Билишда янги билимни яратишнинг фалсафий асослари

Билишда янги билимни яратишнинг фалсафий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

280 KB

Билишда янги билимни яратишнинг фалсафий асослари Режа: 1. Цивилизация тарихида фаннинг шаклланиш асослари. 2. Ҳақиқий фанга ўтишдаги икки омил. 3. Техноген маданиятда фан. 4. Илмий инқилоблар ва илмий оқилоналик типларининг ўзгариши.

Цивилизация тарихида фаннинг шаклланиш асослари. Илмий билиш ривожланган шаклларининг тавсифлари фаннинг маданият ҳодисаси сифатидаги ривожланиш муаммоларини ечиш йўлларини кўп жиҳатдан белгилайди. Фаннинг шаклланиш ва ривожланиш тарихида билимларни тузишнинг икки ҳар хил методига ва фаолият натижаларини прогноз қилишнинг икки шаклига мос тушувчи икки босқични фарқлаш мумкин. Биринчи босқич вужудга келаётган фан (дастлабки фан)ни, иккинчи босқич – ҳақиқий фан.. Вужудга келиш босқичидаги фан асосан инсон ишлаб чиқариш фаолиятида ва кундалик тажрибада кўп дуч келган нарсалар ва уларни ўзгартириш усулларини ўрганган. У амалий ҳаракатларнинг натижаларини башорат қилиш учун бундай ўзгаришларнинг моделларини тузишга ҳаракат қилган. Бунинг биринчи ва зарурий шарти амалиёт билан боғлиқ нарсалар, уларнинг хоссалари ва муносабатларини ўрганиш бўлган. Бу нарсалар, хоссалар ва муносабатлар билишда идеал объектлар шаклида қайд этилган. Тафаккур улардан реал дунё объектларининг ўрнини босувчи ўзига хос предметлар сифатида фойдаланган. Тафаккурнинг бу фаолияти амалиёт асосида шаклланган ва моддий нарсаларни амалда ўзгартиришнинг идеаллаштирилган схемасидан ташкил топган. Илк фан идеал объектларни уларни ўзгартиришнинг тегишли амаллари билан бирлаштириб, мазкур тарихий давр ишлаб чиқаришида амалга оширилиши мумкин бўлган предметларнинг ўзгаришлари схемасини тузган. Масалан, Қадимги Мисрда яратилган бутун сонларни қўшиш ва айириш жадвалларини таҳлил қилиб, уларда ифодаланган билимлар предметлар мажмуи устида амалга оширилувчи ўзгаришларнинг одатдаги схемасини ташкил этишини аниқлаш мумкин. Қўшиш жадвалларида мавжуд предметларнинг ҳар бири (масалан, подага йиғилган ҳайвонлар, қурилиш учун уюлган тошлар ва ҳ.к.) «бир» идеал объекти билан ифодаланиб, I белгиси (вертикал чизиқ) билан қайд этилган. Предметлар тўплами бу ерда бирлар тизими сифатида тасвирланган

(«ўнлар», «юзлар», «минглар» ва ҳоказолар учун миср арифметикасида тегишли идеал объектларни қайд этувчи ўз белгилари мавжуд бўлган). Йиғиндига бирлаштирилувчи предметлар билан амал қилиш (қўшиш) ва йиғиндидан предметларни ёки уларнинг гуруҳларини ажратиш (айириш) ҳаракат қоидаларида «бирлар», «ўнлар», «юзлар» ва ҳоказолар устида тасвирланган. Айтайлик, беш бирликка уч бирликни қўшиш қуйидагича амалга оширилган: III белгиси («уч» сони) тасвирланган, сўнгра унинг остига яна беш вертикал чизиқча IIIII («беш» сони) тортилиб, бу чизиқчаларнинг барчаси дастлабки икки қатор остида жойлашган бир сатрга кўчирилган. Натижада тегишли сонни ифодаловчи саккиз чизиқча ҳосил бўлган. Бу амаллар реал амалиётда нарсалар йиғиндисини ташкил этиш таомилини акс эттирган (предметларнинг йиғиндиларини амалда ҳосил қилиш ва ажратиш айрим якка предметларни бошқа шундай предметларга қўшиш таомилига асосланган). Бундай йўсиндаги билимлардан фойдаланиб, предметларнинг айрим йиғиндига бирлаштириш билан боғлиқ ҳар хил вазиятларга хос бўлган предметларни ўзгартириш натижаларини башорат қилиш мумкин бўлган. Мавжуд амалиётнинг моддий муносабатларини мавҳумлаштириш ва схемалаштириш йўли билан билимларни тузиш усули амалиёт натижаларини дунёни амалда ўзлаштиришнинг шаклланган усуллари доирасида башорат қилиш имконини берган. Бироқ билиш ва амалиёт ривожланишига қараб фанда қайд этилган усул билан бир қаторда билимларни тузишнинг янги усули шаклланган. У дунёнинг моддий алоқаларини илмий ўрганишга ўтилишига асос бўлган. Олдин фан босқичида бирламчи идеал объектлар ҳам, уларнинг муносабатлари ҳам бевосита амалиётдан келтириб чиқарилган ва шундан кейингина яратилган билим (тил) тизими доирасида янги идеал объектлар шаклланган бўлса, энди билиш навбатдаги қадамни ташлади. У янги билим тизимининг пойдеворини амалиётга нисбатан «юқоридан» туриб қура бошлади ва фақат шундан кейингина айрим билвосита амаллар ёрдамида

идеал объектлардан яратилган конструкцияларни амалиётнинг моддий муносабатлари билан таққослаб текширишга ўтди. Бундай методда бирламчи идеал объектлар амалиётдан олинмайди, балки илгари вужудга келган билим (тил) тизимларидан ўзлаштирилади ва янги билимларни шакллантиришда қурилиш материали сифатида қўлланилади. Бу объектлар алоҳида «муносабатлар тизими»га, билимнинг бошқа соҳасидан ўзлаштирилувчи структурага жойланади ва бу ерда у борлиқ моддий структураларининг схемалаштирилган образи сифатида дастлабки тарзда асосланади. Бирламчи идеал объектларнинг янги «муносабатлар тизими» билан бирикуви янги билимлар тизимини юзага келтиришга қодир бўлиб, унинг доирасида борлиқнинг илгари ўрганилмаган томонларининг муҳим жиҳатлари ўз аксини топиши мумкин. Мазкур тизимнинг амалда бевосита ёки билвосита асосланиши уни ишончли билимга айлантиради. Ривожланган фанда бундай тадқиқот усули деярли ҳар қадамда учрайди. Масалан, математиканинг тадрижий ривожланишига қараб сонлар амалиётда қўлланилувчи предметлар йиғиндиларининг қадимги образи сифатида эмас, балки хоссалари системали ўрганилиши лозим бўлган нисбатан мустақил математик объектлар сифатида қарала бошлайди. Шу даврдан математик тадқиқот бошланади ва уни амалга ошириш жараёнида илгари ўрганилган натурал сонлардан янги идеал объектлар қурилади. Масалан, мусбат сонларнинг исталган жуфтига айириш амалини қўллаб, манфий сонлар олиш мумкин (кичик сондан катта сон айирилган ҳолда). Математика ўзи учун манфий сонлар туркумини кашф этиб, навбатдаги қадамни ташлайди. У мусбат сонлар учун қабул қилинган амалларни манфий сонларга нисбатан татбиқ этади ва шу йўл билан борлиқнинг илгари ўрганилмаган структураларини тавсифловчи янги билимни яратади. Кейинчалик сонлар туркумининг янада кенгайиши юз беради: илдиз остидан чиқариш амалининг манфий сонларга нисбатан татбиқ этилиши янги абстракция – «сохта сон»ни

шакллантиради. Идеал объектларнинг бу туркумига нисбатан ҳам натурал сонларга нисбатан қўлланилган барча амаллар татбиқ этилади. Билимларни тузишнинг тавсифланган усули фақат математикадангина ўрин олмайди, балки табиий фанлар жабҳасига ҳам тарқалади. Табиутшуносликда у гипотетик моделларни илгари суриш ва сўнгра уларни тажрибада асослаш методи сифатида маълум. Билимларни тузишнинг янги методи ёрдамида фан нафақат амалиётнинг мавжуд андозаларида дуч келиниши мумкин бўлган моддий алоқаларни ўрганиш, балки ривожланаётган цивилизация амалда ўзлаштириши мумкин бўлган объектларнинг ўзгаришларини таҳлил қилиш имкониятига ҳам эга бўлади. Шу даврдан эътиборан олд фан босқичи тугайди ва сўзнинг ўз маъносидаги фан бошланади. Ҳвқиқий фан. Унда (дастлабки фанга ҳам маълум бўлган) эмпирик қоидалар ва боғланишлар билан бир вақтда билимнинг алоҳида типи – назарий қоидалардан эмпирик боғланишларни олиш имконини берувчи назария шаклланади. Билимларнинг категориал мақоми ҳам ўзгаради – улар энди нафақат амалга оширилган тажриба, балки бутунлай бошқача бўлғуси амалиёт билан ҳам боғланиши мумкин бўлиб, шу боисдан эҳтимоллик ва зарурият категорияларида тузилади. Билимлар энди фақат мавжуд амалиёт учун қоидалар сифатида таърифланмайди, улар «ўзича» борлиқ объектлари ҳақидаги билимлар сифатида амал қилади ва уларнинг асосида объектларни бўлғуси амалий ўзгартириш рецептураси ишлаб чиқилади. Илмий билиш одатдаги амалиёт ва ишлаб чиқариш фаолиятида аниқлаш мумкин бўлмаган моддий тузилмаларни излашга қараб мўлжал олади, шу сабабли у энди фақат амалиёт шаклларига таяниб ривожлана олмайди. Амалиётнинг ривожланаётган табиатшуносликка хизмат кўрсатувчи алоҳида шаклига эҳтиёж туғилади. Илмий эксперимент эса амалиётнинг шундай шаклига айланади.

Дастлабки фан ва фан ўртасидаги фарқ билимларни яратишнинг янгича усули билан боғлиқ бўлгани боис, фан генезиси муаммоси тадқиқот илмий усулининг асослари муаммосига айланади. Бу асослар маданиятда тафаккур жараёнининг илмий метод юзага келишига имконият яратувчи муайян мўлжаллари тарзида юзага келади. Уларнинг шаклланиши цивилизациянинг узоқ ривожланиш маҳсули ҳисобланади. Анъанавий жамиятлар (Қадимги Хитой, Ҳиндистон, Қадимги Миср ва Бобил) маданиятлари бундай асосларни яратмаган. Гарчи уларда илмий билимлар ва вазифаларни ечиш рецептураларининг кўп сонли муайян турлари юзага келган бўлса-да, бу билимлар ва рецептуралар дастлабки фан доирасидан четга чиқмаган. Ҳақиқий фанга ўтишдаги икки омил . Биринчи омил – математикада илмий методнинг қўлланилишини таъминлаган ва уни назарий тадқиқот даражасига олиб чиққан антик дунё маданиятидаги ўзгаришлар бўлса, иккинчи омил – Уйғониш даврида ва Янги даврга ўтиш босқичида Европа маданиятида юз берган, илмий тафаккур услуби табиатшунослик мулкига айланишига сабаб бўлган ўзгаришлардир (бу ерда бош жараён эксперимент табиатни ўрганиш методи сифатида вужудга келиши, математик методнинг эксперимент билан бирлашиши ва назарий табиатшуносликнинг ривожланиши ҳисобланади). Бу ерда маданиятда юз берган ва пировард натижада техноген цивилизациянинг вужудга келишини таъминлаган мутациялар тўғрисида сўз юритилади. Ривожланган фан цивилизация тараққиётининг айни шу йўналишида қарор топади, бироқ унга олиб борган тарихий йўл оддий ва тўғри чизиқли бўлмаган. Илмий методни яратишга айрим уринишлар турли маданиятларда кўп марта амалга оширилган. Уларнинг айримлари дарҳол маданий трансляция оқимига тушди, айримларини эса оқим четга чиқариб қўйди, бироқ улар кейинчалик яна маданий ҳаёт марказидан ўрин олди (масалан, антик даврнинг кўпгина ғоялари Уйғониш даврида «иккинчи нафас» касб этди).

Илмий босқичга ўтиш учун борлиқнинг мавжуд вазиятларига, шу жумладан ижтимоий мулоқот ва фаолият жараёнларига дунё моҳиятининг ҳар хил шаклларда, шу жумладан илгари амалга оширилган шакллардан анча фарқ қилувчи шаклларда амалга ошишга қодир шаклларидан бири сифатида қараш имконини берувчи алоҳида тафаккур (дунёни кўриш) усули зарур эди. Бундай тафаккур усули, масалан, дастлабки фан бошланган илк шаҳар цивилизациялари давридаги Шарқ табақавий жамияти маданиятида вужудга келиши мумкин эмас эди. Бу жамиятларнинг маданиятларида аввало фаолиятнинг мавжуд усуллари ва шаклларини акс эттиришга қараб мўлжал олувчи қонунлаштирилган тафаккур услублари ва анъаналарнинг устунлиги билишнинг прогностик имкониятларини сезиларли даражада чеклар, у ижтимоий тажрибанинг мавжуд қолиплари доирасидан четга чиқишига халақит берарди. Бу ерда олинган дунёнинг қонуний алоқалари ҳақидаги билимлар, одатда, уларнинг ўтмишдаги (анъана) ёки ҳозирги вақтда мавжуд амалий ифодаси ҳақидаги тасаввурлар билан чатишар эди. Илмий билим куртаклари шарқ маданиятларида асосан амалиёт учун кўрсатмалар сифатида яратилган ва баён этилган, объектив қонунларга мувофиқ юз берувчи табиий жараёнлар ҳақидаги билимлар мақомига ҳали эга бўлмаган. Билимлар яратишнинг илмий усулига ўтиш учун бошқача маданият типига эга бўлган ўзга цивилизация типи зарур эди. Антик Юнонистон демократияси фан йўлида илк қадам ташлаш учун шартшароитлар яратган шундай цивилизация бўлди. Айнан шу ерда анъанавий маданиятлар мутацияси юз берди ва ижтимоий ҳаёт Шарқнинг зироатчилик цивилизацияларига маълум бўлмаган фаоллик билан бойиди. Антик полиснинг хўжалик ва сиёсий ҳаёти тортишув руҳи билан суғорилган, ҳамма фаоллик ва ташаббус кўрсатиб ўзаро рақобат қилар, бу муқаррар тарзда фаолиятнинг турли жабҳаларида инновацияларни рағбатлантирарди. Ижтимоий борлиқ қиёфасини белгилаган хулқ-атвор ва фаолият меъёрлари турли ижтимоий гуруҳлар манфаатларининг тўқнашуви натижасида юзага келди. Полис ижтимоий муҳити фаолият нормативларидан

