». Биринчи имкониятда эҳтимоллик даражаси ниҳоятда катта. Бирор бир тасодифий ҳолат содир бўлмаса, ушбу имконият албатта воқеликка айланади. Иккинчи имкониятда ҳам кам бўлса-да, эҳтимоллик даражаси мавжуд. Ал- батта, давлат раҳбарининг оддий фуқаро уйига ташриф буюриши кам учрай- диган ҳол, лекин бундан тилга олинган имконият ҳеч қачон воқеликка ай- ланмайди, деган хулоса келиб чиқмайди. Учинчи таъкид эса, табиийки, мут- лақ имконсизликдан иборат. Имконият ва воқеликнинг диалектик тушунилиши катта амалий ва на- зарий аҳамиятга эга. Инсоннинг объектив реалликни ўзгартиришга қаратил- ган амалий фаолияти актуал борлиқда имконият сифатида мавжуд бўлган тенденциялар, омиллар ва шарт-шароитларни ўрганишни тақазо этади. Чунки инсон ўз мақсадига эришиши учун уни (ўз мақсадини) объектив имконият- ларга мослаштирмоғи даркор. Билиш жараёнида эса нафақат воқелик, балки имконият ҳам акс эттирилади, ўрганилади. Негаки, имкониятлар ҳ а қ идаги билимларгина инсоннинг билиш жара ё нига прогностик характер бахш этади. * * * Юқоридаги фикрлардан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: Ҳар қандай нарса, ҳодиса, жараён қонуний равишда юзага келиб, шаклланиб ва йўқолиб боради. Шаклланиш занжиридаги биринчи ҳодиса сабаб, иккинчиси эса оқи- бат дейилади. Сабаб ва оқибат ўртасидаги диалектик алоқадорлик мураккаб характерга эга. Юзага келган оқибат қонуний (кутилган) равишда содир бўл- са зарурият билан, кутилмаган оқибат эса тасодиф билан боғлиқ бўлади. Объектив реалликдаги нарсалар воқедир. Ушбу воқелик негизида келгусида юзага келадиган воқелик имконият сифатида мавжуд бўлади.

4. Тараққиёт концепциялари а) тараққиёт ғояси динамикаси Тараққиёт ғояси инсон онгида бир неча аср м обайнида шакллана бор- ди. Назарий тафаккур ибтидосида ҳали тараққиёт ҳақидаги тасаввурлар шаклланмаганди, бунга ривожланаётган объект тўғрисидаги билимларнинг етишмаслиги халал берарди. Қ адимги Хитой, Ҳиндистон, Юнонистонда ижод қилган мутафаккир- лар борлиқ ҳақида мулоҳаза юритарканлар, нарса ва ҳодисаларнинг юзага ке- лиши, шаклланиши, бир ҳодиса ўрнини иккинчиси эгаллаши жараёнига эъти- бор берардилар. Улар қарама-қаршиликларнинг ўзаро алоқадорлиги ва ўзаро таъсири нарсанинг шаклланишига олиб келади, деган хулосага келдилар. Бироқ оламнинг ўзгариши ҳақида тўғри хулоса чиқарганларига қарамасдан, қадимги дунё файласуфлари тараққиёт ғояси кашфиётчилари даражасига кўтарила олмадилар. Уларнинг наздида олам такрорланиб турадиган циклли ҳодисалар йиғиндисидан иборат бўлиб қолаверди. Тараққиётни сифатий ўзгаришлар жараёни сифатида тасаввур этиш учун «замон» тушунчасини тўғри талқин қилмоқ зарур эди. Бу борада илк қа- дамни ўрта асрларда мусулмон ва христиан фалсафаси қўйди. Мусулмон фалсафаси ҳаётни боқий дунёга элтувчи вақтинчалик, ўткинчи бир давр деб, христиан фалсафаси эса Халоскорнинг ташриф буюришини кутиш даври деб тасаввур этди. Шу кўйи, диний асосда бўлса-да, воқеа ва ҳодисаларнинг дав- рий, «замоний» йўналганлиги кашф қилинди. Бу қадимги дунё дунёқарашига хос бўлган цикллиликка, такрорланувчанликка чек қўйди. Кейинги даврлардаги фалсафий мулоҳазалар тараққиёт ғоясининг шаклланишига замин яратди. Масалан, Р. Декарт оламни Худонинг иродаси билан вужудга келган реаллик сифатида тасаввур қилади. Яратилган олам ке- йинчалик янги шаклларга интила боради, дейди у. Р.Декартнинг тараққиёт ҳақидаги фикрлари фақат табиатни қамраб олган бўлса, француз маърифат- парварлари Ф. Вольтер ва Ж.-Ж. Руссо тарихий тараққиёт ғоясини илгари

