Диалектика – методология ва тараққиёт назарияси - Философия - Рефераты

Диалектика – методология ва тараққиёт назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

Диалектика – методология ва тараққиёт назарияси Режа: 1. Диалектика фалсафий метод сифатида Диалектика Диалектиканинг тарихий ривожи 2. Диалектик тафаккурнинг асосий методологик тамойиллари Ривожланиш принципи Объективлик принципи Фаоллик Ҳ артомонламалик принципи Ривожланиш принципи Детерминизм Тарихийлик принципи Ягонанинг қ арама- қ аршиликка ажралиш принципи Та ҳ лил ва синтез бирлиги принципи Тизимийлик принципи Миќдорий ва сифатий тавсифларнинг ўзаро алоќалари принципи

Диалектика сўзи юнон тилида «суҳбатлашув санъати», «баҳслашув санъати» деган маънони билдиради. Турли нуқтаи-назарларни изоҳлаш, ўз фикри тўғрилигини исботлаш маҳорати Суқрот ва Афлотун да яққол намоён бўлган. Уларнинг таъкидлашича, ҳақиқатнинг қандайдир янги нарса, яъни баҳснинг бошланишида бўлмаган, лекин муҳокама жараёнида пайдо бўлган нарса сифатида туғилишига мулоқот ёрдам беради. Шу тариқа тафаккурнинг ижодий асоси шаклланади. Лекин, нима учун инсоннинг ижодий тафаккури диалектикдир? Борлиқнинг зиддиятлилиги борлиқ ҳақидаги фикрларнинг зиддиятлилигида ўз аксини топади. Борлиқнинг ўзи доимо ўзгариш ва ривожланишда бўлганлиги учун одамлар кўпинча шу ҳақда баҳслашадилар. Узоқ вақтгача, дунё ўзгармасдир, деб келинган эди. Кейинчалик унинг ўзгарувчанлиги ҳақидаги ғоя пайдо бўлди. Гераклит нинг бир дарёга икки марта тушиб бўлмайди , деган сўзларини эслайлик. Хўш, файласуфлардан қайси бирлари ҳақ? Дунё ўзгармасдир, деганларими ёки, у ўзгарувчандир, деганларими? Соғлом фикр дунёда ўзгарувчанлик ҳам, барқарорлик ҳам мавжудлигидан далолат беради. Лекин уларнинг зиддиятли бирлигини тушунчалар тилида акс эттириш осон эмас экан. Ҳаракатнинг моҳиятини тушунишга уринган қадимги юнон файласуфи Зенон (490-430 эр. a вв.) ана шундай муаммога дуч келган. Ўз мантиқий муҳокамаларининг якунида у тўғридан-тўғри қарама- қарши хулосага – ҳаракат мумкин эмас, деган хулосага келади. Бу мантиқий парадокслар апория лар деб атала бошлади. Масалан, «Дихотомия» деб аталган машҳур апорияни қараб чиқамиз. Зенон бирорта предмет ҳаракатини бошланғич нуқтасидан сўнгги нуқтасигача қараб чиқади. У қуйидаги тарзда фикр юритади: ҳаракатланувчи предмет дастлаб ўз йўлининг ярмидан ўтади, сўнгра қолган ярмининг ярмидан ўтади ва шу тариқа йўлда чексиз давом этаверади. Шунинг учун ҳамиша йўлнинг предмет ўта олмайдиган бирон бир қисми қолаверади. Зенон шунга асосланиб, ҳаракатдаги предмет қандай тезлик билан ҳаракатланмасин ҳеч қачон сўнгги нуқтага ета олмайди, чунки, йўлнинг ўтилган қисмлари узунлигининг ҳар қандай йиғиндиси ҳеч қачон йўлнинг бутун узунлигига тенг бўлолмайди, деб ўйлаган. Шунинг учун у ҳаракат умуман мумкин эмас, деган хулосага келади. Албатта, Зенон ҳаракат мумкин эмаслигининг мантиқий исботи билан унинг мумкинлигини ҳиссий идрок этиш ўртасидаги тафовутни кўрган. Шуни айтиш керакки , бугунги кунда ҳам бу зиддиятни фан тўлалигича бартараф эта олган эмас. Мазкур муаммонинг ҳозирги замон тадқиқотларида (Б.Рассел, А.Грюнбаум) бу дихотомия дифференциал операциялар ваДиалектик а