инсондан устун дахлсиз қоида ореолини олиб ташлади ва уларга нисбатан муҳокама қилиниши ва заруратга қараб яхшиланиши лозим бўлган одамлар кашфиёти сифатидаги муносабатни шакллантирди. Шу асосда борлиқ шаклларининг кўп сонлилиги, амалда намоён бўлган шаклларга қараганда етукроқ шакллар ҳам мавжуд бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тасаввурлар юзага келди. Бу қарашни антик фалсафада ўзининг оқилона ифодасини топган ва ривожлантирилган «вариантли борлиқ» ғояси тарзида ифодалаш мумкин. У ўзаро рақобатлашувчи, оламнинг ҳар хил концепцияларини ва ижтимоий қурилишнинг турли идеалларини илгари сурувчи фалсафий тизимлар яратилишини рағбатлантирди. Антик фалсафа бу даврда кўп сонли дунёлар моделини илгари суриб, фалсафий билишнинг эвристик функциясини кўпроқ даражада амалга оширдики, бу сўзнинг ўз маъносидаги фан вужудга келишига замин ҳозирлади. Бу муаммога алоҳида тўхталиб ўтиш лозим, чунки дунёни фалсафий тушуниш эвристик ва прогностик элементларининг ривожланиши олд фандан фанга ўтишнинг зарурий шарти ҳисобланади. У муайян тарихий давр амалиётида ҳали ўзлаштирилмаган моддий тузилмалар англаб етилишини таъминловчи идеал объектларни назарий ўрганиш майдонида фаннинг ҳаракатланиш омилидир. Фан ишлаб чиқариш ва одатдаги тажрибанинг тарихан вужудга келган шаклларида ўзлаштирилувчи моддий тузилмалар доирасидан четга чиқиши илмий изланишнинг категориал асослари муаммосини қўяди. Дунёни ҳар қандай, шу жумладан илмий билиш ҳар бир тарихий даврда дунёни қисмларга ажратиш ва унинг объектларини синтез қилишнинг муайян усулини қайд этувчи категорияларнинг маълум «мажмуи»га мувофиқ амалга оширилади. Фан ўзининг тарихий ривожланиш жараёнида тизимли объектларнинг таркибий предметлардан цивилизация ривожланишининг ҳозирги босқичида ўзлаштирилаётган ўз-ўзидан ривожланувчи мураккаб тизимларигача бўлган

ҳар хил типларини ўрганди. Тизимли объектларнинг ҳар бир типи ўз тузилиши ва хулқ-атворини муфассал тавсифловчи муайян илмий тушунчаларни ривожлантириш имконини берувчи категориялар мажмуини талаб қиларди. Масалан, кичик тизимларни ўзлаштиришда қисмлар бутунга бирикади, сабабият лапласча маънода тушунилади ва зарурат билан тенглаштирилади, нарса ва жараён борлиқнинг белгиланмаган кўрсаткичлари сифатида қаралади, нарса нисбатан ўзгармас жисм сифатида, жараён эса – жисмнинг ҳаракати сифатида тасаввур қилинади, деб ҳисоблаш мумкин. XVII-XVIII асрлар табиатшунослиги қисм ва бутун, сабабият ва зарурат, нарса ва жараён категорияларига айни шу маънони юклади. У асосан кичик тизимларни ташкил этувчи механик объектларни тавсифлаш ва тушунтиришга қараб мўлжал оларди. Бироқ фан катта тизимларни ўзлаштиришга ўтиши билан илмий тафаккурдан янги категориялар ўрин олиши лозим. Қисм ва бутун категорияларининг ўзаро нисбати ҳақидаги тасаввурлар бутунни қисмлар йиғиндисига боғлаш мумкин эмаслиги ҳақидаги ғояни ўз ичига олиши даркор. Тасодиф категорияси муҳим рол ўйнай бошлайди, у заруратдан ташқарида деб эмас, балки унинг намоён бўлиш шакли сифатида талқин қилинади. Катта тизимлар хулқ-атворини башорат қилиш эҳтимол тутилган ва амалда мавжуд нарсалар ва жараёнлар категорияларидан фойдаланишни ҳам талаб қилади. «Сифат», «нарса» категориялари янгича мазмун касб этади. Масалан, оддий механик тизимлар сифатидаги табиат объектлари ҳақидаги тасаввурлар ҳукм сурган даврда нарса ўзгармас жисм тарзида тасаввур қилинган бўлса, энди бундай талқиннинг етарли эмаслиги аниқланади, нарсага муайян барқарор ҳолатларни акс эттирувчи ва айни вақтда ўзининг бир қанча кўрсаткичларида ўзгарувчан бўлган ўзига хос жараён сифатида ёндашиш талаб этилади. Табиатшунослик катта тизимларни ўрганишга эндигина киришган дастлабки даврда у мазкур тизимларни ўрганилган объектлар, яъни кичик

тизимлар образига кўра тадқиқ этишга ҳаракат қилди. Масалан, физикада қаттиқ жисмлар, суюқликлар ва газларни узоқ вақтгача молекулаларнинг соф механик тизими сифатида тасаввур қилишга уриндилар. Бироқ термодинамика ривожланиши билан бундай тасаввур етарли эмаслиги аниқланди. Термодинамик тизимларда тасодифий жараёнлар тизимдан ташқарида юз бермаслиги, балки унинг ҳолати ва хулқ-атворини белгиловчи муҳим ички хусусият ҳисобланишига ишонч аста-секин шакллана бошлади. Бироқ физик борлиқ объектларига нисбатан фақат кичик тизимлар сифатида ёндашишнинг нотўғрилиги квант физикаси ривожланиши билан айниқса ёрқин намоён бўлди. Микродунё жараёнларини тавсифлаш ва уларнинг қонуниятларини аниқлаш учун бошқа, классик физика фойдаланган категориялар аппаратига қараганда бойроқ категориялар аппарати зарурлиги аниқланди. Зарурат ва тасодиф категорияларини диалектик жиҳатдан боғлаш, сабабият категориясини янгича мазмун билан бойитиш (сабабиятни лапласча детерминизмга боғлашдан воз кечишга тўғри келди), микрообъект ҳолатларини тавсифлашда потенциал мумкинлик категориясидан фойдаланиш талаб этилди. Маданиятда объектларнинг янги типига мос тушувчи категориялар тизими вужудга келмаган бўлса, бундай объектлар категорияларнинг уларга мос келмайдиган мажмуи орқали идрок этиладики, бу фанга уларнинг муҳим хусусиятларини ёритиш имконини бермайди. Объектга мос тушувчи категориялар тизими янги типдаги объектларни билиш ва тушунишнинг асоси ва шарти сифатида олдиндан яратилиши лозим. Бироқ бунда категориялар тизими фанда қандай шаклланади ва пайдо бўлади, деган савол туғилади. Ахир олдинги илмий анъана мутлақо янги предметларни ўрганишни таъминловчи категориялар матрицасига эга бўлмаслиги ҳам мумкин. Оддий тафаккурнинг категориялар аппаратига келсак, у инсон яратган моддий муҳитнинг бевосита таъсирида юзага келгани боис, кўпинча илмий билиш мақсадлари учун етарли бўлмайди, чунки фан ўрганувчи

объектлар моддий дунёнинг ишлаб чиқариш ва кундалик тажрибада ўзлаштирилган парчаларидан бутунлай фарқ қилиши мумкин. Объектларни тушуниш ва англаб етишнинг одатдаги усуллари доирасидан четга чиқишни таъминловчи категориялар тизимини яратиш вазифаси асосан фалсафий билиш ёрдамида ҳал қилинади. Фалсафа илмий тадқиқот учун зарур категориялар матрицаларини илмий тадқиқот тегишли типдаги объектларни ўзлаштиришга киришишидан олдинроқ яратишга қодирдир. Фалсафа ўз категорияларини ривожлантирар экан, бу билан табиатшунослик ва ижтимоий фанлар учун уларнинг бўлғуси тушунчалар аппаратининг ўзига хос дастлабки дастурини тайёрлайди. Фалсафада ривожланган категорияларнинг муайян илмий изланишда қўлланилиши категориялар мазмунан бойиши ва янгиланишига олиб келади. Бироқ бу янги мазмунни қайд этиш учун фанни фалсафий таҳлил қилиш талаб этилади. Борлиқни фалсафий тушунишнинг алоҳида жиҳати ҳисобланувчи фанни фалсафий ўрганиш жараёнида фалсафанинг категориялар аппарати ривожланади. Бироқ бунда фалсафанинг махсус илмий ўрганишга нисбатан прогностик функцияларининг табиати ва асослари ҳақидаги масала юзага келади. Фалсафа тарихи ва табиатшунослик тарихини оддий солиштиришнинг ўзиёқ фалсафанинг махсус фанларга нисбатан прогностик функцияларига ёрқин мисолларни намоён этади. Табиатшунослик учун оламшумул аҳамият касб этган атомистика ғояси дастлаб Қадимги дунёнинг фалсафий тизимларида юзага келгани, сўнгра табиатшунослик ва техника фалсафий башоратни табиий-илмий далилга айлантириш имконини берувчи даражага етгунича турли фалсафий йўналишлар доирасида ривожланганини эслаш кифоя бўлса керак. Г.Лейбниц фалсафасида ривожлантирилган категориялар аппаратининг кўпгина жиҳатлари ретроспектив тарзда катта тизимларга мансубдек намоён бўлади, ҳолбуки, бу тарихий давр амалиёти ва табиий-илмий билишида

асосан соддароқ объектлар – кичик тизимлар ўзлаштирилган (XVII аср табиатшунослигида механик тизимларнинг тузилиши ва фаолияти схемасини бутун табиатга нисбатан татбиқ этувчи дунёнинг механик манзараси етакчилик қилади). Лейбниц ўз монадологиясида механик концепцияларга нисбатан кўп жиҳатдан муқобил ғояларни ривожлантиради. Бутун ва қисмнинг ўзаро муносабатлари, кучсиз ўзаро таъсирлар, сабабият, потенциал мумкинлик ва борлиқ ўртасидаги боғланишлар муаммосига дахлдор бўлган бу ғоялар ҳозирги космология ва элементар зарралар физикасининг айрим концепциялари ва моделлари билан ҳамоҳангдир. Фридмон ва планкеон космологик моделлари қисм ва бутуннинг ўзаро нисбати ҳақидаги шундай тасаввурларни киритадики, улар монадаларнинг ўзаро муносабати манзарасига кўп жиҳатдан ўхшашдир (сиртдан кузатувчи учун ҳар бир фридмон – зарра, ичдан кузатувчи учун эса – Оламдир). Х.Эверт, Ж.Уилер ривожлантирган тармоқланувчи дунёлар концепциясини, микродунё зарралари ҳақидаги ҳозирги тасаввурларни ва бошқа бир қанча ҳозирги физик тасаввурларни ҳам Лейбниц ғояларига ҳамоҳанглик нуқтаи назаридан талқин қилиш мумкин. Монадалар концепцияси ҳозирги физика учун фундаментал концепцияга айланади, деган фикрлар илгари сурилмоқда. Бугунги кунда физика субстанцияни тадқиқ қилишнинг шундай бир даражасига яқинлашдики, бунда аниқланувчи фундаментал объектлар структурасизлик маъносида эмас, балки уларнинг табиатини ўрганиш дунёнинг айрим хоссалари ва хусусиятларини аниқлаш имконини бериши маъносида «элементар» хусусият касб этади. Бу, албатта, ҳозирги физика бундай тасаввурларни таҳлил қилишда онгли тарзда Лейбниц фалсафасига қараб мўлжал олганини англатмайди. Лейбниц фалсафасининг оқилона жиҳатлари дунёнинг объектив-идеалистик концепцияси тизимидан уйғун ўрин олган бўлиб, унда мураккаб тизимли объектлар диалектикасининг ҳақиқий жиҳатлари тўғри топилган, деб айтиш мумкин. Бироқ Лейбницнинг бу фаразлари фалсафий тафаккурнинг кейинги ривожланишига, ҳеч шубҳасиз, кучли таъсир

кўрсатди. У таклиф қилган фалсафий категориялар мазмунининг янгича талқинлари уларнинг тарихий ривожланишига катта ҳисса қўшди ва шу маънода Лейбниц ижодининг ҳозирги даврга билвосита (фалсафа тарихи ва бутун маданият орқали) таъсири тўғрисида гапириш ўринли бўлади. Ниҳоят, махсус илмий тадқиқотга нисбатан фалсафанинг прогностик функциялари муаммосини таҳлил қилиш жараёнида ҳозирги фан учун фундаментал бўлган ўз-ўзидан ривожланувчи объектлар ҳақидаги тасаввурларга мурожаат этиш мумкин. Бу объектларни англаб етиш учун категориялар аппарати фалсафада улар табиий-илмий тадқиқот объектига айланишидан анча олдин яратилган. Бундай объектларнинг табиатда мавжудлиги ғояси дастлаб айнан фалсафада асосланган ва объектга нисбатан унинг олдинги ривожланиши ва тадрижий ривожланишда давом этиш қобилиятини ҳисобга олган ҳолда ёндашишни талаб қилувчи тарихийлик принциплари ривожлантирилган. Табиатшунослик объектларни уларнинг тадрижий ривожланишини ҳисобга олиб тадқиқ этишга XIX асрдагина киришди. Сиртдан уларни бу даврда вужудга келаётган палеонтология, геология ва биология фанлари ўрганди. Тарихий ривожланувчи объект қонунларини ўрганишга қаратилган назарий тадқиқот илк бор Ч.Дарвиннинг турларнинг келиб чиқиши ҳақидаги таълимотида берилди. Шу нарса диққатга сазоворки, бу даврга келиб ўз- ўзидан ривожланувчи объектларни назарий жиҳатдан англаб етиш учун зарур категориялар аппарати фалсафий тадқиқотларда ривожланган эди. Бу аппаратни яратишга Гегель айниқса салмоқли ҳисса қўшди. Гегель ривожланишнинг умумий схемаларини ривожлантириш учун етарли табиий-илмий материалга эга эмасди. Бироқ у таҳлилнинг асосий объекти сифатида маданиятнинг фалсафа, санъат, ҳуқуқий мафкура, ахлоқ каби шаклларида амалга ошган инсон тафаккури тарихини олди. Бу таҳлил предметини Гегель мутлақ ғоянинг ўзини ўзи ривожлантириши сифатида ифодалади. У мазкур объект (ғоя)нинг ривожланишини қуйидаги схема бўйича таҳлил қилди: объект ўзининг бошқача моҳиятини яратади, у сўнгра