сурдилар. Ж. Кондорсэ ушбу фикрларни узлуксиз прогресс ғояси билан бо- йитди. Тараққиёт ҳақидаги асл назария немис классик фалсафаси негизида ву- жудга келди. И. Кант «тараққиёт» тушунчасини Қ уёш системасига нисбатан қўллар экан, оламнинг сифатий ўзгариши ҳақидаги янгича қарашларга асос солди. Г. Гегель эса илк бор тараққиёт ҳақидаги яхлит концепцияни ишлаб чиқди. Диалектика номини олган ушбу концепция нафақат янги тараққиёт моделларининг шаклланишига замин ҳозирлади, балки барча замонавий кон- цепцияларнинг ҳам назарий-методологик асосини ташкил этди. Г. Гегельнинг мантиқий-гносеологик диалектикаси XIX асрда тараққи- ётнинг уч асосий концепцияси юзага келишига сабаб бўлди: 1. Тараққиётнинг градуалистик концепцияси. Ушбу концепция муал- лифи Г.Спенсер бутун табиатни босқичма-босқич эволюция маҳсули сифа- тида талқин этди. 2. Тараққиётнинг натуралистик концепцияси. Унинг асосчиси Ч.Дар- вин тараққиёт ва эволюция ғояларини биология предметига нисбатангина ишлатди. 3. Тараққиётнинг диалектик-материалистик концепцияси. Мазкур мо- дель муаллифлари К.Маркс, Ф.Энгельс ва В.Ленин тараққиётни материянинг сифатий ўзгариши позициясидан таърифлайди. Бугунги кунда ҳам тараққиёт концепциялари бисёр. Франкфурт мак- табининг негатив диалектикаси, Ғ арб фалсафасида машҳур бўлган «фожиа- вий диалектика», «эпистемологик диалектика», рус файласуфлари ишлаб чиққан «теокосмик бирлик диалектикаси», «пародоксал диалектика», «анти- номик диалектика» ана шундай концепциялар туркумига киради. Талқинлар- нинг кўплиги тараққиётнинг мураккаб жараён эканлигидан далолат беради. Энг муҳими, ушбу концепцияларнинг позитив жиҳатларини кўра билиш ва умумлаштира олиш лозим. Тилга олинган концепциялар синтези тараққиёт ҳақида кенг тасаввур шакллантира олади.