интеграл операциялар қарама-қаршилиги асослари тўғрисидаги муаммо сифатида таърифланади. Диалектика элементлари Қадимги Ҳиндистон ва Хитой фалсафасида ҳам мавжуд бўлган. Масалан, даосизм фалсафасига кўра, дунёда ҳеч нарса доимий эмас: бир хил нарсалар кетади, бошқалари келади, бирлари равнақ топади, бошқалари завол топади. Ҳодисалар муайян етуклик даражасига еткач, ўз зиддига айланади: нотўла тўлага, эгри тўғрига, бўш нарса тўла нарсага айланади, эски янги билан алмашади. Фалсафа тарихида Қадимги юнон диалектикасини алоҳида айтиб ўтмоқ жоиз. Гераклитнинг фикрича, ҳамма нарса мавжуд ва айни вақтда мавжуд эмас: ҳамма нарса ўткинчи, доимо пайдо бўлиш ва йўқ бўлиш жараёнида бўлади. Масалан, унинг фрагментларидан бирида бундай дейилади: «Биздаги айни бир нарса – жонли ва жонсиз, уйғоқ ва ухлоқ, ёш ва қари. Ахир, бу ўзгарган ўшадир ва аксинча, ўша ўзгарган будир» 1 . Диалектик қарашлар Арастуда унинг модда билан шакл ўртасидаги нисбатни уларнинг бир- бирига ўтиш имконияти ва шароити сифатида қилган таҳлилида мавжуддир. Ҳар бир нарса бошқа нарсага: мармар ҳайкалга, дарахт столга айланиши мумкин ва ҳакозо. Диалектик ғоялар ўрта асрлар фалсафаси доирасида ҳам ривожланиб борди, айниқса, фалсафа теология хизматкорига айлантирилган Ғарбий Европага қараганда Яқин ва Ўрта Шарқда кўпроқ ривожланди. Янги замонда умуман XVII-XVIII асрлар фалсафасида тафаккур усулини метафизик усул деб тавсифлаш мумкин бўлсада, Декарт, Спиноза, Лейбниц ва бошқаларда диалектик ғояларни учратиш мумкин. Диалектика немис классик фалсафаси доирасида ва энг аввало Хегел фалсафасида кучли ривожланди. Агар антик диалектика ақлий фаразларга (масалан, дунёнинг ўзгарувчанлиги, зиддиятлилиги тўғрисидаги ғояларга) асосланган бўлса, Хегел диалектикаси асосан ўз замонасининг илмий ютуқларига таянди ва назарий ғояларнинг мукаммал тизими сифатида гавдаланди. Хегел энг аввал диалектиканинг асосий тушунча лар ини – унинг категориал аппаратини таърифлаб берди, бу аппарат бугунги кунда ҳам муваффақиятли амал қилиб турибди. Хегел диалектикасининг асосий тушунчалари ва қонунлари тизими алоқалар, ўтишлар, ўзгаришларнинг турли-туманлигини ва умуман ривожланишни жараён сифатида акс эттира олар эди. Хегел биринчи бўлиб тараққиётнинг асосий қонунларини: сифат ва 1 Қаранг: Материалисты Древней Греции. М., 1955, 49 -б .Диалектикан инг тарихий ривожи

миқдор ўзгаришларининг бир-бирига ўтиши қонунини, қарама- қаршиликларнинг бирлиги ва кураши қонунини, инкорни-инкор қонунини таърифлаб берди. Хегел диалектиканинг асосий принципларини: ҳодисаларнинг универсал алоқаси принципини, қарама-қаршиликлар бирлиги принципини, диалектик инкор орқали ривожланиш принципини диалектик тафаккур нормаси сифатида таърифлаб берди. К.Маркс ва Ф.Энгельс диалектика билан материализмни бирга қўшиб, диалектик материализм назариясини яратдилар ва уни билиш жараёнларига, табиат ва ижтимоий ҳаёт ҳодисаларига татбиқ этдилар. Ҳозирги замон фалсафасида диалектика фалсафий билимнинг муҳим элементи сифатида мавжуддир. Фалсафада диалектика ғояларини ишлаб чиқишда экзистенционал диалектика ва мессианлик диалектикаси каби бир қатор йўналиш - ларни кўрсатиш мумкин. Экцистенциал диалектика инсон «Мен»ининг ривожланиш қонуниятини тушунишга уринади. Мессианлик диалектикаси ўз таълимотига практика тушунчасини асос қилиб олади ва бутун дунёга социология категориялари нуқтаи-назаридан қарайди. XX аср диалектик фалсафасининг маълум йўналишларидан бири машҳур Франкфурт мактабининг намоёндаларидан бири Т.Адорнонинг негатив диалектикасидир. Бу мактабнинг асосий ғоясига кўра, ривожланиш бузишдир, ҳаммани ва ҳамма нарсани инкор этишдир. Т.Адорнонинг « негатив диалектикаси »га кўра, қарама-қаршиликлар кураши, миқдорнинг сифатга ўтиши, турли тизимларнинг ўсиши ва мураккаблашувига эмас, балки аксинча, унинг парчаланишига, ўлишига йўналган. Адорно ижтимоий тизимларнинг ривожланишига диққатни жалб қилади ва ривожланишнинг асоси регрессив ижтимоий ўзгаришлардир (рефлексиянинг ўлиши, унинг стереотип реакциялар, фикрлаш шаблонлари билан алмашиниши ва ҳакозолардир), деб билади. Жамиятда бу оммавий маданиятнинг ривожланиши ва ёйилиши, инсоний муносабатларнинг стандартлашуви, ўзига хосликларнинг йўқотилиши орқали ифодаланади. «Негатив диалектика»да инкор ҳар қандай тушунчалар тизимидан воз кечиш, қандайдир позитив модель бўлмаган утопиянинг конкрет имкониятларини деб ҳар қандай диалектикликни инкор этиш сифатида кўринади. Диалектика соҳасида француз файласуфи Г.Башлярнинг неорационализми вужудга келади. У билиш жараёнида рационализм билан эмпиризмнинг доимий (диалектик) ўзаро таъсирини кўрди. Башляр ноклассик фан тушунчасини киритди. Унга хос нарса, қандайдир узил-кесил ҳақиқатлардан воз кечиш, очиқлик (экспериментал раддияга тайёрлик), янги эмпирик маълумотларни тушунарли умумлаштиришга синтезлаштирувчи лаёқат,