ўзини яратган асос билан ўзаро таъсирга киришади ва уни қайта қуриб, янги яхлитликни шакллантиради. Гегель бу ривожланувчи тушунча схемасини ҳар қандай объектларга нисбатан татбиқ этиб, спекулятив шаклда бўлса-да, ривожланувчи тизимларнинг айрим ўзига хос хусусиятларини, чунончи: уларнинг ўз дастлабки ҳолатида мужассамлашган қарама-қаршиликни кенгайтириб, ташкилотнинг янги даражаларини шакллантириш ва ҳар бир янги даража пайдо бўлганида тизимнинг мураккаб яхлитлигини қайта қуриш қобилиятини аниқлади. Бу талқин негизида Гегель фалсафасида ривожлантирилган категориялар тизими биринчи яқинлашишда таърифланган, ўз-ўзидан ривожланувчи тизимлар типига мансуб бўлган объектларни ўзлаштириш имконини берувчи категориялар аппарати сифатида баҳоланиши мумкин. Шундай қилиб, фалсафа тарихи ва табиатшунослик тарихини таққослаш фалсафа табиий-илмий изланишга нисбатан прогностик имкониятларга эга бўлиб, унга зарур категориал структураларни олдиндан ишлаб чиқади. Бироқ бу ҳолда категорияларни бундай ишлаб чиқишни таъминловчи қандай механизмлар мавжуд, деган савол туғилади. Бу саволга жавоб топиш фалсафанинг маданий ривожланишдаги функцияларини, унинг маданият муайян тарихий типлари асосларини қайта қуришдаги ролини аниқлашни назарда тутади. Бу функциялар маданият универсалияларини англаб етиш ва танқидий таҳлил қилиш эҳтиёжлари билан боғлиқ. Юқорида қайд этиб ўтилганидек, жамиятнинг ривожланишида вақти- вақти билан танглик даврлари юзага келиб, илгари тарихан вужудга келган ва анъана билан мустаҳкамланган «дунёнинг категориал модели» янги тажрибани ифодалаш, жамиятга зарур фаолият турларининг бирикуви ва ўзаро алоқасини таъминлашга қодир бўлмай қолади. Бундай даврларда маданият универсалияларининг одатдаги маънолари оммавий онг учун дунёқараш мўлжаллари функциясини йўқотади. Улар танқидий баҳолана бошлайди ва жамият инсонга йўл кўрсатиши, замонлар ўртасида йўқолган

алоқани тиклаши лозим бўлган янги ҳаёт мазмунлари ва қадриятларни фаол излаш йўлига киради. Бу янги қадриятлар ва дунёқараш мўлжалларини яратиш борасидаги фаолиятда фалсафа алоҳида рол ўйнайди. Анъана маданият универсалияларида, демак, мазкур тарихий давр онгининг категориал структураларида ҳам мустаҳкамлаган аввалги ҳаёт мазмунларини ўзгартириш учун аввал уларни экспликация қилиш, борлиқ воқеалари билан таққослаш ва уларни яхлит тизим сифатида танқидий баҳолаш лозим. Маданият универсалиялари инсон тафаккури ва фаолиятининг англанмаган, яширин амал қилувчи категориал структураларидан танқидий таҳлил қилинувчи алоҳида предметларга, онг мўлжал олувчи категориал шаклларга айланиши лозим. Маданият асослари устидан айнан шундай рефлексия фалсафий билишнинг муҳим вазифаси ҳисобланади. Бундай рефлексиянинг зарурлиги билишга соф қизиқиш билан эмас, янги дунёқараш мўлжалларини топиш, инсон ҳаёт фаолиятининг янги, мумкин қадар умумий дастурларини яратиш ва асослаш эҳтиёжлари билан боғлиқ. Фалсафа маданият универсалияларининг маъноларини экспликация ва таҳлил қилиш орқали бу фаолиятда дунёқарашнинг назарий ўзаги сифатида амал қилади. Фалсафа дунёқараш универсалияларини аниқлаб, уларни мантиқий тушунчалар шаклида, фалсафий категориялар тарзида ифодалайди. Фалсафий экспликация ва таҳлил жараёнида маданият универсалияларининг муайян даражада соддалашуви ва схема кўринишини касб этиши юз беради. Улар фалсафий категориялар орқали ифодаланган ҳолда, бу фалсафий категорияларда дунёни мантиқий тушунчалар ёрдамида тушуниш усулига урғу берилади, бунда дунёни идрок этиш масалалари кўп жиҳатдан элиминация қилинади, маданият универсалиялари замирида яширин муайян шахсий маъно эътибордан четда қолади.

Маданият замирида ётувчи дунёқараш структураларини фалсафий англаб етиш жараёни рефлексиянинг бир неча даражасидан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бирига ўз билимлар типи ва фалсафий категорияларни расмийлаштиришнинг ўз усули мос тушади. Улар объектларнинг умумий хоссалари, алоқалари ва муносабатлари таърифлар тарзида акс эттирилган тушунчалар сифатида вужудга келиши фалсафий билимларнинг анча мураккаб ривожланиши маҳсулидир. Бу маданият асосларини фалсафий жиҳатдан оқилоналаштиришнинг одатда профессионал фалсафий фаолият доирасида амалга оширилувчи олий даражасидир. Бироқ фалсафа категориялар аппаратининг бундай шакллари юзага келишидан олдин фалсафий тафаккур маданий ҳодисаларнинг улкан ранг-баранглигида уларнинг умумий категориал маъноларини фарқлаши ва қайд этиши лозим. Бу маъноларни оқилона экспликация қилиш кўпинча инсон маданиятининг турли соҳаларидаги бирликни илғаш, уларнинг ягона ва яхлитлигини тушунишдан бошланади. Шу сабабли фалсафий категориялар борлиғининг бирламчи шакллари сифатида тушунчалар эмас, балки маъно образлари, метафоралар ва аналогиялар амал қилади. Фалсафанинг шаклланиш асосларида бу хусусият анча бўртиб кўринади. Ҳатто антик даврнинг нисбий ривожланган фалсафий тизимларида ҳам кўпгина фундаментал категорияларда дунёнинг символик ва метафорик инъикосига дуч келиш мумкин (Гераклитнинг «Оловли логоси», Анаксагорнинг «Нуси» ва ҳ.к.). Бу қадимги ҳинд ва қадимги хитой фалсафасига бундан ҳам кўпроқ даражада хосдир. Бу ерда категорияларда тушунчалар маъно образларидан умуман фарқланмайди. /оя тушунчалар ёрдамида эмас, балки бадиий-образли шаклда ифодаланади. Бу ерда образ – борлиқ ҳақиқатига эришишнинг бош усули. Ҳеч ким «дхарма»га таъриф бера олмайди. У «қонун» сифатида ҳам, 45 тадан 100 тагача бўлган «борлиқ элементлари» сифатида ҳам ўгирилади. Ҳар бир жонзотнинг ўз умумий ва ягона дхармаси бор (моҳият ҳодиса билан узвийдир). Сиз Лао Цзида «дао» тушунчасига берилган иккита бир хил таърифга, Конфуцийда «жень» ёки

«ли»нинг иккита бир хил талқинига дуч келмайсиз – у «ли»га шогирдларидан қайси бири ўзига савол билан мурожаат этганига қараб таъриф берган. Фалсафий мулоҳаза юритиш жараёнида категорияларнинг бу символик ва метафорик маънолари тушунчалардан камроқ рол ўйнамаган. Масалан, Гераклит жонга олов метаморфозаси сифатида берган тавсифда нафақат руҳнинг олам негизини ташкил этувчи моддий субстанцияга нисбатан иккиламчилиги ғояси, балки бу ғояни қамраб олувчи, расо ва норасо жонлар ҳақида олов стихиясини ҳар хил даражада ифдаловчи омиллар сифатида мулоҳаза юритиш имконини берувчи муайян маънолар ҳам ифодаланган. Гераклит фикрига кўра, жоннинг оловли элементи унинг логосидир, шу сабабли оловли (қуруқ) жон энг донишманд жондир, унинг намланиши эса логоснинг йўқолишига олиб келади (маст одамда жон намланади ва у ақлга мувофиқликни йўқотади). Бироқ фалсафа ривожланишига қараб унда дунё ҳақида тафаккурнинг символик ва метафорик усуллари йўқолади ва ҳамма нарса мулоҳаза юритишнинг тушунчаларга асосланган шаклларига боғланади, деб ўйлаш ярамайди. Бу нафақат ҳар қандай билиш, шу жумладан ўта изчил мантиқий андозаларга бўйсунувчи илмий билишда ҳам кўргазмали-образли элемент мавжудлиги билан, балки фалсафанинг дунёқарашнинг назарий ўзаги сифатидаги табиати ундан фалсафий мулоҳаза предметига айлантириш учун илғаш ва аниқлаш лозим бўлган маданиятнинг дунёқарашга асосланган умумий «синчлари»га муттасил мурожаат этишни талаб қилиши билан ҳам изоҳланади. Бундан фалсафий атамалардан фойдаланишда бартараф этиб бўлмайдиган номуайянлик, фалсафий мулоҳаза таркибидан категориал структураларни ифодалашда қўлланилувчи образлар, метафоралар ва аналогияларнинг ўрин олганлиги ҳам келиб чиқади. Масалан, Гегель «Мантиқ фани» асарида «химизм» категориясини дунё ривожланишининг айрим босқичини ташкил этувчи ўзаро таъсирларнинг алоҳида типи тавсифи сифатида асослашга ҳаракат қилар экан, анча ўзига хос аналогиялардан

фойдаланади. У нафақат кимёвий элементларнинг ўзаро таъсири сифатидаги химизм ҳақида, балки «физик элементлардан кўра кўпроқ кимёвий элементлар табиатига эга бўлган» атмосфера жараёнларининг тавсифи, жонли табиатдаги жинсларнинг муносабатлари, муҳаббат ва дўстлик муносабатлари тўғрисида сўз юритади. Бу ҳодисаларнинг барчасида Гегель ўзаро алоқанинг мазкур жараён қутблари тенг ҳуқуқли томонлар сифатида иштирок этувчи айрим умумий схемасини топишга ҳаракат қилади. Бу схеманинг умумийлиги ва универсаллигини асослаш, уни категориал шаклда ифодалаш учун Гегель борлиқнинг энг узоқ ва бир қарашда ўзаро боғланмаган соҳаларида схеманинг амал қилишини аниқлаши шарт эди. Маданият универсалияларини фалсафий экспликация қилиш мураккаб жараёни бирламчи шаклларда нафақат профессионал фалсафий фаолият жабҳасида, балки дунёни маънавий ўзлаштиришнинг бошқа жабҳаларида ҳам амалга оширилиши мумкин. Дунёқараш миқёсидаги муаммоли вазиятлар билан тўқнаш келувчи адабиёт, санъат, адабий танқид, сиёсий ва маънавий онг, оддий тафаккур – буларнинг барчаси фалсафий рефлексия уйғун ўрин олиши, маданият универсалияларининг фалсафий экспликациялари бирламчи образли шаклда юзага келиши мумкин бўлган соҳалардир. Умуман олганда, шу асосда фалсафий ғояларнинг анча мураккаб ва ўзига хос комплекслари ривожланиши мумкин. Буюк ёзувчиларнинг асарларида ҳатто ўз аҳамиятига кўра буюк файласуфларнинг концепциялари даражаси билан тенг яхлит фалсафий тизим ишлаб чиқилиб, адабий ижод материали ва тилида ифодаланиши мумкин (бунга Алишер Навоий ва Абдулла Қодирий ижоди мисол бўлади). Бироқ, бундай бирламчи «философемалар»нинг муҳимлигига қарамай, маданият асосларини оқилона англаб етиш фалсафада шу шакллар билангина чекланмайди. Уларнинг асосида фалсафа кейинчалик янада изчилроқ тушунчалар аппаратини ишлаб чиқади ва унда маданият категориялари ўзларининг энг умумий ва муҳим белгиларила ифодаланади.

Шу йўл билан маданият универсалиялари фалсафий таҳлил доирасида ўзига хос идеал (тизимга боғланган) объектларга айланадики, энди улар билан алоҳида фикрий экспериментлар ўтказиш мумкин бўлади. Шу тариқа фалсафий муаммолар майдонида ички назарий ҳаракат учун имконият яратилади. Бу назарий ҳаракат натижасида маданият фалсафий асосларининг мутлақо янги категориал маънолари шаклланиши мумкин. Фалсафа бундай типдаги мўлжалларни яратишда доим фаол иштирок этади. У маданият асосларини оқилоналаштириб, унинг асосларида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришларни «прогноз қилиш» ва «лойиҳалаш»ни амалга оширади. Оддий онгда дунёни кўриш ва идрок этишни белгиловчи онгсиз структуралар сифатида фаолият кўрсатувчи маданият категорияларини оқилона англаб етишнинг ўзиёқ анча муҳим ва масъулиятли қадамдир. Умуман олганда, анъанавий шаклланган турмуш тарзи доирасида яшаш учун дунёнинг унга мос бўлган ва маданият категорияларида ифодаланган образини таҳлил қилиш шарт эмас. Уни ижтимоийлашув жараёнида ўзлаштиришнинг ўзи кифоядир. Бу образни англаб етиш ва унга баҳо бериш эса унинг ўзгариши мумкинлиги, демак, дунёнинг бошқа образи ва турмуш тарзи бўлиши мумкинлиги, яъни маданиятнинг мавжуд ҳолатидан бошқа ҳолатга ўтиш муаммосини қўяди. Фалсафа ўз билиш ишини амалга оширар экан, доим инсониятга у яшайдиган дунёнинг айрим эҳтимол тутилган вариантларини таклиф қилади. Шу маънода у прогностик функцияларга эга бўлади. Албатта, бу функциялар ҳар қандай фалсафий тузилмалар тизимида ҳам тўла амалга оширилавермайди. Бу фалсафий тизимнинг ижтимоий мўлжалига, жамият типига боғлиқ бўлади. Кўрсатилган омиллар фалсафада «эҳтимол тутилган» дунёларнинг моделларини жойлаштириш учун шарт-шароитлар яратади. Бундай моделлар фалсафий билим тизимида янги категориал структуралар муттасил яратилиши ҳисобига шаклланади. Бу категориал структуралар инсон фаолиятида ўзгартирилувчи объектларни талқин қилишга нисбатан ҳам, фаолият субъекти, унинг қадриятлари ва мақсадларини талқин қилишга

нисбатан ҳам янгича ёндашувни таъминлайди. Кўрсатилган талқинлар кўпинча тегишли тарихий даврнинг маданият универсалиялари ифодалаган дунё моделининг парчаларига мос келмайди ва мазкур маданият замирида ётувчи дунёни кузатиш ва тушунишнинг анъанавий усуллари чегарасидан четга чиқади. Фалсафий билиш тизимида дунёнинг янги категориал моделларини яратиш фалсафий категорияларни муттасил ривожлантириш ҳисобига амалга оширилади. Бу ривожланишни таъминловчи икки асосий манбани кўрсатиш мумкин. Биринчи – моддий ва маънавий маданиятнинг турли ҳодисалари устида рефлексия ва жамиятнинг тарихий ривожланиш жараёнида маданият категорияларида амалда юз берган ўзгаришларни аниқлаш. Иккинчи – фалсафий категориялар ўртасидаги мазмун-мантиқий алоқаларни аниқлаш, уларнинг ривожланаётган тизим элементлари сифатидаги ўзаро алоқаси, бунда бир элементнинг ўзгариши бошқа элементларнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Биринчи манба дунёни маънавий ва амалий ўзлаштириш тажрибасини умумлаштириш билан боғлиқ. У нафақат фалсафий категорияларни инсон маданияти универсалиялари (маданият категориялари)нинг оқилоналашуви сифатида шакллантириш, балки уларнинг мазмунини илмий билимлар, табиий тил, санъат, ахлоқий муаммолар, сиёсий ва ҳуқуқий онг, моддий дунё ҳодисалари, ўзлаштирилган инсон фаолиятини фалсафий таҳлил қилиш, шунингдек файласуфнинг ўз тарихи устида рефлексияси ҳисобига муттасил бойитиш имконини беради. Иккинчи манба фалсафий категориялар билан алоҳида идеал объектлар сифатида мантиқий ишлаш аппаратини қўллашга асосланадики, бу фалсафий муаммолар майдонидаги «ички ҳаракат» ва категориялар ўртасидаги алоқаларни аниқлаш ҳисобига уларнинг янги таърифларини яратиш имконини беради. Фалсафий билимнинг ривожланиши шу икки манбанинг ўзаро таъсири натижасида амалга ошади. Маданият асослари устида рефлексия ҳисобига