б) «тараққиёт» тушунчаси Тараққиёт диалектиканинг асосий предмети ҳисобланади. Ривожланиш қонунларини билиш эса тараққиёт жараёнини бошқариш, оламни объектив қонунларга мутаносиб тарзда ўзгартириш имкониятини яратади. Тараққиёт деганда бутун олам тараққиётини тушунмаслик керак. Та- раққиёт аниқ моддий ва маънавий системалар билан боғлиқ: айрим орга- низм, Қ уёш системаси, жамият, бирор-бир назариягина ривожланувчан сис- тема сифатида таҳлил қилиниши мумкин. Конкрет системалардан ташқарида тараққиёт йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Борлиқ тараққиёти ҳақида гапир- ганда ундаги системаларнинг ривожланишини, ундаги имкониятларнинг во- қеликка айланиши жараёнини назарда тутамиз. Ҳатто материянинг бирор бир шакли, Метагалактика ривожланиши ҳам борлиқ тараққиёти деб аталиши мумкин эмас, чунки, биз юқорида амин бўлганимиздек, айримлик билан уму- мийлик ўртасида жиддий тафовут мавжуд. Айни пайтда яна бир фикрга эътибор бермоқ зарур. Тараққиёт деганда бир системанинг ўрнини бошқаси томонидан эгаллашини тушунмаслик ке- рак. Гап бир нарсанинг бошқа нарса билан алмашинуви хусусида эмас, бир нарса миқёсидаги ўзгаришлар ҳақида бормоқда. Тараққиёт мураккаб, серқирра, кўп босқичли жараёндир. Унинг уч ху- сусияти мавжуд: 1.Тараққиёт, энг аввало, системадаги ўзгаришлар билан боғлиқ. Маъ- лумки, объектларда муттасил қандайдир ўзгариш содир бўлиб туради (бунда ўзгариш деганда объектлардаги ҳар қандай ҳаракат, элементлар орасидаги ўзаро таъсир тушунилади). Бунга амин бўлиш учун қисқа муддат мобайнида объектни кузатиш кифоя: бу давр ичида объектдаги айрим хусусиятлар йў- қолади, улар ўрнига янгилари юзага келади. Кузатиш натижасида объектдаги «маконий» характеристикаларнинг (ўлчовларнинг), ҳароратнинг, бошқа ху- сусиятларнинг ўзгаришига гувоҳ бўламиз. Мантиқан фикрлаганда, ана шу ўз- гаришлар миқдорий ва сифатий характерга эга бўлиши мумкин. Бошқача айт- ганда, айрим ўзгаришлар нарсадаги миқдорий хусусиятларининг янгилани-

шига олиб келса, бошқалари сифатий хусусиятларининг алмашинувига сабаб бўлади. Айнан ана шу сифатий ўзгариш тараққиётнинг биринчи хусусияти деб аталади. Шу нуқтаи назардан фикрлаганда, тараққиёт - ўзгаришнинг ўзи- га хос типидир. 2.Тараққиёт системадаги такрорланмас, қайтарилмас ўзгаришлар билан боғлиқ. Тараққиёт нарсадаги биргина сифатий ўзгариш билан характерлан- майди. Сифатий ўзгаришларнинг бир нечтаси, боз устига, ушбу ўзгаришлар ўртасидаги боғлиқликкина ривожланиш сифатида тан олиниши мумкин. Си- фатий ўзгаришлар занжири эса такрорланмас, ортга қайтмас характерга эга. «Такрорланмаслик», «қайтарилмаслик» тушунчасининг мазмунини т ўлиқ ил- ғаб олиш учун унинг антиподига мурожаат қилиш керак: такрорланувчанлик деганда нарсадаги бир сифатий ҳолатнинг вақт ўтиши билан яна тикланиши англанади. Такрорланувчанлик доира шаклидаги, такрорланмаслик эса спи- рал шаклидаги сифатий ўзгаришлардир. 3.Тараққиёт маълум йўналишга эга бўлган сифатий ўзгаришлар билан боғлиқ. Системада содир бўлган ҳар қандай янги сифатий ўзгариш унинг та- раққий этаётганидан далолат бермайди. Янги сифатий ҳолат эскиси билан алоқадор бўлганида, эски ва янги сифатий ҳолатлар ўртасида маълум вори- сийлик бўлганидагина тараққиёт ҳақида гапириш мумкин. Бинобарин, тарақ- қиёт бир йўналишдаги сифатий ўзгаришларни қамраб олади. Тилга олинган уч хусусият «тараққиёт» категориясини таърифлаш им- конини беради. Шундай қилиб, тараққиёт - системадаги такрорланмас, маъ- лум йўналишга эга бўлган сифатий ўзгаришлардир. Ушбу таърифга яна бир қўшимча қилиш мақсадга мувофиқ. Гап шун- даки, системада юзага келган янги сифатий ҳолат ҳамма вақт ҳам аввалгиси- дан яхшироқ бўлавермайди. Тараққиёт бир ҳолатда системадаги элементлар миқдорининг ошишига, таркибининг мукаммаллашишига олиб келса, иккин- чи ҳолатда системадаги элементларнинг камайишига, таркибнинг заифлашу- вига сабаб бўлиши мумкин. Тараққиётнинг биринчи, ижобий типини про- гресс, иккинчи, салбий типини регресс деб аталади. Прогресс ва регресс, аф-