билимнинг турли шакллари, тузилмалари ва соҳалари ўртасидаги янги алоқаларни топишдир. Биологик тадқиқотлар соҳасида – бу Александернинг эмержент диалектикаси ҳамда Р.Ж.Коллингвуд асарларида ўз ифодасини топган тарихий билиш диалектикасидир . 2-§. Диалектик тафаккурнинг асосий методологик тамойиллари Билишнинг методологик тамойиллари – бу ҳар бир фалсафий назариянинг энг умумий, тизимий элементларидир. Бир томондан, бундай тамойиллар тизимининг шаклланиши бу фалсафий тафаккурнинг юқори даражада ривожланганлигининг кўрсаткичидир. Чунки бундай тизим таркибида фалсафа ва фан тараққиётида яратилган билимлар йиғилади ва синтез қилинади. Иккинчи томондан фалсафий назариянинг квинтэссенциясини, моҳиятини ва энг асосий мазмунини ташкил қилувчи методологик тамойиллар тизими фалсафа келгуси ривожининг сермахсул қуроли ва воситаси бўлиб ҳизмат қилади. Фалсафий таълимотнинг методологик тамойиллар тизими унинг ялпи бойлиги ва эвристик аҳамиятини энг кучли, синтетик ва умумлашган тарзда ифода этади. Турли фалсафий тизимлар турли фалсафий методологик тамойилларга асосланади. Биз диалектик фалсафанинг методологик тамойилларини баён қилишга ҳаракат қиламиз. Диалектик фалсафада методологик тамойиллар элементлари ўзаро боғланган ва ўзаро таъсир қилувчи бирбутун изчил тизимни ташкил қилади. Бу тамойиллар мазмуни ўзгармас, қотиб қолган эмас ва фалсафа, фан, амалиёт ютуқлари асосида янгиланиб, бойитилиб ва конкретлаштириб борилади. Асрлар мобайнида инсоният онгида ривожланиш ғояси шаклланиб келгандир. Дастлаб бу ғоя бир ҳодисанинг вужудгакелиши ва бошқасига айланиши ҳақидаги тасаввур шаклида уйғонган. Бундай айланишни эса ёпиқ доира шаклида, яъни бир нарсанинг қайта ана шу нарсанинг ўзига айланиши тарзида тушунишган. Масалан, қадимги юнонлар дунёда ҳамма нарса такрорланади ва айланиб-айланиб маълум муддат ўтгач «ўзининг дастлабки доирасига» қайтиб келади, деб ҳисоблашган. Дунё мангу ва яратилмаган, у муайян циклда такрорланувчан хилқатдир. Гераклит: «Дунё ягонадир ва у на бирор одам, на бирор худо томонидан яратилмаган, у бўлган, бор, бўлади ва у мангу алангаланиб ва сўниб турувчи оловдан иборатдир»- деб хитоб қилган эди. Ривожланиш принципи