категорияларни янгича мазмун билан бойитиш фалсафа категориялар аппаратини назария доирасида ривожлантиришнинг ҳар бир кейинги босқичи учун асос бўлиб хизмат қилади. Бундай ривожланиш натижасида фалсафада дунёнинг ностандарт категориал моделлари шаклланиши кўп жиҳатдан таъминланади. Фалсафий билиш маданиятнинг алоҳида ўзликни англаши сифатида амал қилади. Бу ўзликни англаш маданиятнинг ривожланишига фаол таъсир кўрсатади. Фалсафа янгича дунёқарашнинг назарий ўзагини яратар экан, айни вақтда инсониятга таклиф қилувчи мақбул турмуш тарзи ҳақидаги янги тасаввурларни киритади. Бу тасаввурларни қадриятлар сифатида асослар экан, у мафкура сифатида фаолият кўрсатади. Бироқ, шу билан бир вақтда, у янги категориал маъноларни яратишга қараб мўлжал олиши, аксарияти ижтимоий ривожланишнинг мазкур босқичида фалсафанинг асосан имманент назарий ривожланиши билан асосланган муаммоларни қўйиши ва ечиши уни илмий тафаккур усуллари билан яқинлаштиради. Фалсафанинг тарихий ривожланиши маданиятга муттасил мутацияларни киритади, маданият динамикасининг янги вариантларини, потенциал мумкин бўлган янги йўлларини шакллантиради. Фалсафада илгари сурилган кўпгина ғоялар маданиятга ўзига хос «сузиб юрувчи генлар» сифатида ўтиб, ижтимоий ривожланишнинг муайян шароитларида дунёқараш сифатида актуаллашади. Бундай вазиятларда улар янги оригинал фалсафий концепциялар яратилишини рағбатлантириши, сўнгра бу концепциялар фалсафий публицистика, эссеистика, адабий танқид, ахлоқий доктриналар, сиёсий ва диний таълимотлар ва ҳоказоларда муайянлаштирилиши мумкин. Шу йўл билан фалсафий ғоялар маданиятнинг у ёки бу муайян тарихий типи дунёқарашлар асоси мақомини касб этиши мумкин. Фалсафа эҳтимол тутилган инсоний дунёларнинг категориал моделларини яратар экан, бу жараён мобайнида объектларни англаб етишни

янги ташкиллаштириш тизими билан таъминлашга қодир категориал моделларни ҳам ишлаб чиқади. Шу тариқа ҳақиқий фан вужудга келиши ва унинг тарихий ривожланиши учун муҳим замин яратилади. Шундай қилиб дастлабки фандан фанга ўтиш учун фалсафа ўз прогностик имкониятларини рўёбга чиқариши муҳим аҳамият касб этади. Бу имкониятлар маданият асосларини қайта кўриш билан боғлиқ бўлгани боис, табиийки, ҳар қандай типдаги жамият ҳам бунинг учун зарур шарт-шароитлар ярата олмайди. Ўз-ўзидан равшанки, илмий концепцияларни яратиш, тадқиқотни ҳақиқий назарий даражага кўтариш осон иш эмас. Бу борада муваффақиятга таҳлил ва синтез, таснифлаш ва индивидуаллаштириш, тизимга солиш, аналогияларни фарқлаш, индукция ва дедукция ва ҳоказолар кўмаклашади. Ўрганилаётган ҳодиса ранг-барангликнинг муайян бирлиги сифатида амал қилади. Табиийки, дастлабки босқичлар бу бирликни тушунишга лозим даражада аниқлик кирита олмайди. Унга йўл таҳлилдан, бутунни фикран ёки амалда қисмларга ажратишдан бошланади. Таҳлил тадқиқотчининг эътиборини бутуннинг қисмлари, хоссалари, муносабатлари ва элементларига қаратиш имконини беради. Олим ўйинчоқни қисмларга ажратиб, уларнинг ҳар бирини ҳайратланиб кўздан кечирувчи бола каби иш тутади. Бироқ бола ўйинчоқни қисмларга ажратгач, одатда, уни қайта йиға олмайди. Боладан фарқли ўлароқ, тадқиқотчи бутунни ёддан чиқармайди, у таҳлилни синтез, рангбарангни бутунга бирлаштириш билан тўлдиради. Агар таҳлил синтезни амалга ошириш, бутунни тиклаш имконини берса, у муваффақиятли ўтган ҳисобланади. Илмий тадқиқотда таҳлил ва синтез бир- бирини тўлдиради. Таҳлил муайяндан мавҳумга ўтиш, синтез эса – мавҳумдан муайянга сари юксалишдир. Таҳлил таснифлаш билан тўлдирилади, ўрганилаётган ҳодисаларнинг жиҳатлари туркумларга ажратилади. Таснифлаш тушунчалар моҳиятини англашга йўл очади. Таснифлаш таққослаш, ҳодисаларда аналогиялар, ўхшашликларни топишни тақозо этади. Тадқиқотчининг бу йўналишдаги

саъй-ҳаракатлари индукция, мушоҳада юритиш йўли билан айрим фикрдан муайян умумий хулосага келиш учун шарт-шароит яратади. Лотинча «индукция» сўзи «йўналтирмоқ» деган маънони англатади. Айрим фикрни билиш хулосага йўл кўрсатади, унга туртки беради, фараз учун шарт-шароит яратади. Бу фараз хулосада ўз аксини топади. Таҳлил доим синтез билан бирга келганидек, индукция ва дедукция (умумийдан айримни чиқариш) ҳам ажралмас жуфтликни ташкил этади. Зотан, индукция бирдан-бир мақсад эмас. У – умумийга эришиш йўлидаги зарурий бўғин. Бироқ тадқиқотчи умумийга эришиш билан қаноатланмайди. Умумийни билган ҳолда тадқиқотчи айримни тушунтиришга ҳаракат қилади. Агар бунга муваффақ бўлинмаса, муваффақиятсизлик индукция амалининг ҳақиқий эмаслигини кўрсатади. Демак, индукция дедукция билан текширилади. Табиийки, дедукцияни индукция билан ҳам текшириш мумкин. Муваффақиятли ўтган дедукция экспериментал боғланишларни осонгина қайд этиш, айримда умумийни кўриш имконини беради. Умумлаштириш умумийни қайд этиш билан боғлиқ, бироқ у кўпинча аниқ бўлмайди ва асосий сирлари идеаллаштириш, яъни абстракцияларнинг оралиқларини аниқлаш натижасида намоён бўлувчи илмий жумбоқ сифатида амал қилади. Ниҳоят, тадқиқотнинг назарий даражасини бойитиш ишидаги ҳар бир янги ютуқ материалнинг тартибга солиниши ва субординацион алоқаларнинг аниқланишига сабаб бўлади. Илмий концепциялар боғланиши қонунларни юзага келтиради. Асосий қонунлар кўпинча тамойиллар деб аталади. Назария – бу шунчаки илмий абстракциялар ва қонунлар тизими эмас, балки уларнинг субординация ва координация тизимидир. Шундай қилиб, илмий назария вужудга келишининг бош омиллари – бу синтез, индукция, умумлаштириш, идеаллаштириш, субординацион ва координацион алоқаларни аниқлашдир. Санаб ўтилган амаллар формаллаштириш ва математикалаштиришда ўз ривожини топиши мумкин.

Назарий материални формаллаштириш ва математикалаштириш янги имкониятлар очишини ҳамма билади. Илмий назариянинг вужудга келиши ҳанузгача нолдан бошланувчи жараён сифатида тавсифланади. Илмий назариянинг вужудга келиш жараёнига ҳаддан ташқари қонуний тус берилади. Назарий тадқиқотнинг шаклланиши кўпинча юқорида баён этилганидан қизғинроқ кечади ва олдиндан айтиб бўлмайдиган натижаларга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, бир муҳим ҳолатни ҳисобга олиш лозим: одатда янги назарий билимнинг вужудга келиши маълум назария фонида юз беради, яъни назарий билимнинг ўсиши амалга ошади. Шундан келиб чиқиб файласуфлар кўпинча илмий назариянинг вужудга келиши тўғрисида эмас, балки илмий назариянинг ўсиши тўғрисида мулоҳаза юритишни маъқул кўрадилар. Шу боис К.Поппернинг машҳур китоби - «Илмий билимнинг ўсиши» деб аталади. Назариядан фойдаланиш кутилган самарани бермаган ҳолда илмий билимни ўстириш лозимлиги аён бўлади. Анализ, индукция, идеаллаштириш – буларнинг барчаси эски илмий тасаввурларга мувофиқ, бироқ уларни ўзгартиришга тайёрлик билан амалга оширилади. Тадқиқотчи тадқиқотнинг эмпирик ва назарий даражаларини мувофиқлаштириш, бир-бири билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилади. У – илмий уйғунлик овчиси. Шу мақсадда у янги назарий гипотезаларни илгари суради, уларни верификация ва фальсификация қилади. Янги назарий билим мавжуд назария доирасига маълум пайтгача сиғади. Бироқ шундай бир босқич келадики, у эски назария билан келиша олмайди. Илмий инқилоб юз беради: эски назария ўрнига янги назария келади. Эски назария тарафдорларининг бир қисми янги назарияни ўзлаштиришга қодир бўлади. Бунга кучи етмаганлар эса ўзларининг эски назарий мўлжалларида қоладилар, бироқ улар ўзларига шогирдлар ва янги тарафдорлар топиши қийинлашади. Олимларнинг ҳазил таъбири билан айтганда, эски назарияларнинг тарафдорлари ўз фикрини ўзгартирмайди, улар ўлиб тугайди.

Эски ва янги назариялар ўртасида алоқа маълум даражада мавжуд бўлади. Масалан, физиклар квант механикаси ва ньютонча механика ўртасидаги фарқ махсус нисбийлик назарияси ва ньютонча механика ўртасидаги фарқдан каттароқ эканлигини биладилар. Айни вақтда квант механикаси ва ньютонча механиканинг маълум ўхшашлигини рад этиш учун асослар йўқ. Бу, хусусан, координата, импульс, энергия каби классик тушунчалар квант назариясида координата, импульс, энергия операторларига айланишида намоён бўлади. Т.Кун, П.Фейерабенд ва фан фалсафаси тарихий йўналишининг бошқа намояндалари назарияларни ўзаро солиштириш мумкин эмаслиги ҳақидаги тезисни ҳимоя қиладилар. Бу тезисга кўра, бир- бирини алмаштирувчи назарияларни оқилона таққослаш мумкин эмас. Бу фикр ўта радикал бўлса керак. Илмий тадқиқотлар амалиёти янги ва эски назарияларни оқилона таққослаш доим ўтказилишини ва уларнинг ҳаммасини ҳам муваффақиятсиз деб бўлмаслигини кўрсатади. Шундай қилиб, назарий билимнинг ўсишини таъминлаш осон иш эмас. Тадқиқот вазифаларининг мураккаблиги олимни ўз ҳаракатларини теран англаб етиш, рефлексия қилишга мажбур этади. Рефлексияни у бир ўзи амалга оширади ва бу амал, албатта, тадқиқотчидан мустақил иш олиб боришни талаб қилади. Айни вақтда рефлексия кўпинча мунозара иштирокчилари ўртасида фикр алмашиш, диалог шароитларида анча муваффақиятли амалга оширилади. Ҳозирги замон фани жамоалар ижодий ишига айланди, тегишли равишда рефлексия кўпинча группавий хусусият касб этади. Техноген маданиятда фан . Ҳозирги замон цивилизациясида фан алоҳида рол ўйнайди. Ғарб ва Шарқнинг ривожланган мамлакатларида ҳаётнинг янги сифатига олиб келган ХХ аср технологик тараққиёти замирида илмий ютуқлардан фойдаланиш ётади. Фан нафақат ишлаб чиқариш жабҳасида инқилоб ясайди, балки инсон

фаолиятининг бошқа кўплаб жабҳаларига ҳам таъсир кўрсатади, уларни тартибга солади, уларнинг воситалари ва методларини қайта қуради. Шу маънода ҳозирги цивилизация муаммоларини муҳокама қилиш фан ривожланишининг ҳозирги тенденциялари ва унинг истиқболларини таҳлил қилишни тақозо этиши табиий бир ҳолдир. Гарчи ҳозирги жамиятда антисциентистик ҳаракатлар ҳам мавжуд бўлса-да, умуман олганда фан цивилизация ва маданиятнинг олий қадриятларидан бири сифатида қабул қилинади. Бироқ бу ҳол доим ҳам кузатилмаган ва фан барча маданиятларда ҳам қадриятларнинг устуворлиги шкаласида бундай юксак ўринни эгалламаган. Шу муносабат билан инсон фаолиятида илмий билимлар кенг қўлланилишини рағбатлантирган цивилизацион ривожланиш типининг ўзига хос хусусиятлари масаласи юзага келади. Инсониятнинг ривожланишида у ёввойилик босқичидан ўтганидан сўнг кўплаб цивилизациялар – жамиятнинг муайян турлари мавжуд бўлган. Уларнинг ҳар бири ўзига хос тарихга эгадир. Таниқли файласуф ва тарихчи А.Тойнби 21 цивилизацияни ажратган ва уларга тавсиф берган. Бу цивилизацияларнинг барчасини цивилизацион тараққиёт типларига кўра икки катта туркум – анъанавий ва техноген цивилизацияларга ажратиш мумкин. Техноген цивилизация инсоният тарихининг анча кечки маҳсули ҳисобланади. Узоқ вақтгача бу тарих анъанавий жамиятларнинг ўзаро алоқаси сифатида кечган. XV-XVII асрлардагина Европа минтақасида ривожланишнинг техноген жамиятлар пайдо бўлиши, уларнинг қолган дунёга экспансияси ва уларнинг таъсирида анъанавий жамиятларнинг ўзгариши билан боғлиқ алоҳида типи шаклланган. Бу анъанавий жамиятларнинг айримларини техноген цивилизация ўз комига тортган, модернизация босқичидан ўтгач, улар кейинчалик одатдаги техноген жамиятларга айланган. Айрим анъанавий жамиятлар эса, ғарб технологияси