тидан, умумсистемавий характерга эга эмас: системадаги айрим сифатий ўз- гаришлар прогрессив характерга, бошқалари эса регрессив характерга эга бў- лиши мумкин. Прогресс ва регресс диалектик алоқадордир. в) диалектик зиддият қонуни Тараққиёт жараёни ўз қонунларига (қонун - системадаги ички, муҳим, зарурий ва такрорланувчан алоқаларни ифодаловчи тушунча) ва қонуниятига (қонуният - системаларнинг маълум қонунларга асосан ривожланишини ифо- даловчи тушунча) эга. Хўш, система (нарса, ҳодиса, жараён) қандай ва ниманинг эвазига ри- вожланади? Бу саволга жавоб бериш учун «хосса» тушунчасининг мазмуни- ни билмоқ зарур. Хосса - системанинг ўзига хос хусусиятларини, белгилари- ни ифодалайди. Ҳар қандай нарса, ҳодиса, жараён турли хоссалар йиғиндиси- дир. Масалан, инсоннинг бўйи, оғирлиги, терисининг рангидан тортиб ижти- моий фазилатларига қадар барча-барчаси унинг хоссаси сифатида баҳолани- ши мумкин. Эътиборли жойи шундаки, бир нарсада бир вақтнинг ўзида бир-бирига мутлақо қарама-қарши бўлган хоссалар жамланади. Масалан, «остки қисм - устки қисм», «чап томон - ўнг томон», «ҳўл - қуруқ» ва ҳоказо. Кенгроқ фикрлаганда, нарсада бирор бир хосса йўқки, айни вақтда унга қарама-қарши бўлган бошқа хосса топилмаса. Ушбу қарама-қаршиликлар ҳамиша бирга ва ҳамиша бир-бирига ўтиб туради. Бироқ уларнинг барчаси ҳам диалектик қа- рама-қаршиликлар, яъни тараққиётга хизмат қиладиган қарама-қаршиликлар бўлавермайди. Нарсанинг сифатий ўзгаришига олиб келадиган қарама-қар- шиликларгина диалектик характерга эгадир. Бундай қарама-қаршиликлар туркумига «миқдор-сифат», «шакл-мазмун», «бутун-бўлак», «сабаб-оқибат» ва ҳоказолар киритилиши мумкин. Лекин диалектик қарама-қаршиликлар мавжудлигининг ўзиёқ нарса- нинг ривожланишига олиб келавермайди. Нарса, ҳодиса, жараён тараққий этиши учун мазкур диалектик қарама-қаршиликлар ўзаро сиғишмайдиган,