Даврийлик ғоясига қарама-қарши равишда ўрта асрларда вақтнинг ўз йўналишига эгалиги, орқага қайтмаслиги ҳақидаги ғоя пайдо бўлди. Христиан фалсафасида инсон тарихининг туғилишидан ўлимига томон йўналганлиги ҳақидаги ғоя шаклланди. Аврелий Августин одамнинг туғилишини тарихнинг бошланишига, унинг ўлимини эса - қиёмат куни билан таққослаган. Ислом фалсафасида вақтнинг мангулиги, унинг азалийлиги ва абадийлиги мажмуасидан иборатлиги, худонинг мангулиги ва азалийлиги, одамнинг яратилганлиги ва ўткинчилиги, руҳнинг одамга берилганлиги ва абадийлиги ҳақидаги ғоялар вужудга келди. Бу фикрлар ривожланишини ўтмишдан келажакка қараб йўналган жараён сифатида тушунишга туртки берган муҳим ғоялардир. Фалсафа тарихида ривожланиш ҳақидаги фикрларни хаёлимизда қайта тикласак Коинотнинг ривожланишига берилган биринчи туртки ҳақидаги Р. Декарт ғояси, француз мутафаккирлари Вольтер ва Руссо тарихий тараққиётни жамиятдаги революцион ўзгаришлар орқали изоҳлашга уринишган. Худо амри билан оламда рўй берувчи тўхтовсиз ривожланишлар моҳияти борасида Шарқ фалсафасида Мирзо Бедил таълимотида, ривожланишнинг манбаи, механизми ва йўналиши ҳақидаги немис классик фалсафаси намоёндалари И. Кант ва Г. Хегел диалектикасида қимматли ғоялар мавжуддир. Ривожланишнинг яхлит концепцияси, энг аввало инсониятнинг тарихий ривожланиши ҳақидаги мумтоз фикрлар объектив идеализм нуқтаи назаридан туриб Хегел фалсафасида илгари сурилган эди. Материалистик диалектика нуқтаи назарича, бутун моддий дунё, барча моддий ва маънавий объектлар пайдо бўлиш, гуллаб-яшнаш ва йўқолиш босқичларини бошидан ўтказади, яъни улар бетўхтов ривожланиш ҳолатидадир. Ривожланиш жараёнининг замирида ҳаракат ва ўзгариш ётади. Ҳаракат – бу ҳам бир ўзгаришдир. Агар ҳаракатни умуман ўзгариш, яъни ҳар қандай ўзгариш маъносида тушунсак, ривожланиш алоҳида шаклдаги ўзгаришдир. Ривожланиш жараёнида объектни ташкил этувчи барча элементлар ўзгаришга учрайди. Лекин, бу элементлар бир-бирига асосланган ва бир-бирига алоқадор ҳолда, комплекс ва яҳлит ҳолда ўзгаради. Ривожланаётган система комплекс ва яхлит ўзгариши натижасида бир миқдорий ва сифатий ҳолатдан бошқа ўзгарган миқдорий ва сифатий ҳолатга ўтади. Шу тариқа ўзгариш системанинг яхлит ўзгариб кетишига (бошқа системага айланишига) сабабчи бўлади, яъни ривожланиш – бу ҳолатларнинг айланиб туришидир. Агар биз бу жараённи вақтнинг оқиши нуқтаи назаридан изоҳласак, қуйидаги фикрга келамиз: ҳозирги замон ўтган

замоннинг айланган ҳолати, ва келгуси замоннинг айланадиган ҳолати, келажак эса ҳали айланишга улгурмаган ҳозирги замондир. Бундан, циклик айланган ҳолат ривожланишнинг натижасидир, деган хулоса келиб чиқади. Системанинг айланиши ўзининг йўналишига эгадир. Система пайдо бўлишда, янгиланишда, гуллаб-яшнашда, равнақ топишда, қариш-чиришда ва ҳалокат ҳолатида бўлиши мумкин. Буларнинг ҳаммаси айланиш оқибатида содир бўлади. Айланишлар система ташкилий ҳолатини мураккаблаштириши, ёки аксинча соддалаштириши мумкин. Шунга қараб система равнақ сари, ёки инқироз сари йўналади. Бу эса, ривожланиш – йўналишга эга бўлган ўзгаришдир, деган хулосани беради. Дунёда абсолют изоляцияланган, алоҳида ажратилган, абсолют ёпиқ системанинг ўзи бўлиши мумкин эмаслигидан ривожланаётган система, у билан ёнма-ён яшаётган бошқа қўшни системалар билан ўзаро алоқадорликка киришади, бунинг оқибатида у ички ва ташқи ўзгаришларга учрайди. Бу ўзгаришлар мазкур системанинг эркинлик даражасининг (ички ва ташқи алоқаларнинг) кучайишига (прогрессив ривожланишда) ёки сусайишига (регрессив ривожланишда) олиб боради. Бундай ички ва ташқи алоқадорликлар оқибатида ривожланаётган система ҳар томонлама ўзгаришга учрайди. Бундай хилма-хил ўзгаришлар эса орқага қайтмаслик хусусиятига эгадир. Бундан, ривожланиш – орқага қайтмас жараёнлар, деган хулоса келиб чиқади. Ривожланиш жараёнида системанинг янги ҳолати унинг илгариги (эски) ҳолатини инкор этиш натижасида пайдо бўлади. Ривожланаётган системанинг ҳозирги ҳолати унинг ўтмишдаги ҳолатини инкор этиш эвазига вужудга келади. Системанинг илгариги ва кейинги ҳолатларини таққослаш натижасида билувчи субъект ривожланишнинг суръати (темпи)ни ва йўналишини аниқлаши мумкин. Агар ривожланувчи система нисбатан кам ташкиллашган ҳолатдан юқорироқ даражада ташкиллашган ҳолатга ўтган бўлса, бундай системадаги ривожланиш прогрессив йўналишга эга бўлади, агар система нисбатан юқори даражада ташкиллашган ҳолатдан пастроқ даражадаги ташкиллашган ҳолатга ўтса, ривожланиш регрессив йўналишда бораётган бўлади. Агар ривожланиш натижасида системанинг ташкиллашган ҳолати ўзгаришсиз қолса, бундай ривожланиш бир текисдаги ривожланиш дейилади. Бундай ҳолатларда системанинг мураккаблик ва ташкиллашиш даражаси илгаригидек қолгани билан, унинг элементлари ўртасидаги ва унинг бошқа системалар орасидаги ўрни ўзгаради, бундай ўзгаришлар у билан ёнма-ён яшаётган ёки унга нисбатан кенгроқ бўлган бошқа