ва маданияти таъсирини ўзида ҳис этган бўлса-да, кўпгина анъанавий жиҳатларини сақлаб қолган ва ўзига хос гибрид тузилмаларга айланган. Анъанавий ва техноген цивилизациянинг фарқлари радикал хусусият касб этади. Анъанавий жамиятлар ижтимоий ўзгаришлар суръатларининг сустлиги билан тавсифланади. Албатта, уларда ҳам ишлаб чиқариш ва ижтимоий муносабатларни тартибга солиш жабҳаларида инновациялар юзага келади, бироқ тараққиёт индивидлар ва ҳатто авлодларнинг яшаш муддатларига нисбатан жуда суст кечади. Анъанавий жамиятларда жамият ҳаётининг айни бир тартиби шароитида одамларнинг бир неча авлодлари алмашиши мумкин. Фаолият турлари, воситалари ва мақсадлари турғун андозалар сифатида асрлар мобайнида мавжуд бўлиши мумкин. Тегишли равишда бу жамиятлар маданиятида аждодлар тажрибасини жамлаган анъаналар, андозалар ва меъёрлар, қонунлаштирилган тафаккур услублари етакчилик қилади. Инновацион фаолият бу ерда олий қадрият сифатида қаралмайди, аксинча, у чекланади, унга фақат асрлар синовидан ўтган анъаналар доирасида йўл қўйилади. Қадимги Ҳиндистон ва Хитой, Қадимги Миср, ўрта аср мусулмон Шарқи давлатлари ва ҳоказолар анъанавий жамиятлардир. Жамиятни ташкил этишнинг бу типи ҳозиргача сақланиб қолган: учинчи дунё давлатларининг аксариятида анъанавий жамиятга хос жиҳатларга дуч келиш мумкин. Бироқ уларнинг ғарб (техноген) цивилизацияси билан тўқнашуви эртами, кечми анъанавий маданият ва турмуш тарзида туб ўзгаришлар юз беришига сабаб бўлади. Баъзан «ғарб цивилизацияси» деган мавҳум тушунча билан (у вужудга келган минтақани назарда тутиб) ифодаланувчи техноген цивилизацияга келсак, бу ижтимоий ривожланиш ва цивилизациянинг алоҳида типи бўлиб, унинг муҳим белгилари анъанавий жамиятларнинг кўрсаткичларига маълум даражада зиддир. Техноген цивилизация нисбатан етук тарзда шакллангач, ижтимоий ўзгаришлар суръати жуда катта тезликда ўса бошлади. Айтиш мумкинки, бу ерда тарихнинг экстенсив ривожланиши ўрнини интенсив

ривожланиш, маконда мавжудлик ўрнини эса вақтда мавжудлик эгаллайди. Ўсиш захиралари маданий минтақаларнинг кенгайиши ҳисобига эмас, балки ҳаёт фаолиятининг аввалги асосларини қайта қуриш ва мутлақо янги имкониятларни шакллантириш ҳисобига олинади. Анъанавий жамиятдан техноген цивилизацияга ўтишнинг энг муҳим, оламшумул аҳамияти шундаки, қадриятларнинг янги тизими вужудга келади. Инновация, ўзига хослик, умуман янгилик қадрият ҳисобланади (Гиннеснинг рекордлар китоби маълум маънода техноген жамият рамзи ҳисобланиши мумкин. Айтайлик, оламнинг етти мўъжизасидан фарқли ўлароқ, Гиннеснинг рекордлар китоби ҳар бир индивид ўзига хос натижага эришиши, маълум жиҳатдан дунёда ягона инсонга айланиши мумкинлигидан далолат беради ва бунга даъват этади; оламнинг етти мўъжизаси эса, аксинча, дунёнинг мукаммаллигига урғу беради ва барча оламшумул воқеалар аллақачон юз берганлигини кўрсатади). Қадриятлар иерархиясида шахс эркинлиги юксак ўринлардан бирини эгаллайдики, бу анъанавий жамиятга мутлақо хос бўлмаган ҳолдир. Анъанавий жамиятда шахс имкониятлари фақат муайян корпорацияга мансублик орқали рўёбга чиқарилади. Агар инсон бирон-бир корпорацияга аъзо бўлмаган экан, у шахс ҳисобланмайди. Техноген цивилизацияда шахс эркинлигининг алоҳида типи юзага келади: инсон ўз корпоратив алоқаларини ўзгартириши, одамлар билан муносабатларини ўз ихтиёрига кўра йўлга қўйиши, ҳар хил ижтимоий бирликларга, баъзан турли маданий анъаналарга ҳам қўшилиши мумкин. Техноген цивилизация компьютерлар, ҳатто буғ машинаси пайдо бўлишидан ҳам анча олдин бошланган. Инсониятга икки буюк кашфиёт – демократия ва назарий фанни ҳадя этган антик маданият, аввало полис маданиятининг ривожланишини техноген цивилизациянинг вужудга келиш арафаси деб ҳисоблаш мумкин. Ижтимоий алоқаларни тартибга солиш жабҳаси ва дунёни билиш усулидаги бу икки кашфиёт келажакнинг, цивилизация тараққиёти мутлақо янги типининг муҳим асосларига айланди.

Иккинчи муҳим давр – Худога ўхшатиб яратилган инсоннинг алоҳида талқини яратилган, илоҳий мавжудот сирини тушуниш ва англаб етишга қодир инсон ақли мадҳ этилган Европа ўрта асри. Кейинчалик, Уйғониш даврида антик анъананинг кўпгина ютуқлари тикланади, бироқ айни вақтда инсон ақлининг илоҳий хусусияти ғояси ҳам ассимиляция қилинади. Шу даврдан бошлаб техноген цивилизациянинг маданий матрицаси яратилади, у ўз ривожланишини XVII асрдан бошлайди. У уч босқичдан: аввал – олд индустриал, сўнг – индустриал ва ниҳоят, постиндустриал босқичлардан ўтади. Техника, технологияни нафақат ишлаб чиқариш жабҳасида стихияли тарзда юзага келувчи инновациялар ёрдамида, балки янги илмий билимларни яратиш ва уларни техник-технологик жараёнларга татбиқ этиш йўли билан ривожлантириш техноген цивилизация ҳаёт фаолиятининг муҳим негизига айланади. Шу тариқа табиий муҳитни, инсон яшовчи моддий дунёни жадал суръатларда ўзгартиришга асосланган ривожланиш типи юзага келади. Бу дунёнинг ўзгариши одамларнинг ижтимоий алоқаларида ҳам фаол ўзгаришлар юз беришига сабаб бўлади. Техноген цивилизацияда фан- техника тараққиёти одамлар ўртасидаги мулоқот типлари, коммуникация шакллари, шахс ва турмуш тарзи типларини муттасил ўзгартиради. Натижада тараққиётнинг келажакка қараб мўлжал олувчи йўналиши юзага келади. Техноген жамиятлар маданиятига ўтмишдан ҳозирги замон орқали келажакка қараб оқувчи қайтариб бўлмайдиган тарихий вақт ҳақидаги тасаввур хосдир. Ваҳоланки, анъанавий маданиятларнинг аксариятида бошқача тушунчалар амал қилган: вақт кўпинча цикллардан иборат, дунё вақтивақти билан ўзининг дастлабки ҳолатига қайтади, деб қаралган. Анъанавий маданиятларда «олтин аср»дан узоқ ўтмишда ўтилган, деб ҳисобланган. Ўтмиш қаҳрамонлари тақлид қилиш лозим бўлган қилмишлар ва ҳаракатлар андозаларини яратганлар. Техноген жамиятлар маданиятида бутунлай бошқача мўлжаллар амал қилади. Уларда ижтимоий тараққиёт ғояси ўзгаришларни кутиш ва келажак сари ҳаракатланишни

рағбатлантиради, келажак эса янада бахтлироқ ҳаётни таъминловчи цивилизация ютуқларининг ўсиши сифатида фараз қилинади. Техноген цивилизация вужудга келганига эндигина 300 йилдан ошди, бироқ у жуда фаол, ҳаракатчан ва агрессив бўлиб чиқди: у анъанавий жамиятлар ва уларнинг маданиятларини ўзига бўйсундирмоқда, ўзгартирмоқда, қайта қурмоқда, ўз комига тортмоқда – бунга биз дунёнинг барча қитъаларида гувоҳ бўлмоқдамиз. Бугунги кунда мазкур жараён бутун дунёда юз бермоқда. Техноген цивилизация ва анъанавий жамиятларнинг бундай фаол ўзаро алоқаси, одатда, тўқнашувга айланиб, кўпгина маданий анъаналарнинг йўқ бўлиши, моҳият эътибори билан, бу маданиятлар ўзига хос яхлитликлар сифатида ҳалок бўлишига олиб келади. Анъанавий маданиятлар нафақат цивилизация майдонида четга чиқариб қўйилади, балки анъанавий жамиятлар модернизация ва техноген ривожланиш йўлига киргач тубдан ўзгаради. Кўпинча бу маданиятлар фақат қисман, тарих қолдиқлари сифатида сақланиб қолади. Индустриал ривожланишни амалга оширган Шарқ мамлакатларининг анъанавий маданиятлари билан шундай ҳол юз берган ва юз бермоқда; модернизация йўлига кирган Жанубий Америка, Африка халқлари ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Техноген цивилизациянинг маданий матрицаси барча қитъаларда анъанавий маданиятларни ўзгартирмоқда, уларнинг ҳаёт мўлжаллари, дунёқараши, қадриятларга муносабатида ўзгариш ясамоқда. Бу қадриятлар ва мўлжаллар техноген цивилизация маданиятида унинг ривожланиши олдиндустриал босқичида, Уйғониш, сўнгра Европа Маърифат даврида вужудга келган. Улар муҳим фалсафий маънолар: инсон, дунё, инсон ҳаёт фаолиятининг мақсадлари ва вазифалари талқинини ифодалаган. Инсон дунёга фаол ёндашувчи мавжудот сифатида тушунилган. Инсон фаолияти сиртга, ташқи дунёни, аввало табиатни ўзгартириш ва қайта қуришга қаратилиши, инсон табиатни ўзига бўйсундириши лозим деб ҳисобланган. Ўз навбатида ташқи дунё инсон фаолияти майдони деб

қаралади. Албатта, бу янги Европа маданий анъанасида бошқа, шу жумладан муқобил фалсафий ғоялар юзага келмаган, деган маънони англатмайди. Техноген цивилизация ўз борлиғида ўзининг асосларини муттасил ўзгартирувчи жамият сифатида таърифланган. Шу сабабли унинг маданиятида янги образлар, ғоялар ва концепцияларни яратиш фаол қўллаб- қувватланади ва қадрланади. Бу ғоялар ва концепцияларнинг айримларигина ҳозирги борлиқда рўёбга чиқарилиши мумкин, қолганлари эса келажак авлодлар учун мўлжалланган бўлғуси ҳаёт фаолияти дастурлари сифатида намоён бўлади. Техноген жамиятлар маданиятида устун қадриятларга муқобил ғоялар, қадриятлар ва мўлжалларга ҳам дуч келиш мумкин. Бироқ жамият ҳаёт фаолиятида улар амалда муҳим рол ўйнай олмайди, ижтимоий онг чеккасидан ўрин олади ва одамлар оммасини ҳаракатга келтирмайди. Дунёни ўзгартириш ва табиатни инсонга бўйсундириш ғояси техноген цивилизация маданиятида унинг тарихи барча босқичларида, то ҳозирги вақтгача етакчилик қилади. Нафсиламрини айтганда, бу ғоя техноген жамиятларнинг мавжудлиги ва тадрижий ривожланишини белгилаган «генетик код»нинг муҳим элементи ҳисобланган. Анъанавий жамиятларга келсак, бу ерда дунёга фаол муносабат мутлақо бошқача нуқтаи назардан тушунилган ва баҳоланган. Бу дунёқараш мўлжали бизга узоқ вақт ойдек равшан бўлиб кўринган. Бироқ уни анъанавий маданиятларда топиш қийин. Анъанавий жамиятларга хос фаолият турларининг турғунлиги, уларнинг тадрижий ривожланиш суръатларининг сустлиги, тартибга солувчи анъаналарнинг устунлиги инсоннинг дунёни ўзгартирувчи фаоллигини доим чеклаб келган. Шу сабабли бу фаоллик сиртга, ташқи кўрсаткичларни ўзгартиришга эмас, балки инсон ичига, анъанага риоя этилишини таъминловчи ўзини ўзи кузатиш ва ўзини ўзи назорат қилишга қаратилган деб тушунилган. Европа маданиятида Уйғониш ва Маърифат даврида таърифланган ўзгартирувчи қилмиш принципига муқобил андоза сифатида Қадимги Хитой маданиятининг табиий жараёнга аралашмасликни ва вужудга келган

ижтимоий муҳитга индивиднинг мослашувини талаб қилувчи «у-вэй» принципини қарши қўйиш мумкин. Бу принцип дунёни изчил ўзгартиришга интилишни истисно этган, у ёки бу корпоратив тузилмага қўшилувчи индивиддан ўзини ўзи назорат қилиш ва ўзини интизомга бўйсундиришни талаб этган. Техноген маданият қадриятлари инсон фаоллигининг мутлақо бошқача йўналишини белгилайди. Ўзгартирувчи фаолият бу ерда инсоннинг бош вазифаси сифатида қаралади. Инсоннинг табиатга нисбатан фаол муносабати идеали кейинчалик ижтимоий муносабатлар жабҳасига нисбатан татбиқ этилади, бу муносабатлар инсон изчил ўзгартириши мумкин бўлган алоҳида ижтимоий объектлар сифатида қарала бошлайди. Техноген дунё маданиятига хос бўлган қадриятлар ва мўлжаллар тизимининг иккинчи муҳим жиҳати – табиатни унинг қонунларини билган ақлли мавжудот ташқи жараёнлар ва объектлар устидан ўз ҳукмини ўтказиш, уларни ўз назорати остига олишга қодир бўлган батартиб, қонуний тузилишга эга майдон сифатида тушуниш инсон фаолияти ва вазифасининг талқини билан узвий боғлиқ. Табиий жараённи сунъий ўзгартириш ва уни инсон хизматига қўйиш учун фақат технологияни кашф этиш лозим бўлиб, шунда жиловланган табиат инсон эҳтиёжларини кенг миқёсда қондиради. Дунёни ўзгартириш пафоси куч ва ҳокимиятнинг ҳукмронлиги ғоясига алоҳида муносабатни юзага келтирган. Анъанавий маданиятларда улар аввало бир одамнинг бошқа одам устидан бевосита ҳокимияти сифатида тушунилган. Патриархал жамиятларда ва Осиё деспотияларида ҳокимият ва ҳукмронлик нафақат подшо табааларига нисбатан татбиқ этилган, балки оила бошлиғи – эркак томонидан ўз хотини ва болалари устидан амалга оширилган, подшо ёки император ўз табааларининг жони ва танасига қандай эгалик қилган бўлса, оила бошлиғи ҳам ўз хотини ва болаларининг жони ва танасига шундай эгалик қилган. Шахс эркинлиги ва инсон ҳуқуқлари ғоялари анъанавий маданиятларга маълум бўлмаган.