яъни зиддият ҳолатига келиши даркор. Ушбу жараённи «гармония-дисгармо- ния-конфликт» тарзида тасвирлаш мумкин. Фикримизга мисол келтирайлик. Система сифатида ўсимликлар дунёси ҳақидаги билимларни оламиз. Бу дунё турли хоссалардан иборатлигини айтиб ўтишга ҳожат йўқ. Ана шундай хос- салар бизнинг маълум билимларимиз системасида ўз ифодасини топган. Ма- салан, К.Линней Х VIII асрда ифодалаб берган ғояга кўра, ўсимлик турлари ўзгармасдир. Бироқ палеонтологик маълумотлар ўсимлик шаклининг ўзга- рувчанлигидан далолат беради. Натижада зиддиятли ҳолат юзага келдики, бу ҳолат Ч.Дарвиннинг «табиий танлов назарияси» кашф этилиши билан интиҳо топди. Биз келтирган мисолда системанинг (ўсимликлар дунёси ҳақидаги би- лимлар) икки хоссаси ( биринчиси - ўсимликлар шаклининг ўзгармаслиги ҳа- қидаги ғоя, иккинчиси - ўсимликлар шаклининг ўзгарувчанлиги тўғрисидаги маълумот) унинг тараққий топишига (янги назария билан бойишига) сабаб бўлгани яққол кўриниб турибди. Бошқа мисол келтирамиз. Система сифатида ишлаб чиқаришни оламиз. Унинг икки диалектик қарама-қарши хоссаси мавжуд: а) маҳсулот тайёрлаш; б) меҳнатни ташкил қилиш. Маълум пайтга қадар ушбу хоссалар ўртасида гармония (уйғунлик) мавжуд бўлади. Бироқ жамиятда маҳсулотга бўлган эҳтиёжнинг ўзгариши маҳсулот тайёрлаш технологиясини янгилашни тақозо этади. Бу технология- нинг ўзгариши билан хоссалар орасидаги уйғунлик бузилиб, зиддиятли ҳолат вужудга келади. Меҳнатни ташкил қилиш методикасининг ўзгартирилиши эса ишлаб чиқаришнинг ривожланишига олиб келади. Юқоридаги мисоллардан диалектик зиддият (диалектик қарама-қарши- ликларнинг ўзаро сиғишмайдиган ҳолатга келиши) жараёни фақат гносеоло- гия ёхуд ижтимоий ҳаётга хос экан, деган хулосага келмаслик керак. Ушбу жараён борлиқнинг барча шаклларига тааллуқлидир. Атомнинг система си- фатидаги тараққиёти ҳам икки қарама-қарши хоссанинг – мусбат зарядли яд- ро билан манфий зарядли электрон бирлиги ва «курашига» боғлиқдир. Шу-

нинг учун ҳам диалектик зиддият қонунини универсал қонунлар туркумига киритадилар. Диалектик зиддиятни ҳодисаларнинг зоҳирий, юзаки қисмидан изла- маслик керак. У системаларнинг асл моҳиятида яширинган бўлади. Ташқи зиддиятлар ва қарама-қаршиликлар моҳиятдан ўрин олган диалектик зидди- ят ифодасидир, холос. (Диалектик зиддият қонуни кашфиётчиси Г. Гегель ушбу қонунни «Мантиқ илми» номли китобининг «Моҳият» бобида таҳлил қилгани ҳам бежиз эмас). Шу боис тараққиётга элтадиган туб диалектик зид- диятларни илғаб олиш учун назарий-фалсафий фикрлашнинг олий даражаси- га кўтарилиш мақсадга мувофиқдир. Шундай қилиб, тараққиётнинг биринчи - диалектик зиддият қонуни қу - йидагича таърифланади: нарса, ҳодиса ёки жараёнда мавжуд бўлган диалек - тик қарама - қаршиликлар яхлит бирликни ташкил этадилар, улар ўртасида ди- алектик зиддият ҳолатининг юзага келиши эса системанинг тараққий этиши- га олиб келади. г) миқдорнинг сифатга ўтиш қонуни Биз нарса, ҳодиса ёҳуд жараённинг турли хоссалар йиғиндисидан ибо- ратлигини таъкидлаб ўтдик. Энди ушбу хоссаларнинг нарса борлиғи нуқтаи назаридан муҳимлиги ёки муҳим эмаслиги даражасига эътиборни қаратай- лик. Шундай хоссалар борки, уларнинг мавжудлиги, ўзгариши ёки йўқоти- лиши нарса борлиғига таъсир қилмайди. Масалан, инсон овозининг ўзгариши ёки йўқолиши унинг инсон сифатида ўз фаолиятини тўхтатганлигидан дало- лат бермайди. Айни пайтда, шундай хоссалар борки, уларнинг ўзгариши ва йўқолиши нарсанинг «ўлиши»га, бошқа нарсага айланишига сабаб бўлади. Мисол сифатида инсон ахлоқини ёхуд хотирасини олайлик: ахлоқ ёки хо- тиранинг йўқолиши - инсонийликнинг йўқолишидир. Биринчи туркумдаги хоссаларни фалсафада муҳим бўлмаган хоссалар деб, иккинчи туркумдаги хоссаларни эса муҳим хоссалар ёхуд атрибутлар деб аталади. Нарсани нарса сифатида мавжуд қилиб турган, уни яхлит сис-