системаларда прогрессив ёки регрессив ривожланишлар содир бўлишга замин яратади. Ривожланиш жараёнида системадаги ўзгаришларнинг бундай хусусиятлардан келиб чиқиб ривожланишга қуйидагича таъриф бериш мумкин: Ривожланиш системанинг шундай яхлит, комплекс, йўналишга эга бўлган, орқага қайтмайдиган фазо-вақт структураси ўзгаришики, унинг натижасида система бир миқдорий ва сифатий ҳолатдан бошқа миқдорий ва сифатий ҳолатга ўтади . Бу принципга кўра, объектни билиш давомида бизнинг шу объект ҳақидаги субъектив фикрларимизга эмас, балки унинг ўз табиатига асосланмоқ, предмет ҳақидаги фикрни предметнинг ўзига бўйсундирмоқ, объектга ўйлаб чиқарилган схема ва тузилмаларни ёпиштирмаслик, балки уларни объектининг хусусиятлари, қирралари ва томонларидан чиқармоқ керак. Объектни тадқиқ этиш жараёнида бу ўта муҳим методологик принципнинг бузилиши бизни сохта хулосаларга, ҳақиқий аҳволнинг ихтиёрий ёки ғайриихтиёрий равишда бузиб кўрсатилишига олиб келади, бу хол амалда объектни ўрганаётган субъектнинг (одам, кишилар гуруҳи ёки бутун жамиятнинг) шу объектни билиш ва ижодий ўзлаштиришига тўсқинлик қилади. Билиш субъекти шу принципга асосланиб, объектнинг хусусиятлари, ўзига хос аломатлари ва алоқаларини, мавжуд бўлиш ва ўзгариш қонунларини ҳисобга олмоғи керак. Фақат шундагина субъектга тадқиқот объектининг ботиний табиати, чин моҳияти намоён бўлади. Объектни ҳар томонлама чуқур қараб чиқмоқ учун уни мушоҳада қилишнинг ўзи етарли эмас. Объектнинг бизга маълум бўлмаган барча янгидан-янги хоссаларини очиш учун унга фаоллик билан, муайян мақсадни кўзлаб таъсир кўрсатмоқ, уни ўз табиати учун ғайритабиий бўлган турли, кўпинча экстремал шароитга қўймоқ, бошқа омиллар билан ўзаро таъсир ўтказишга мажбур этмоқ зарур. Билишнинг вазифаси – ташқини ичкига, ҳодисани моҳиятга келтиришдан, объектнинг хоссалари ва алоқаларини ички сабаблар билан, шу объектни ташкил этган элементларнинг ўзаро таъсири билан, унга хос қонунлар билан изоҳлашдан иборат. Бу принцип шунингдек ўқишга, таълим ва тарбияга ҳам бевосита тааллуқлидир, у билимни кишиларнинг қатъий эътиқодига, ҳаётий позициясига, уларнинг ҳаёти ва фаолияти принципларига айлантирмоғи лозим. Объективлик принципи Фаоллик