Ҳукмронлик бир одамнинг бошқа одам устидан ҳокимияти ва бевосита мажбурлаш кучи сифатида амалга оширилувчи вазиятларга техноген дунёда ҳам дуч келиш мумкин. Бироқ шахсий қарамлик муносабатлари бу ерда устунлик қила олмайди ва янги ижтимоий алоқаларга бўйсунади. Уларнинг моҳияти товар шаклини касб этувчи фаолият натижаларини умумий айирбошлаш билан белгиланади. Бу муносабатлар тизимида ҳокимият ва ҳукмронлик товарлар (ашёлар, пул қийматига эга товар бойликлар сифатидаги инсон қобилиятлари, ахборот)га эгалик қилиш ва уларни ўзлаштиришни назарда тутади. Натижада техноген цивилизация маданиятида куч ва ҳокимият ҳукмронлиги предметларини тушунишда урғу инсондан у яратган буюмга ўзига хос тарзда ўтиши юз беради. Ўз навбатида, бу янги маънолар инсоннинг фаол ўзгартирувчи вазифаси идеали билан осонгина чатишади. Ўзгартирувчи фаолиятнинг ўзи инсоннинг предмет устидан ва инсон ўзига бўйсундириши лозим бўлган ташқи ҳолатлар устидан ҳокимиятини таъминловчи жараён сифатида баҳоланади. Инсон табиий ва ижтимоий ҳолатлар қулидан уларнинг хўжайинига айланиши лозим бўлиб, бу эврилиш жараёни табиат кучларини ва ижтимоий ривожланиш кучларини ўзлаштириш сифатида тушунилган. Цивилизация ютуқларининг куч иборалари («ишлаб чиқариш кучлари», «билимнинг кучи» ва ш.к.)даги тавсифи инсон ўз ўзгартирувчи фаолиятининг уфқини кенгайтириш имконини берувчи янги имкониятларга эга бўлиш мўлжалини ифодалаган. Инсон ўзлаштирилган кучларни татбиқ этиш йўли билан нафақат табиий, балки ижтимоий муҳитни ҳам ўзгартириб, ўзининг дунё бунёдкори, яратувчиси вазифасини адо этади. Техноген цивилизация қадриятлар тизимида илмий оқилоналикнинг алоҳида мақоми, дунёга илмий-техникавий ёндашувнинг алоҳида аҳамияти шу билан белгиланади, чунки дунёни билиш уни ўзгартириш шарти ҳисобланади. У инсон табиат ва ижтимоий ҳаёт қонунларини аниқлаб,

табиий ва ижтимоий жараёнларни ўз мақсадларига мувофиқ тартибга солишга қодир эканлигига ишонч уйғотади. Шу сабабли янги Европа маданиятида ва техноген жамиятларнинг кейинги ривожланиш жараёнида илмийлик категорияси ўзига хос рамзий маъно касб этади. У тараққиёт ва равнақнинг зарурий шарти сифатида қабул қилинади. Илмий оқилоналикнинг аҳамияти ва унинг маданият бошқа жабҳаларига фаол таъсири техноген жамиятлар ҳаётига хос белгига айланади. Фаннинг нуфузли мақоми унинг ривожланган шакллари рангбаранг тус олиши ва кенг тарқалишини рағбатлантиради. Уларни ўрганиш ва фаннинг ижтимоий ҳаётдаги функциялари қандай ўзгарганини таҳлил қилиш орқали илмий билишнинг асосий хусусиятлари, унинг имкониятлари ва чегараларини аниқлаш мумкин. Бу имкониятлар муаммоси ҳозирги вақтда айниқса муҳим аҳамият касб этмоқда. Гап шундаки, техноген цивилизациянинг ривожланиши цивилизацион ўсиш мазкур типининг чегараларини белгилаган критик марраларга яқинлашди. Бу ХХ асрнинг иккинчи ярмида дунё миқёсида тангликлар ва муаммолар юзага келиши муносабати билан аён бўлди. Ядро асрида инсоннинг яшаб қолиши, экологик тангликни бартараф этиш, инсон биологиясига замонавий техногенезнинг шикастли таъсири кучайиб бораётган шароитда шахсни ва инсон борлиғининг биологик асосларини сақлаш муаммолари юзага келди. Буларнинг барчаси техноген цивилизация тараққиёти ва қадриятлар тизимининг имкониятларини танқидий баҳолашга мажбур этади. Айрим файласуфлар ва футурологлар ҳозирги жараёнларни инсоният тош асридан темир асрига ўтиш пайтида бошдан кечирган ўзгаришлар билан таққосламоқдалар. Дунё миқёсидаги муаммоларни ечиш инсон ҳаёт фаолиятининг илгари қабул қилинган стратегияларини бутунлай ўзгартиришни назарда тутишини ҳисобга олсак, бу нуқтаи назар теран маъно касб этади. Цивилизация тараққиётининг ҳар қандай янги типи янги

қадриятлар, янги дунёқараш мўлжалларини ишлаб чиқишни талаб қилади. Табиатга аввалги муносабатни, табиий ва ижтимоий дунёни куч билан ўзгартиришга қаратилган ҳукмронлик идеалларини қайта кўриш, инсон фаолиятининг янги идеалларини, инсон истиқболларининг янгича талқинини ишлаб чиқиш лозим. Бу контекстда техноген цивилизацияга хос бўлган фан ва фантехника тараққиёти қадриятлари масаласи ҳам юзага келади. Кучайиб бораётган дунё миқёсидаги муаммолар учун масъулиятни фанга ва унинг технологик қўлланилишига юкловчи кўп сонли антисциентистик концепциялар мавжуд. Ашаддий антисциентизм ўзининг фан-техника тараққиётини чеклаш ва ҳатто тўхтатиш талаблари билан амалда анъанавий жамиятларга қайтишни таклиф қилади. Бироқ ҳозирги шароитда муттасил ўсиб бораётган аҳолини оддий ҳаёт неъматлари билан таъминлаш муаммосини бу йўлда ечиш мумкин эмас. Муаммони фан-техника тараққиётидан воз кечиш орқали эмас, балки унга инсонийлик тусини бериш йўли билан ечиш мумкин. Бу эса, ўз навбатида, инсонийлик мўлжаллари ва қадриятларини ўз ичига олувчи янги типдаги илмий оқилоналик муаммосини кун тартибига киритади. Шу муносабат билан бир қанча саволлар туғилади. Илмий билишга ундан ташқарида амал қилувчи қадриятлар ва мўлжалларни қандай қилиб киритиш мумкин? Бундай киритиш механизмлари қандай? Бу ҳақиқатнинг деформацияланиши ва фан устидан қаттиқ мафкуравий назорат ўрнатилиши, уни ижтимоий қадриятлар билан мувофиқлаштириш талаби қўйилишига олиб келмайдими? Фан янги ҳолатга ўтиши учун унинг ўзида етилаётган ички асослар мавжудми? Булар ҳозирги замон фан фалсафасининг муҳим масалаларидир. Уларга жавоб топиш илмий билиш хусусиятлари, унинг генезиси ва уни ривожлантириш механизмларини ўрганиш, илмий оқилоналик типлари тарихан қандай ўзгариши мумкинлиги ва бундай ўзгаришнинг ҳозирги тенденцияларини аниқлашни назарда тутади.

Ўз-ўзидан равшанки, фан хусусиятларини аниқлаш, илмий оқилоналик типларининг тарихий ўзгаришида барқарор сақланувчи ўзгармас белгиларни аниқлаш бу йўлда биринчи қадам бўлиши лозим. Ҳар бир муайян тарихий даврда бу белгилар илмий билишнинг айни шу даврга хос бўлган алоҳида кўрсаткичлари билан бирикиши мумкин. Бироқ фаннинг уни билишнинг бошқа шакллари (санъат, оддий онг, фалсафа, дунёни диний англаш)дан фарқлаш имконини берувчи ўзгармас белгилари йўқолса, бу фаннинг ҳам йўқолишини англатади. Фан асослари. Фан асосларининг камида уч элементи: тадқиқот идеаллари ва меъёрлари, дунёнинг илмий манзараси ва фаннинг фалсафий асосларини фарқлаш мумкин. Уларнинг ҳар бири ўз тузилишига эгадир. Кўрсатилган элементларнинг ҳар бирига тавсиф берамиз ва уларнинг ўзаро алоқаларини ва уларнинг заминида юзага келувчи эмпирик ва назарий билимлар ўртасидаги алоқаларни кўздан кечирамиз. Ҳар қандай фаолият сингари, илмий билиш ҳам илмий фаолият мақсадлари ва уларга эришиш усуллари ҳақидаги тасаввурлар ифодаланган муайян идеаллар ва меъёрлар билан тартибга солинади. Фан идеаллари ва меъёрлари орасида қуйидагиларни қайд этиш мумкин: а) объектни илмий билимнинг турли шаклларида ифодалаш жараёнини тартибга солувчи билиш мўлжаллари; б) тарихий ривожланишнинг муайян босқичида фаннинг ролини ва унинг жамият ҳаёти учун аҳамиятини қайд этувчи, тадқиқотчилар ўртасидаги алоқаларни, илмий ҳамжамиятлар ва муассасаларнинг бир-бири ва жамият билан муносабатларини тартибга солувчи ижтимоий меъёрлар ва ҳ.к. 1 Фан идеаллари ва меъёрларининг бу икки жиҳати фан фаолиятининг икки жиҳати: билиш фаолияти сифатидаги фан ва ижтимоий институт сифатидаги фанга мос тушади. 1 ª: Мотрошилова Н.В. Нормы науки и ориентации ученого // Идеалы и нормы научного исследования. – Минск, 1981. – 91-б.

Фаннинг билиш идеаллари анча мураккаб тузилишга эга. Уларнинг тизимида қуйидаги асосий шаклларни қайд этиш мумкин: 1) тушуниш ва тушунтириш идеаллари ва меъёрлари; 2) билимнинг исботланганлик ва асосланганлик идеаллари ва меъёрлари; 3) билимларни тузиш ва ташкил этиш идеаллари ва меъёрлари. Улар жамулжам ҳолда тадқиқот фаолияти методининг муайян типдаги объектларни ўзлаштиришни таъминловчи ўзига хос схемасини ташкил этади. Фан ўз тарихий ривожланишининг турли босқичларида методнинг тадқиқот идеаллари ва меъёрлари тизимидан иборат бундай схемаларининг ҳар хил типларини яратади. Уларни таққослаб, билиш идеаллари ва меъёрлари мазмунида умумий, бир вариантли ва алоҳида жиҳатларни аниқлаш мумкин. Умумий жиҳатлар илмий оқилоналикнинг ўзига хос хусусиятларини тавсифласа, алоҳида жиҳатлар унинг тарихий типларини ва уларнинг муайян фанларга хос турларини ифодалайди. Фан идеаллари ва меъёрларининг биз фарқлаган турлари (тушунтириш ва тавсифлаш, билимларни исботлаш, асослаш ва ташкиллаштириш)дан исталган бирининг мазмунида ўзаро боғланган уч даражани қайд этиш мумкин. Биринчи даража фанни билишнинг бошқа шакллари (оддий, стихияли- эмпирик билиш, санъат, дунёни диний-мифологик ўзлаштириш ва ш.к.)дан фарқлаш имконини берувчи белгилардан иборат. Масалан, илмий билим табиати, уни асослаш амаллари ва исботлаш андозалари турли тарихий даврларда ҳар хил тушунилган. Бироқ илмий билим фикрдан фарқ қилиши, у исботланган ва асосланган бўлиши лозимлиги, фан ҳодисаларни бевосита қайд этиш билан кифояланиши мумкин эмаслиги, у ҳодисаларнинг моҳиятини очиб бериши лозимлиги – бу меъёрий талабларнинг барчаси антик фанда ҳам, ўрта аср фанида ҳам, ҳозирги фанда ҳам бажарилган ва бажарилмоқда. Тадқиқот идеаллари ва меъёрлари мазмунининг иккинчи даражаси тарихан ўзгарувчан мўлжаллардан иборат бўлиб, улар фан

ривожланишининг муайян тарихий даврида унда етакчилик қилувчи тафаккур услубини тавсифлайди. Масалан, Қадимги Юнонистон математикасини Қадимги Бобил ва Қадимги Миср математикаси билан таққослар эканмиз, билимни ташкиллаштириш идеалларидаги фарқларга дуч келамиз. Қадимги Шарқ математикасида қабул қилинган вазифаларни ечиш рецептлари тўплами сифатидаги билимларни баён этиш идеали юнон математикасида билимни дедуктив тизим сифатида ташкиллаштириш идеали билан алмаштирилган. Фан тарихидаги биринчи назарий тизим – Евклид геометрияси бу идеалнинг энг ёрқин ифодаси бўлган. Ўрта аср фанида ҳукм сурган билимни асослаш усулларини Янги давр фанида қабул қилинган тадқиқот меъёрлари билан таққослаш билимни исботлаш ва асослаш идеалларида ўзгариш юз берганини кўрсатади. Ўрта аср олими умумий дунёқараш принциплари, ўз даври маданиятида мавжуд қадриятлар ва мўлжалларга мувофиқ кузатишлар билан текширилган ва амалда самара берувчи тўғри билимни ва нарсаларни рамзий маъносини очиб берувчи, микрокосмоснинг ҳиссий нарсалари орқали макрокосмосни кўриш, дунёвий нарсалар орқали самовий моҳиятлар дунёси билан ошно бўлиш имконини берувчи ҳақиқий билимни фарқлаган. Шу сабабли ўрта аср фанида билимни асослашда тажрибага нарсаларнинг хоссаларига билимнинг мувофиқлиги далили сифатида ишора қилиш нари борса нарсанинг кўп сонли маъноларидан биттасигина аниқланганини англатган. XVI аср охири – XVII аср бошларида табиатшуносликнинг вужудга келиши билимни асослашнинг янги идеаллари ва меъёрларини тасдиқлади. Янги қадриятлар ва дунёқараш мўлжалларига мувофиқ билишнинг бош мақсади нарсаларнинг табиий хоссалари ва алоқаларини ўрганиш ва ёритиш, табиат қонунлари ва табиий сабабларни аниқлаш сифатида белгиланди. Бундан табиат ҳақидаги билимни асослашнинг бош талаби сифатида уни тажрибада синаш талаби таърифланди. Тажриба, эксперимент билим ҳақиқийлигининг муҳим мезони сифатида қарала бошлади.