тема тарзида характерлайдиган ана шу атрибутлар йиғиндисига сифат дейи- лади. Масаланинг бошқа жиҳати ҳам мавжуд. Нарсадаги ҳар қандай хоссани ўлчаш ёки турли рақамларда ифодалаш мумкин. Бунда ҳар бир хоссанинг ўз ўлчов бирлиги мавжуд. Айтайлик, нарсанинг бўйи, эни, узунлигини метрлар- да, оғирлигини килограммларда ва ҳ.к. ҳисоблаш, ў лчаш мумкин. Нарса хос- саларининг ўлчов бирликларидаги, рақамлардаги ифодасини миқдор деб атаймиз. Системанинг миқдори ва сифати диалектик алоқадордир. Ҳар қандай сифат миқдорий характеристикаларда ифодаланиши мумкин. Миқдор эса си- фатнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Айнан шу ҳолатга қадимги дунё файла- суфлариёқ эътибор берган эдилар. Аввалбошда сезиларли бўлмаган кичик ўз- гаришлар йиғила-йиғила катта ўзгаришларга олиб келади. Инсон бошидаги соч миқдорининг камайиб бориши анча вақтгача мутлақо сезилмайди, бироқ эртами-кечми унинг кал бўлиб қолганини аниқлашади. Қ изиғи шундаки, нар- санинг бир сифатий ҳолатдан бошқа сифатий ҳ олатга ўтиши чегарасини аниқлаш (масалан, одамнинг кал бўлган кунини) бағоят мушкул. «Меъёр» ва «сакраш» тушунчаларининг кашф этилиши ушбу мушку- лотни ҳам ойдинлаштирди. Гап шундаки, миқдор ва сифат бир-бирини тақозо этадиган, айни пайтда диалектик қарама-қарши бўлган хусусиятлардир. Уларнинг ўзгариши маълум давр (вақт интервали) давомида нарса сифатий ҳолатига таъсир қилмайди. Ана шу интервални меъёр деймиз. Бошқача айта- диган бўлсак, меъёр - миқдор ва сифатнинг нарса ҳолатига таъсир кўрсатмай- диган диалектик бирлиги даври, интервалидир. Шу интервал тугагач, нарса бир сифатий ҳолатдан бошқасига ўтади. Системанинг маълум бир сифатий ҳолатдан ўзга сифатий ҳолатга ўтиши чегарасини сакраш деймиз. Аксарият ҳолларда «меъёр» ва «сакраш» тушунчаларининг мазмуни нотўғри талқин этилади. Масалан, кундалик ҳаётда «меъёрдан ошиб кетди» деган иборани ишлатамиз ва бунда «меъёр» деганда маълум чегарани назарда тутамиз. Аслида бундай эмас. Фикримизни исботлаш учун бир мисол келтир-