Олим, ижодкор шахс объектнинг хоссалари ва алоқаларини ўрганишда фаол бўлиши, бир қолипда иш кўрмаслиги, объектни ўрганиш вақтида олган билими, ишончли ва ҳақиқий ахборотни амалда фаол қўллай билиши зарур. Ҳар қандай предмет ёки ҳодиса мавжудлигининг зарур шарти – уларнинг бошқа нарсалар, ҳодисалар, жараёнлар билан турли-туман алоқаларидир, уларнинг бир-бири билан алоқалари тизимидир. Ҳартомонламалик принципига кўра, нарса ўзининг мавжудлиги учун зарур ва етарли шароитлардан айрим ҳолда эмас, балки улар билан ўзаро алоқада таҳлил қилинмоғи, ўрганилмоғи керак, чунки нарсада намоён бўладиган хоссалар, бу – унинг бошқа нарсалар билан ўзаро таъсири натижасидир, қарор топган алоқалар оқибатидир. Ҳартомонламала ёндашув нарсани бошқа нарсалар ва ҳодисалар билан узвий алоқада қараб чиқишга имкон беради. Ҳартомонлама қараб чиқиш принципи амалиётда ҳам, турли режалар, лой иҳ алар ва таклифларни ишлаб чиқишда ҳам муҳим роль ўйнайди. У бу лойиҳалар ва режаларни чуқурроқ, тўлароқ ўрганиб чиқишга, уларнинг заиф ва кучли томонларини, шунингдек уларнинг амалга оширилишидан келиб чиқиши мумкин бўлган ижобий ёки салбий оқибатларни кўришга имкон беради. Объектни ҳартомонлама қараб чиқиш принципи билиш жараёни давомида бизни эклектика ва софистикадан сақлайди. Эклектика мутлақо бошқа- бошқа ҳодисалар ва нарсаларни механик тарзда, тушунмай-нетмай бир- бирига қўшиб қориштириб юборишдир, софистика эса, аксинча, реал ва конкрет алоқаларнинг турли-туманлигини, ривожланаётган воқеликнинг конкрет шароитларини, унинг мазмунини эътиборга олмайди, умумий алоқадаги у ёки бу жузъий, алоҳида нарсани субъектив тарзда юлиб олиб абсолютлаштиради ва уни асосий, муҳим, зарур нарса деб кўрсатади. Ҳартомонламалик принципи билиш субъектини бундай хато ва янглишувлардан эҳтиёт қилади. Философиянинг бу принципи куршаб турган дунёнинг турли-туман жараёнлари ва ҳодисалари мажмуасида сабаб ва оқибатлар нинг ўзаро боғлиқлигини очиб беради. Бу принцип умумий алоқадаги объектив асимметрияни – таъсир ҳаракатининг уни келтириб чиқарувчи сабабдан унинг оқибати томон йўналишини ифодалайди. Шу нуқтаи назардан барча категориялар ва қонунларнинг жами бир бўлиб детерминизм принципининг мазмунини очиб беради. Детерминизм принципи – бу фалсафий тадқиқот жараёнида Ҳ артомонлам алик Детерминизм

объектнинг ҳар бир кашф қилинаётган ва тадқиқ этилаётган хоссалари ва алоқалари сабабларини аниқлаш талабидир. Сабабият ҳодисалар умумий алоқадорлигининг томони сифатида ўзаро таъсир билан узвий боғлиқдир. У ёки бу тизимларнинг ўзаро таъсири бу тизимларда тегишли ўзгаришларни келтириб чиқаради ва бу, табиийки, мазкур принципга мувофиқ ўзаро таъсир амал қилиб турган сабаб сифатида чиқади, сабабнинг амал қилиши натижасида юзага келган ўзгаришлар эса оқибат сифатида чиқади, демак, худди шу ўзаро таъсир дунёда содир бўлаётган ўзгаришларнинг сабабидир. Детерминизм принципи билиш давомида субъект эътиборини ташқи алоқалар ва ўзаро таъсирлардан билиш объектини сифат жиҳатдан аниқлаб берадиган ички сабабларга, унинг юзага келиши ва мавжуд бўлиб амал қилишининг ички сабабларини тадқиқ этишга қаратади. Объектнинг хар бир ўзгариши (ички ёки ташқи, зарурий ёки тасодифий, сифатий ёки миқдорий) қандай бўлишидан қатъи назар, у ўз сабабига эга бўлади, детерминланади, тақазо этилади, тегишли ўзаро таъсир орқали рўёбга чиқади. Детерминизм принципини илмий билишда қўланиши билиш объектида юз бераётган ўзгаришларни, унинг яшаш ва ўзгариш қонуниятларини аниқлашга имкон беради, яъни у бизни объектга қотиб қолган нарса деб эмас, балки ҳаракатда ва ривожланишда деб қарашга йўналтирилади. Тарихийлик принципига кўра, ҳодиса ёки нарсага унинг пайдо бўлишидан тортиб то таркиб топиши, шаклланиши ва ривожланишига қадар генетик тарзда қарамоқ керак, чунки объект ўз ривожланишида босиб ўтган асосий босқичларни аниқлабгина унга хос бўлган муҳим, зарур ва қонуниятли хусусиятлар ва алоқаларни, сифатий ва миқдорий тавсифларни тушуниш, англаш ва англатиш мумкин. Бу принцип муайян ҳодиса қандай пайдо бўлганлигини, у ўз ривожида қандай асосий босқичлардан ўтганлигини очиб беради ва унинг шундай ўз-ўзидан ривожланишига қараб билиш субъекти бу ҳодиса нимага айланганлигини, шунингдек келгусида нимага айланиши мумкинлигини кўради. Объектнинг тарихини ташкил этган зарурий қонуниятли алоқаларни аниқлаб, объектнинг борлиғини тарихан авж олиб борувчи жараён деб билиб, тарихийлик фалсафий принципидан онгли равишда фойдаланувчи субъект объектнинг моҳиятига чуқурроқ тушуниб етади, унинг тузулишини, мавжудлик қонуниятини яхшироқ билади ва бинобарин, билиш объектидан ўзининг онгли амалий фаолиятида ижодий фойдалана олади. Тарихийлик принципи