XVII асрда назарий табиатшунослик вужудга келганидан сўнг унинг идеаллари ва меъёрларида жиддий ўзгаришлар юз берди. Масалан, XVII-XIX аср физиги квант-механик тавсифнинг объект назарий кўрсаткичлари асбоблар хусусиятига ишора орқали берилувчи, физик дунёнинг яхлит манзараси ўрнига икки қўшимча манзара таклиф қилинувчи, бу манзараларнинг бири ҳодисаларнинг макон-замон, иккинчиси – сабаб-оқибат нуқтаи назаридан тавсифловчи идеалларидан қаноатланиши мумкинлигига ишониш қийин. Классик физика ва квантрелятивистик физика илмий оқилоналикнинг ҳар хил типлари бўлиб, улар тадқиқот идеаллари ва меъёрларининг ҳар хил талқинида ўзининг муайян ифодасини топади. Ниҳоят, илмий тадқиқот идеаллари ва меъёрларининг мазмунида учинчи даражани фарқлаш мумкин бўлиб, унда иккинчи даража мўлжаллари ҳар бир фан (математика, физика, биология, ижтимоий фанлар ва ш.к.) предмет соҳасининг хусусиятига татбиқан муайянлаштирилади. Масалан, математикада назарияни тажрибада синаш идеали мавжуд эмас, бироқ тажриба фанлари учун у мажбурийдир. Физикада унинг ривожланган математикалаштирилган назарияларини асослашнинг алоҳида меъёрлари мавжуд. Улар кузатилувчанлик, мувофиқлик ва бир вариантлилик принципларида ифодаланади. Бу принциплар физик тадқиқотни тартибга солади, бироқ улар назарийлаштириш ва математикалаштириш босқичига эндигига кираётган фанлар учун ортиқчадир. Ҳозирги замон биологияси эволюция ғоясисиз иш кўра олмайди, шу сабабли тарихийлик методлари унинг билиш мўлжаллари тизимидан уйғун ўрин олади. Физика эса ҳозирча бу методлардан очиқ фойдаланмайди. Биология учун ривожланиш ғояси жонли табиат қонунларига нисбатан татбиқ этилса (бу қонунлар ҳаётнинг вужудга келиши билан бирга юзага келади), физика Оламда амал қилувчи физик қонунларнинг келиб чиқиши муаммоларини сўнгги вақтгача умуман қўймаган. ХХ асрнинг сўнгги чорагидагина элементар зарралар назарияси космология билан яқин алоқада

ривожланиши натижасида, шунингдек номутаносиб тизимлар термодинамикаси (И.Пригожин концепцияси) ва синергетика ютуқлари таъсирида физикага эволюция ғоялари кириб келди ва илгари вужудга келган фанларнинг идеаллари ва меъёрларида ўзгаришлар ясай бошлади. Тадқиқ этилувчи объектлар хусусияти илмий билиш идеаллари ва меъёрлари хусусиятига муқаррар тарзда таъсир кўрсатади ва тадқиқот фаолияти доирасига тортилувчи объектлар тизимли тузилишининг ҳар бир янги типи, одатда, илмий фан идеаллари ва меъёрларини ўзгартиришни талаб қилади. Бироқ илмий билиш идеаллари ва меъёрларининг амал қилиши ва ривожланиши объект хусусияти билангина белгиланмайди. Кўрсатилган идеаллар ва меъёрлар тизимида билиш фаолиятининг муайян образи, уларнинг ҳақиқат тагига етишни таъминловчи муқаррар таомиллари ҳақидаги тасаввур ўз ифодасини топади. Бу образ доим ижтимоиймаданий кўлам касб этади. У фанда ижтимоий эҳтиёжлар, у ёки бу тарихий давр замирида ётувчи дунёқараш структураларининг таъсирида шаклланади. Бу таъсирлар юқорида қайд этилган тадқиқот идеаллари ва меъёрлари мазмунининг иккинчи даражаси хусусиятини белгилайди. У фаннинг турли соҳалари хусусиятларини ифодаловчи меъёрий структуралар шаклланиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Айни шу даражада фан идеаллари ва меъёрларининг давр маданиятига, унда ҳукм сурувчи дунёқараш мўлжаллари ва қадриятларига боғлиқлиги кузатилади. Масалан, XVIII аср таниқли табиатшуноси Ж.Бюффон Уйғониш даври натуралисти Альдрованди рисолалари билан танишар экан, уларда ифодаланган ҳодисаларни тавсифлаш ва таснифлашнинг ноилмий усули уни қаттиқ таажжубга солганини қайд этади. Масалан, Альдровандининг илонлар ҳақидаги рисоласида кейинги даврларнинг табиатшунослари илмий тавсифлашга киритиши мумкин бўлган маълумотлар (илонларнинг турлари, уларнинг насл қолдириши, илон заҳрининг таъсири ва ҳ.к.) билан бир қаторда, илоннинг махфий рамзлари

билан боғлиқ мўъжизалар ва башоратлар тавсифи, аждарлар ҳақидаги афсоналар, эмблемалар ва геральдика белгилари, Илон, Аждар буржлари ва улар билан боғлиқ астрологик башоратлар ҳақидаги маълумотлар келтирилган. 2 Бундай тавсифлаш усуллари ўрта аср жамияти маданиятига хос бўлган билиш идеаллари қолдиқлари эди. Улар бу маданиятда вужудга келган, инсоннинг дунёни идрок этиши, тушуниши ва билишини белгилаган дунёқараш мўлжалларининг маҳсулидир. Бундай мўлжаллар тизимида дунёни билиш илоҳий яратиш амали билан нарса ва воқеага жойланган маънони аниқлаш сифатида талқин қилинган. Нарсалар ва ҳодисалар дуалистик хусусиятга эга деб қаралган – уларнинг табиий хоссалари бир вақтнинг ўзида дунёда гавдалантирилган илоҳий ният белгилари сифатида ҳам қабул қилинган. Шу дунёқараш мўлжалларига мувофиқ ўрта аср фанида қабул қилинган тушунтириш ва тавсифлаш идеаллари шаклланган. Нарса ёки ҳодисани тавсифлаш нафақат кейинги даврларда (Янги давр фанида) нарсаларнинг табиий хоссалари ва хусусиятлари сифатида таснифланган белгиларни қайд этишни, балки нарсаларнинг «рамзий-символик» аломатлари, уларнинг аналогиялари, Оламнинг бошқа нарсалари ва воқеалари билан «ҳамоҳанглик»ни аниқлашни ҳам англатган. Нарсалар ва ҳодисалар белгилар сифатида қабул қилингани, дунё эса «илоҳий хатлар» билан ёзилган ўзига хос китоб сифатида талқин этилгани боис, оғзаки ёки ёзма белги ва улар билан ифодаланувчи нарсанинг ўзи бир- бирига ўхшатилиши мумкин бўлган. Шу сабабли ўрта аср фанининг тавсифлари ва таснифларида нарсанинг ҳақиқий аломатлари кўпинча рамзий ифодалар ва тил белгилари билан ягона туркумга бирлаштирилади. Шу нуқтаи назардан, масалан, илоннинг биологик белгилари, илонлар ҳақидаги афсоналар ва геральдика белгилари илоҳий ният дунёга жойлаштирган айрим ғояни (илон ғоясини) ифодаловчи белгиларнинг ҳар хил турлари сифатида талқин қилиниб, бир тавсифга гуруҳланиши мумкин. 2 ª: Фуко М. Слова и вещи. – М.: АСТ, 1997. – 87-б.

Уйғониш даврида бошланган ўрта аср фани идеаллари ва меъёрларини қайта қуриш анча узоқ тарихий давр мобайнида амалга оширилди. Дастлабки даврда янгича мазмун эски шаклга солинди, янги ғоялар ва методлар эски ғоялар ва методлар билан ёнма-ён амал қилди. Шу сабабли Уйғониш даври фанида мутлақо янги билиш мўлжаллари (назарий тузилмаларни тажрибада тасдиқлаш талаби, табиатни математик тавсифлаш мўлжали) билан бир қаторда ўтган даврдан ўзлаштирилган тавсифлаш ва тушунтириш усулларига ҳам дуч келиш мумкин. Шу нарса диққатга сазоворки, табиатни математик тавсифлаш идеали дастлаб Уйғониш даврида ўрта аср маданиятига хос бўлган «илоҳий хатлар» билан ёзилган китоб сифатидаги табиат ҳақидаги тасаввурлар таъсирида вужудга келди. Сўнгра бу одатдаги дунёқараш конструкцияси янгича мазмун билан бойитилди ва янгича талқин қилинди: «Худо табиат китобини математика тили билан ёзган». Шундай қилиб, фан асосларининг биринчи блокини тадқиқот идеаллари ва меъёрлари ташкил этади. Улар анча мураккаб тузилишга эга бўлган яхлит тизимни ташкил қилади. Бу тизим фан дунёдан муайян типдаги объектларни «овлаш» учун унга ташловчи «метод тўри» сифатида қаралиши мумкин. «Метод тўри», бир томондан, ижтимоиймаданий омиллар, у ёки бу тарихий давр маданиятида етакчилик қилувчи муайян дунёқараш презумпциялари, бошқа томондан – ўрганилаётган объектлар хусусияти билан белгиланади. Бу идеаллар ва меъёрлар ўзгариши билан «метод тўри» ҳам ўзгариши, бинобарин, объектларнинг янги типларини билиш имконияти юзага келишини англатади. Идеаллар ва меъёрлар фаолият методининг умумий схемасини белгилаб, ҳар хил типдаги назарияларни тузиш, эмпирик далилларни кузатиш ва шакллантиришни тартибга солади. Улар тадқиқот фаолиятининг бу жараёнлари таркибидан мустаҳкам ўрин олади. Тадқиқотчи изланиш жараёнида қўлланилаётган меъёрий тузилмаларнинг барчасини ҳам англамаслиги, уларнинг аксарияти унга табиий бир ҳол бўлиб туюлиши

мумкин. Тадқиқотчи кўпинча уларни илгари ўтказилган тадқиқотларнинг андозалари ва уларнинг натижаларига қараб ўзлаштиради. Шу маънода илмий билимларнинг фаолияти ва уларни тузиш жараёнлари илмий билимларни яратишда амал қилинган идеаллар ва меъёрларни намойиш этади. Бундай билимлар ва уларни тузиш усуллари тизимида тадқиқотчи ўз фаолиятида мўлжал олувчи ўзига хос андоза шакллар юзага келади. Масалан, Ньютон учун назарий билимни ташкиллаштириш идеаллари ва меъёрлари Евклид геометриясида ўз ифодасини топган бўлиб, у ўз механикасини яратишда шу андозага қараб мўлжал олган. Ўз навбатида, ньютонча механика электр токи ва магнетизм умумий назариясини яратиш вазифасини ўз олдига қўйган Ампер учун ўзига хос андоза бўлган. Айни вақтда идеаллар ва меъёрларнинг тарихий ўзгарувчанлиги, тадқиқотнинг янги тартибга солувчи қоидаларини яратиш зарурияти уларни англаб етиш ва оқилона экспликация қилиш эҳтиёжини юзага келтиради. Фан меъёрий структуралари ва идеаллари устида бундай рефлексия маҳсули сифатида тадқиқот идеаллари ва меъёрларини тавсифлашда фойдаланилган методологик принциплар амал қилади. Фан асосларининг иккинчи блокини дунёнинг илмий манзараси ташкил этади. Ҳозирги илмий фанларнинг ривожланишида тадқиқот предметининг умумий схема-образлари алоҳида рол ўйнайди. Уларнинг ёрдамида ўрганилаётган борлиқнинг асосий тизимли кўрсаткичлари қайд этилади. Бу образлар кўпинча дунёнинг махсус манзаралари деб аталади. «Дунё» атамаси бу ерда ўзига хос маънода – мазкур фанда ўрганилувчи борлиқнинг айрим жабҳаси ифодаси сифатида тушунилади («физика дунёси», «биология дунёси» ва ш.к.). Терминологик мунозараларга йўл қўймаслик учун бошқа ном – тадқиқ этилаётган борлиқ манзарасидан фойдаланиш ўринли бўлади. Дунёнинг физик манзараси унинг энг муфассал ўрганилган андозаси ҳисобланади. Бироқ бундай манзаралар ҳар қандай фанда мавжуд бўлиб, у

илмий билимнинг мустақил тармоғи сифатида белгилангани заҳоти юзага келади. Тадқиқот предметининг умумий тавсифи борлиқ манзарасига 1) тегишли фан ўрганувчи бошқа барча объектларнинг тузилишига асос бўлган деб фараз қилинувчи фундаментал объектлар ҳақидаги, 2) ўрганилаётган объектлар типологияси ҳақидаги, 3) уларнинг ўзаро алоқаси умумий қонуниятлари ҳақидаги, 4) борлиқнинг макон-замон тузилиши ҳақидаги тасаввурлар орқали киритилади. Бу тасаввурларнинг барчаси тадқиқ этилаётган борлиқ манзарасини экспликация қилишда асос бўлувчи ва тегишли фан илмий назарияларининг асоси ҳисобланувчи онтологик принциплар тизимида тавсифланиши мумкин. Масалан, дунё бўлинмас корпускулалардан ташкил топади; уларнинг ўзаро таъсири кучларни тўғри чизиқ бўйлаб бир лаҳзада узатиш тарзида амалга оширилади; корпускулалар ва улардан ташкил топган жисмлар мутлақ маконда мутлақ вақт ўтиши билан силжийди принциплари XVII асрнинг иккинчи ярмида вужудга келган ва кейинчалик дунёнинг механик манзараси деб номланган дунёнинг физик манзарасини тавсифлайди. Физик борлиқнинг механик манзарасидан электродинамик манзарасига (XIX асрнинг сўнгги чораги), сўнгра квант-релятивистик манзарасига (ХХ асрнинг биринчи ярми) ўтиш физика онтологик принциплар тизимининг ўзгаришига сабаб бўлди. У квант-релятивистик физика шаклланган даврда айниқса радикал хусусият касб этди (атомларнинг бўлинмаслиги, мутлақ макон-замон мавжудлиги принципларини, физик жараёнларнинг лапласча детерминациясини қайта кўриш). Дунёнинг физик манзараси билан ўхшашлик бўйича бошқа фанлар (кимё, биология, астрономия ва ҳ.к.)да борлиқ манзараларини фарқлаш мумкин. Уларнинг орасида дунё манзараларининг тарихан бир-бирининг ўрнига келган типлари ҳам мавжуд бўлиб, бунга фан тарихини таҳлил қилишда дуч келиш мумкин. Масалан, Лавуазье даврида химиклар томонидан қабул қилинган кимёвий жараёнлар дунёси образи ҳозирги

образга унча ўхшамаган. Фундаментал объектлар сифатида ҳозирда маълум кимёвий элементларнинг айримларигина тахмин қилинган. Уларга ўша даврда «оддий кимёвий субстанциялар» қаторига киритилган айрим мураккаб бирикмалар (масалан, оҳак) қўшимча қилинган. Лавуазье асарлари эълон қилингач, флогистон бундай субстанциялар қаторидан чиқарилди, бироқ теплород шу қаторда сақланиб қолди. Бу «оддий субстанциялар» ва элементларнинг мутлақ макон ва вақтдаги ўзаро таъсири мураккаб кимёвий бирикмаларнинг барча маълум типларини юзага келтиради, деб ҳисобланган. Тадқиқ этилаётган борлиқнинг бундай манзараси фан тарихининг муайян босқичида аксарият химикларга ҳақиқий бўлиб туюлган. У янги далилларни излашга ҳам, бу далилларни тушунтирувчи назарий моделларни тузишга ҳам йўл кўрсатган. Тадқиқ этилаётган борлиқ манзараси муайян тарихий шаклларининг ҳар бири илмий билимлар ривожланишининг асосий босқичларини ифодаловчи айрим модификацияларда амалга оширилиши мумкин. Бундай модификациялар орасида у ёки бу типдаги борлиқ манзарасининг ривожланишида ворисийлик йўналишлари бўлиши мумкин (масалан, физик дунё ҳақидаги ньютонча тасаввурларнинг Эйлер томонидан ривожлантирилиши, дунёнинг электродинамик манзараси Фарадей, Максвелл, Герц ва Лоренц томонидан ривожлантирилиши ва уларнинг ҳар бири бу манзарага янги элементлар киритиши). Бироқ дунё манзарасининг айни бир типи физик дунё ҳақидаги рақобатдош ва бир-бирига муқобил тасаввурлар тарзида амалга ошиши, улардан бири пировард натижада дунёнинг «ҳақиқий» физик манзараси сифатида ғолиб чиқиши ҳам мумкин (бунга дунё механик манзарасининг муқобил вариантлари сифатидаги Ньютон ва Декарт табиат концепцияларининг кураши, шунингдек дунёнинг электродинамик манзараси ривожланишидаги икки асосий йўналиш – Ампер-Вебер дастури ва Фарадай-Максвелл дастурининг рақобати мисол бўлиши мумкин).