сак. Агар снарядни ердан икки километр баландликка секундига 1000-7909 метр тезлик билан отсак, у ерга қ айтиб тушади. Тезлик секундига 79 1 0-1118 8 метрни ташкил этса, одатий парвоз космик парвозга айланади. Ниҳоят, тез- лик 11189-16662 м|с бўлганда сайёралараро парвознинг гувоҳи бўламиз. Ушбу мисолда уч меъёр мавжуд: Схема 8 № Меъёр Миқдор Сифат 1. Меъёр 1 1000-7909 м|с Сайёравий парвоз 2. Меъёр 2 7910-11188 м | с Космик парвоз 3. Меъёр 3 11189-16662 м | с Сайёралараро парвоз Ҳар бир меъёр давомида нарсанинг бир сифатий ҳолати (сайёравий парвоз, космик парвоз, сайёралараро парвоз) сақланиб туради. Бир меъёрдан иккинчисига ўтиш чегараси (масалан тезликнинг 7909 м|с дан 7910 м|с га – сайёравий парвознинг космик парвозга ўтиши) сакраш ҳисобланади. Шундай қилиб, миқдорнинг сифатга ўтиш қонуни қуйидагича изоҳ- ланади: нарсанинг миқдори маълум меъёр давомида сифатга таъсир ўтказ- майди, лекин меъёрдан ўтганидан сўнг ҳар қандай миқдорий ўзгариш сифа- тий ўзгаришга олиб келади. д) диалектик синтез қ онуни Тараққиёт бир сифатий ҳолатнинг бошқаси билан алмашиниши жараё- ни эканлигини айтиб ўтдик. Бироқ нарсадаги сифатий ҳолатларнинг стихия- ли тарзда ўзгариб бориши тараққиётга элтмайди. Бунда ҳам қандайдир қону- ният бўлиши керак. Ҳамма гап шундаки, нарсанинг янги сифатий ҳолати аввалги ҳолатга хос бўлган сифатларнинг айримларини сақлаб қолади. Шу тарзда нарса ўзга- ришида ворисийлик мавжуд бўлади. Г. Гегель бу жараённи «тезис – антите- зис – синтез» тарзида акс эттиради. Мутаффаккирнинг фикрича, ғоянинг ри- вожланиши ( Г.Гегель диалектикаси идеалистик характерга эга бўлганини унутмаслик лозим) қуйидагича кечади: тезис - мулоҳаза занжиридаги илк

фикрдир; бироқ кейинги мулоҳазалар ушбу фикрни инкор этувчи янги фикр- нинг (антитезиснинг) туғилишига олиб келади. Антитезиснинг юзага келиши сўнгги инстанциядаги ҳақиқат туғилди, дегани эмас. Мулоҳазаларнинг ке- йинги босқичида тезис ва антитезисдаги энг умумий, қимматли, эътиборли фикрлар синтез қилинади. Материалистик диалект ик а тарафдорлари Г.Гегель триадасини мате - рияга нисбатан қўллайдилар. Уларнинг фикрича, материя маълум муддат ўз хоссаларини сақлаб туради. Сўнгра деструкция (аввалги хоссаларнинг йўқо- лиши) жараёни бошланади. Бу жараённинг иккинчи босқичида кумуляция (хоссаларнинг қисман сақлаб қолиниши) содир бўлади. Ниҳоят, конструкция (янгининг шаклланиши) жараёнида энг эътиборли эски хоссалар янгилари билан уйғунлашади. Схема 8 га қайтайлик. Меъёр 1 давомида нарса маълум хоссаларга ва таркибга эга бўлади. Меъёр 2 да система (нарса) тараққиётига халал бераёт- ган хоссалар ва таркиб бузилади. Бироқ ривожлана борар экан, система Меъ- ёр 2 давомида инкор этилган Меъёр 1 хоссалари ва таркибига эҳтиёж сеза бошлайди. Шу боисдан Меъёр 3 да Меъёр 1 ва Меъёр 2 давомида мавжуд бўлган айрим (энг аҳамиятли) хосса ҳамда таркиблар уйғунлаштирилади (синтез қилинади). Бу мантиқий изчиллик тараққиётнинг учинчи қонунияти саналади. Мисол келтирамиз. Россияда Октябрь инқилобига қадар иқтисодиёт мулкчиликнинг турли шаклларига таянар эди (Меъёр 1). Бироқ инқилоб ту- файли давлат тепасига келган коммунистларнинг сиёсати ўлароқ, иқтисоди- ётда жамоатчилик мулки устуворлиги таъминланди (Меъёр 2). Бироқ ХХ аср 20-йилларининг ўрталарига келиб, ижтимоий тараққиётнинг ўзи янги иқтисо- дий сиёсатга ўтишни тақазо этди (Меъёр 3). Бу босқич аввалги икки босқич- ларда мавжуд бўлган энг эътиборли хосса ва таркибларни синтез қилганди: бу даврда ишлаб чиқариш воситаларига жамоатчилик мулкининг устуворли- гини сақлаган ҳолда мулкчилик плюрализми жорий этилди.