Бу принцип объектнинг шундай қарама- қаршиликлар бирлиги ва кураши сифатидаги ўз-ўзидан ҳаракатини, тарихини очиб берадики, уларнинг узвий бирлиги қараб чиқилаётган объектнинг ўзига яхлитлик бахш этади. Бу принцип нарсаларни харакатланиб, ривожланиб ва ўзгариб турадиган объектлар деб англашда му ҳ им роль ўйнайди. Бу принцип объектларга хос барча турли-туман ва қарама-қарши хусусиятларни, сифатий холатларни изохлашга, улар ўртасидаги муҳим қонуниятли ва муқаррар алоқаларни, бир ҳолатдан бошқа ҳолатга ва ўз зиддига айланишларни аниқлашга имкон беради. Бу принципнинг тарихийлик принципи билан яқинлиги ва узвий боғлиқлиги шак-шубҳасиздир. Қараб чиқилаётган объектнинг қарама-қарши томонлар ва қирраларга ажралиши, улар ўртасидаги ўзаро алоқаларни аниқлаш зарурати шундан келиб чиқадики, ҳар бир нарса қарама-қарши тенденцияларни ўз ичига олади. Нисбатан барқарор тизим бўлган ҳар бир объект ўзини ташкил этган элементларнинг ички ўзаро ҳаракати ҳамда унинг бошқа объектлар билан ўзаро таъсири натижасида узлуксиз ўзгариб боради ва шу билан бирга ўзини, сақлаб қолган ҳолда маълум вақтгача ўшандайлигича қолади. Бироқ мадомики ҳар бир нарса қарама-қаршиликлар бирлиги сифатида реал мавжуд экан, уларнинг ўзаро таъсири (кураши) давомида ҳаракатда бўлар, ўзгарар экан, нарсанинг моҳиятини билиш унинг қарама-қарши томонларга ажралишини, ривожланишнинг қарама-қарши тенденцияларини аниқлашни ва ундан объектга ҳос сифатий ва миқдорий кўрсаткичларни чиқаришни тақозо этади. Бу принцип талаблари таҳлилнинг ҳар қандай турига эмас, балки фақат генетик тузулмавий турига хосдир, бу тур асосдан асосланган нарсагача билиш давомида, бошланғич асосдан текширилаётган бирбутуннинг бошқа томонларини келтириб чиқариш жараёнида амалга оширилади. Таҳлил ва синтез бундай ёндашувда субъект тафаккурида тадқиқ этилаётган объектнинг ривожланиши давомида юз берган объектив ажралиш ва бирикиш жараёнларини такрорлайди. Предметни таҳлил этувчи фикр ҳаракати ва тадқиқ этилаётган предметнинг ҳаракати бу ерда айни бир босқич ва поғоналардан ўтади, айни бир йўналишдан, айни бир йўлдан боради. Мадомики тафаккур ўз ҳаракати билан онгда предметнинг ўз ривожида босиб ўтган барча асосий босқичларни такрорлар экан, тафаккур натижалари ҳам предметнинг ривожланиши натижаларини муайян аниқлик билан такрорлайди. Билиш жараёнида таҳлил Ягонанинг қ арама- қ аршиликка Та ҳ лил ва синтез бирлиги принципи

билан синтезнинг қўшилишига объектнинг вужудга келишининг объектив ички (яъни иммонент хос) мантиқи, объектнинг ривожланишидаги дифференциялаштирувчи (ажратувчи) ва интеграцияловчи (бириктирувчи) тенденцияларнинг ўзаро алоқаси сабаб бўлади. Тизимийлик принципи ўрганилаётган воқеликни универсал категориялар (тушунчалар) ва қонунлар тизимида айрим элементлар ва томонларга ажратилган яхлит тизим сифатида қайта тиклашни талаб қилади. Бу тизимда ҳар бир элемент, ҳар бир томон ва қирра ўзининг шу тизимнинг пайдо бўлиш ва яшаш, мавжуд бўлиш қонунлари тақозо этган, қатъий белгиланган ўрнини эгаллайди ва ягона бирбутун сифатидаги тизимнинг бошқа элементлари, томонлари, қирралари билан муқаррар ўзаро алоқада бўлади. Буларнинг ҳаммаси тизимийлик принципи фалсафий принциплар тизимининг зарурий элементи эканлигидан далолат беради. Бу принцип нафақат тизимийликни, балки тарихийликни ҳам ўз ичига олади, яъни тадқиқ этилаётган реалликни нафақат унинг барча алоқаларида, балки ривожланишда ҳам олиб ўрганишни талаб қилади, яъни у билиш субъектининг ўрганилаётган предметнинг моҳиятига кириб боришини таъминлайди. Миқдорий ва сифатий тавсифларнинг ўзаро алоқалари принципи ривожланиш жараёнида миқдорий ва сифатий ўзгаришларнинг бир-бирига ўтиши фалсафий қонунининг таъсирини ўрганади. Сифатий тавсифлар миқдорий тавсифларга, миқдорий тав сифлар ўз навбатида сифатий тавсифларга боғликлиги сабабли объектни билиш жараёнида бу тавсифларни қайд этибгина қолмасдан, балки уларнинг ўрганилаётган объектнинг муҳим жиҳати бўлмиш бир-бири билан алоқадорлиги, бир-бирига сабаблилигини ҳам аниқламоқ керак. Бунда объектни тадқиқ этишнинг дастлабки босқичларида унинг сифатий ва миқдорий тавсифлари бир-биридан алоҳида мавжуд бўлган ҳодиса сифатида мустақил қараб чиқилади. Дарҳақиқат дастлаб субъект ўрганилаётган объектнинг сифатини аниқлашга ҳаракат қилади, ўнинг сифатини аниқлаб ва ҳар томонлама таҳлил қилиб чиққач бу ҳодисанинг миқдорий жиҳатини тадқиқ қилишга ўтади. Сўнгра, текширилаётган объектнинг сифатий ва миқдорий томонлари ҳақида ишончли ахборот тўпланиб борган сари билиш уларнинг ўзаро алоқадорлигини аниқлашга ўтади. Ҳозирги замон фани ва амалиётининг маълумотлари тадқиқ қилинаётган воқеликнинг миқдорий ва Тизимийлик принципи Ми қ дорий ва сифатий тавсифларнинг

сифатий тавсифларнинг ўзаро алоқадорлигини, миқдорий ўзгаришларнинг сифатий ўзгаришларга ва, аксинча, сифатий ўзгаришларнинг миқдорий ўзгаришларга ўтиши универсал, умумий ҳарактерга эга эканлигини кўрсатади.

ХУЛОСА Фалсафа - бу ҳам умумназарий дунёқараш, ҳам ижтимоий онг шакли, ҳам умумий (умумийлик тўғрисидаги) фан. У маънавий маданиятнинг квинэссенция (мағзи)дир. Мана шунинг учун ҳам фалсафанинг аҳамияти ва вазифалари шунчалик кўп қирралидир. У идрокий, услубий, қадриятий ҳамда амалий ва башоратий рол ўйнайди. Албатта, фалсафий билим, ўз табиатига кўра, ўта назарийдир. Аммо бу дегани унинг воқей ҳаётдан, муайян тарихий жараёндан ажралган деган маънони бермайди. Ҳар қандай фалсафий тизим, бир томондан, замонасининг руҳини нишони бўлса, иккинчидан, фалсафа мазкур даврнинг моҳиятини акс эттиради, унинг қонуний белгиларини очиб беради. Фалсафа моҳият жиҳатдан фақат ҳозиргинигина эмас, балки ўтмишни, ва айниқсаа, келажакда бўлиши мумкин бўлган имконият лар ни ва у лар нинг қандай бўлишлиги билан шуғулланади. У инсоният ҳаётининг истиқболига умид билан қараш ва уни такомиллаштириш йўлларини ва тамойилларини аниқлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараққиёти давомида тўпланган тажриба фалсафий талқин ва умумлаштириш учун катта имконият беради. Шундай таҳлил тажрибаси ушбу дарсликнинг тегишли бўлимларида берилган. Келгусида мустақил Ўзбекистон тараққиётининг фалсафий талқини янада акт у аллашади. Бир томондан, уни дунё тараққиёти тамоийллари нуқтаи назаридан қараб чиқиш керак бўлади, негаки, бизнинг мамлакатимиз ва унда рўй бераётган жараёнлар – умуман дунё цивилизацияси тараққиётининг бир қисмидир. Иккинчи томондан, мазкур тажрибани уни тўлалигича, барча асосий томонлари бўлган – сиёсий, иқтисодий, маънавий жихатларини биргаликда қараб чиқиб, унинг моҳиятий, қонуний тамоийллари, умумий ва хусусий белгилари нисбатини аниқлаш лозим.

Адабиётлар : 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Фалсафа – методология

Методология муаммолар ёндашувлар тушунчалар ва услублар

Ижтимоий фалсафа фанининг баҳс мавзуси ва вазифаси

Билиш методологияси асосий тушунчалар

Борлиқдаги ўзаро алоқадорлик ва тараққиёт