Аммо ушбу қонун тараққиётнинг аввалги икки қонуни каби умумий ха- рактерга эга эмас. Биринчидан, диалектик синтез қонунини фақат прогрессив тараққиётга нисбатангина қўллаш мумкин (чунки регрессив тараққиёт аҳами- ятли хосса ва таркибларни ворис қилиб олишга асосланмаган). Иккинчидан, прогрессив тараққиётнинг барча тармоқларида ҳам ушбу қонун намоён бўла- вермайди. Шу боис бу қонунга конкрет ёндашув талаб қилинади. * * * Юқоридаги мулоҳазаларимиздан қуйидаги хулосалар келиб чиқади. Тараққиёт ҳақидаги ғоялар узоқ давом этган фалсафий тафаккур маҳсулидир. Тараққиётнинг яхлит концепциясини илк бор Г.Гегель ишлаб чиққан. Унинг мулоҳазалари асосида ўнлаб замонавий тараққиёт концепциялари шакллан- ди. Ушбу концепциялардаги энг аҳамиятли фикрлар синтези тараққиёт тўғ- рисида яхлит тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Тараққиёт – систе- мадаги такрорланмас, маълум йўналишга эга бўлган сифатий ўзгаришлардир. Унинг уч асосий қонуни мавжуд: а) диалектик зиддият қонуни; б) миқдор- нинг сифатга ўтиши қонуни; в) диалектик синтез қонуни. Фан ва техника тараққиёти ривожланишнинг янги умумий қонунларининг кашф этилишига олиб келиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Фалсафа. Қ . Назаров та ҳ рири остида.- Т., 2000, 16 0 -193-б. 2. Философия. Под ред. В. П. Кохановского.- Ростов-на-Дону, 1999, с. 146- 161 , 240 - 262 . 3. Фалсафа. Э. Юсупов та ҳ рири остида.- Т., 1999, 188-234-б. 4. Спиркин А. Г. Философия.- М., 1998, с. 285-335. 5. Алексеев П. В., Панин А. В. Философия.- М., 1997, с. 374-508. 6. Аверьянов А.Н. Системное познание мира.- М., 1985. 7. Гегель Г. Энциклопедия философских наук.- М., 1974, т.1. 8. Крупномасштабная структура Вселенной.- М., 1981. 9. Мамилев Ю. В. Судьб ы б ы тия.// Вопрос ы философии . - 1993 . - №10. 10. Никитин Е. П. Сушность и явление. Категории “сушность” и “явление” и методология научного исселедования.- М., 1961. 11. Пригожин И. Стенгерс И. Порядок из хаоса. Нов ы й диалог “Человека с природой”.- М., 1986. 12. Синергетика. –М., 1980. 13. Современн ы й детерминизм и наука.- М., 1975, т.1. 14. Фурман А. Э., Ливанова Г. С. Круговорот ы и прогресс в развитии мате- риальн ы х систем.- М., 1971. 15. Хрестоматия по философии. Сост. П. Алексеев, А. Панин. Москва, 1997, с. 429-522. 16. Шептулин А. П. Категории диалектики.- М., 1971. 17. Энгельс Ф. Табиат фалсафаси.- Т., 1983.

Похожие

Диалектика – методология ва тараққиёт назарияси

Фалсафада услуб (метод) муаммоси

Борлиқнинг ўзаро алоқадорлиги ва умумий қонуниятлари

Тарихий тараққиёт ва унинг ғоявий - мафкуравий мезонлари

Фанларнинг методологик муаммолари