Борлиқнинг манзараси тегишли фан доирасида билимлар тизимга солинишини таъминлайди. Илмий фан назарияларининг ҳар хил (фундаментал ва айрим) типлари, шунингдек тажрибада олинган далиллар борлиқ манзараси билан боғлиқдир. Борлиқ манзараси принциплари шундай далилларга таяниши ва уларга мувофиқ бўлиши лозим. Шу билан бир вақтда у эмпирик ва назарий изланиш вазифаларини қўйиш ва уларни ечиш воситаларини танлашга йўл кўрсатувчи тадқиқот жастури сифатида амал қилади. Дунё манзарасининг тажрибада кўрилган вазиятлар билан алоқаси фан ўз алоҳида назариясига ҳали эга бўлмаган ва эмпирик методлар ёрдамида тадқиқ этилувчи объектларни ўргана бошлаганида айниқса аниқ намоён бўлади. Катод нурларини экспериментал ўрганишда дунёнинг электродинамик манзарасининг роли шундай вазиятлардан бири бўлиб хизмат қилиши мумкин. Экспериментда уларнинг тасодифан аниқланиши очиқ физик агентнинг табиати ҳақидаги масалани қўйди. Дунёнинг электродинамик манзараси барча табиий жараёнларга «нурли материя» (эфир тебранишлари) ва электр токи билан зарядланган ёки электр жиҳатидан нейтрал бўлиши мумкин бўлган модда зарраларининг ўзаро таъсири сифатида қарашни талаб қиларди. Бундан катод нурлари табиати ҳақидаги гипотезалар юзага келди: улардан бири янги физик агентлар зарралар оқимидан иборат эканлиги тахмин қилар, иккинчиси бу агентларга нурланиш тури сифатида қарарди. Бу гипотезаларга мос равишда экспериментал вазифалар қўйилди ва экспериментларнинг режалари тузилиб, уларнинг ёрдамида катод ва рентген нурлари табиати аниқланди. Дунёнинг физик манзараси бу экспериментларга йўл кўрсатарди. Экспериментлар эса, ўз навбатида, дунёнинг манзарасига аниқлик киритиш ва уни ривожлантиришни рағбатлантириб, унга тескари таъсир кўрсатарди (масалан, Крукс, Перрен, Томсон тажрибаларида катод нурлари табиатининг аниқланиши дунёнинг электродинамик манзарасига «модда атомлари»га

боғлаб бўлмайдиган «электр атомлари» сифатидаги электронлар ҳақидаги тасаввур киритилишига асос бўлди). Дунёнинг манзараси тажриба билан бевосита боғланибгина қолмай у билан назарий схемаларни ва уларга нисбатан таърифланган қонунларни ташкил этувчи назарияларнинг асослари орқали билвосита алоқа қилади. Дунёнинг манзараси тадқиқ этилаётган борлиқнинг айрим назарий модели сифатида қаралиши мумкин. Бироқ бу муайян назариялар замирида ётувчи моделлардан фарқ қиладиган алоҳида моделдир. Биринчидан, улар умумийлик даражасига кўра фарқ қилади. Дунёнинг айни бир манзарасига кўп сонли назариялар, шу жумладан фундаментал назариялар таяниши мумкин. Масалан, дунёнинг механик манзараси билан Ньютен-Эйлер механикаси, Ампер-Вебер термодинамикаси ва электродинамикаси боғлиқ бўлган. Дунёнинг электродинамик манзараси билан нафақат Максвелл электродинамикаси асослари, балки Герц механикаси асослари ҳам боғланган. Иккинчидан, дунёнинг махсус манзарасини назарий схемалардан уларнинг абстракциялари (идеал объектлар)ни таҳлил қилиш йўли билан фарқлаш мумкин. Масалан, дунёнинг механик манзарасида табиат жараёнлари «бўлинмас корпускула», «жисм», «жисмларнинг тўғри чизиқ бўйлаб бир лаҳзада узатилувчи ва жисмлар ҳаракатининг ҳолатини ўзгартирувчи ўзаро таъсири», «мутлақ макон» ва «мутлақ вақт» каби абстракциялар ёрдамида тавсифланган. Ньютон механикаси замирида ётувчи назарий схемага келсак, унда механик жараёнлар моҳияти бутунлай бошқа - «моддий нуқта», «куч», «парциал маконзамон ҳисобот тизими» каби абстракциялар воситасида тавсифланади. Назарий схемаларнинг конструктлари ва дунё манзараси конструктлари ўртасидаги фарқни назарий билимнинг ҳозирги намуналарига мурожаат этиш йўли билан ҳам шу йўсинда аниқлаш мумкин. Масалан, квант механикасининг фундаментал назарий схемаси доирасида микродунё жараёнлари зарра ҳолати векторининг асбоб ҳолати векторига нисбати

атамаларида тавсифланади. Бироқ айни шу жараёнлар «енгилроқ» тарзда, масалан, зарраларнинг корпускуляртўлқинли хоссалари, зарраларнинг муайян типдаги ўлчаш асбоблари билан ўзаро таъсири атамаларида ҳам тавсифланиши мумкин. Бироқ бу энди назарий тавсиф тили эмас, балки уни тўлдирувчи ва у билан боғланган дунёнинг физик манзараси тили ҳисобланади. Дунёнинг манзарасини ташкил этувчи идеал объектлар ва ўз алоқаларида назарий схемани ташкил этувчи мавхум объектлар ҳар хил мақомга эга бўлади. Мавхум объектлар идеал хусусият касб этади, улар моддий объектлар билан айний эмаслиги аниқ-равшандир. «Моддий нуқта» табиатда мавжуд эмаслигини, чунки табиатда ўлчамсиз жисмлар йўқлигини ҳар қандай физик тушунади. Бироқ дунёнинг механик манзарасини қабул қилган Ньютон издоши бўлинмас атомларни материянинг амалда мавжуд «биринчи ғиштлари» деб ҳисоблаган. У табиатни соддалаштирувчи ва схемалаштирувчи абстракцияларни табиат билан тенглаштирган. Бу абстракциялар айнан қайси белгиларда борлиққа мос тушмаслигини тадқиқотчи унинг фани дунёнинг эски манзараси ўрнида янги манзара вужудга кела бошлаган даврга қадам қўйганидагина аниқлайди. Дунёнинг манзарасидан фарқ қилувчи назарий схемалар у билан доимо боғлиқдир. Бу алоқани аниқлаш назарияни тузишнинг муқаррар шартларидан бири ҳисобланади. Дунёнинг манзараси билан алоқа таъсирида назарий схемаларнинг объективлашуви юз беради. Уларни ташкил этувчи мавхум объектлар тизими «соф ҳолда» ўрганилаётган жараёнлар моҳиятининг ифодаси сифатида намоён бўлади. Бу амалнинг муҳимлигини аниқ мисолда кўрсатиш мумкин. Герц механикасида механик жараёнларнинг назарий схемаси киритилиб, унинг доирасида бу жараёнлар фақат моддий нуқталар конфигурациясининг вақтдаги ўзгариши сифатида тасвирланса, куч эса бундай конфигурация типини тавсифловчи ёрдамчи тушунча сифатида ифодаланган бўлса, буларнинг барчаси аввал механик ҳаракатнинг анча

сунъий образи сифатида қабул қилинади. Бироқ Герц механикасида табиатнинг барча жисмлари оламий эфир орқали ўзаро таъсирга киришиши, кучларнинг узатилиши эса эфир зарралари ўртасидаги макон муносабатларининг ўзгаришидан иборат эканлиги тушунтириб ўтилган. Натижада Герц механикаси замирида ётувчи назарий схема табиий жараёнлар теран моҳиятининг ифодаси сифатида намоён бўлади. Айрим илмий фанларда ривожлантирилувчи борлиқ манзаралари бир- биридан ажралиб қолмаган. Улар бир-бири билан ўзаро таъсирга киришади. Шу муносабат билан бир савол туғилади: билимларни тизимга солишнинг янада кенгроқ уфқлари, уларни тизимга солишнинг борлиқнинг махсус манзараларига нисбатан интегратив шакллари мавжудми? Методологик тадқиқотларда бундай шакллар қайд этилган ва уларга тавсиф берилган. Бундай шакллар қаторига дунёнинг табиийилмий ва умумий илмий манзаралари киради. Айрим фанлар (физика, кимё, биология ва ҳ.к.)да юз берган инқилоб тегишли фаннинг предметлар соҳасига нисбатан ёндашувларни ўзгартириб, дунёнинг табиий-илмий ва умумий илмий манзараларида муттасил мутация жараёнларини юзага келтиради, фанда илгари вужудга келган борлиқ ҳақидаги тасаввурлар қайта кўрилишига сабаб бўлади. Бироқ борлиқ манзараларидаги ўзгаришлар билан дунёнинг табиий-илмий ва умумий илмий манзараларини тубдан қайта қуриш ўртасида алоқа узил-кесил эмас. Борлиқнинг янги манзаралари аввал гипотеза сифатида илгари сурилишини ҳисобга олиш лозим. Гипотетик манзара асослаш босқичидан ўтади ва узоқ вақт борлиқнинг олдинги манзараси билан бирга мавжуд бўлиши мумкин. Кўпинча у нафақат унинг принциплари тажрибада давомли текширилиши натижасида, балки бу принциплар янги фундаментал назариялар учун асос бўлиб хизмат қилиши туфайли ҳам ўз тасдиғини топади. Билимнинг у ёки бу тармоғида яратилган дунё ҳақидаги янги тасаввурлар дунёнинг табиий-илмий, сўнгра умумий илмий манзарасидан

ўрин олиши тадқиқ этилаётган борлиқ ҳақидаги ҳар хил тасаввурлар рақобатини нафақат истисно этмайди, балки назарда тутади. Фан асосларининг учинчи блоки фалсафий асосларни назарда тутади. У фаннинг онтологик қоидалари, шунингдек унинг идеаллари ва меъёрларини асословчи фалсафий ғоялар ва тамойиллар ёрдамида амалга оширилади. Электр ва магнит майдонларининг моддий мақоми Фарадей томонидан материя ва куч бирлиги принципига ҳаволалар билан асосланиши бунга мисол бўлиши мумкин. Фарадейнинг экспериментал тадқиқотлари электр ва магнит кучлари маконда тўғри чизиқ бўйлаб бир лаҳзада эмас, балки ҳар хил конфигурацияли чизиқлар бўйлаб нуқтадан нуқтага узатилиши шақидаги ғояни тасдиқлаган. Бу чизиқлар зарядлар ва магнетизм манбалари атрофидаги бўшлиқни тўлдириб, зарядланган жисмлар, магнитлар ва ўтказгичларга таъсир кўрсатган. Бироқ кучлар материядан ажралган ҳолда мавжуд бўла олмайди. Шу сабабли куч чизиқларини материя билан боғлаш ва уларни алоҳида субстанция сифатида ўрганиш лозим, деган тўхтамга келган Фарадей 3 . Одатда, тадқиқотнинг фундаментал соҳаларида ривожланган фан ишлаб чиқаришда ҳам, оддий тажрибада ҳам ўзлаштирилмаган объектлар билан иш кўради (баъзан бундай объектларни ўзлаштириш ҳатто улар кашф этилган тарихий даврдан анча кейин амалга оширилади). Оддий онг учун бу объектлар ғайриоддий ва тушунарсиз бўлиши мумкин. Улар ҳақидаги билимлар ва бундай билимларни олиш методлари тегишли тарихий даврнинг оддий билиш дунёси ҳақидаги тасаввурлари ва меъёрларига мос тушмаслиги мумкин. Шу сабабли дунёнинг илмий манзаралари (объект схемаси), шунингдек фан идеаллари ва меъёрий структуралари (метод схемаси) нафақат улар шаклланувчи даврда, балки кейинги қайта қуриш даврларида ҳам у ёки бу тарихий даврнинг устун дунёқараши, унинг маданияти категориялари билан ўзига хос тарзда туташишга муҳтож бўлади. Бундай 3 ª: Фарадей М. Экспериментальные исследования по электричеству. – М.: АГРАФ, 1959. – 400-401-б.

«туташиш»ни фаннинг фалсафий асослари таъминлайди. Уларнинг таркибига асословчи қоидалар билан бир қаторда изланиш эвристикасини таъминловчи ғоялар ва принциплар ҳам киради. Бу принциплар одатда фан ва борлиқ манзараларининг меъёрий структураларини қайта қуришга йўл кўрсатади, сўнгра олинган натижалар – янги онтологиялар ва метод ҳақидаги янгича тасаввурларни асослаш учун қўлланилади. Бироқ фалсафий эвристика ва фалсафий асослашнинг мос тушиши шарт эмас. Янгича тасаввурларнинг шаклланиш жараёнида тадқиқотчи муайян фалсафий ғоялар ва принциплардан фойдаланиши, бироқ кейинчалик у ривожлантирган тасаввурлар бошқача фалсафий талқин қилиниши ва фақат шу талқинга мувофиқ тан олиниши ва маданиятга киритилиши мумкин. Шундай қилиб, фаннинг фалсафий асослари гетерогендир. Улар тадқиқот фаолиятида қўлланилувчи фалсафий ғоялар ва категориал маъноларнинг вариантларига йўл қўяди. Фаннинг фалсафий асосларини фалсафий билимнинг умумий мажмуи билан тенглаштирмаслик керак. Ҳар бир тарихий давр маданиятида юзага келувчи фалсафа муаммолари ва уларни ечиш йўлларининг улкан майдонидан фан асословчи структуралар сифатида айрим ғоялар ва принциплардангина фойдаланади. Фаннинг фалсафий асосларини шакллантириш ва ўзгартириш тадқиқотчининг нафақат фалсафий, балки махсус илмий эрудициясини (у тегишли фан предметининг хусусиятлари, унинг анъаналари, фаолият андозалари ва шу кабиларни тушунишини) ҳам талаб қилади. У фалсафий таҳлилда яратилган ғояларни танлаш ва сўнгра уларни илмий билишнинг муайян соҳаси эҳтиёжларига мослаштириш йўли билан амалга ошириладики, бу асосий фалсафий ғояларнинг муайянлашуви, янги категориал маънолар юзага келишига сабаб бўлади. Фалсафа ва муайян фан туташган жойдаги тадқиқотлар мажмуини файласуфлар ва мазкур фан олим-мутахассислари ҳамкорликда амалга оширадилар.

Ҳозирги вақтда тадқиқот фаолиятининг бу алоҳида қатлами фан фалсафаси ва методологияси сифатида белгиланган. Табиатшуносликнинг тарихий ривожланишида фаннинг фалсафий асосларини шакллантириш ва ривожлантириш билан боғлиқ муаммоларни ишлаб чиқишда ўз фаолиятида муайян илмий ва фалсафий тадқиқотларни бирлаштирган машҳур табиатшунослар (Декарт, Ньютон, Лейбниц, Эйнштейн, Бор ва б.) алоҳида рол ўйнаган. Фалсафий асосларнинг гетерогенлиги уларнинг тизимли тузилишини истисно этмайди. Уларда камида иккита ўзаро боғланган кичик тизимни фарқлаш мумкин: биринчи – тадқиқ этилувчи объектларни тушуниш ва билиш матрицаси бўлиб хизмат қиладиган категориялар («нарса», «хосса», «муносабат», «жараён», «ҳолат», «сабабият», «зарурат», «тасодиф», «макон», «замон» ва ш.к.) мажмуидан иборат онтологик кичик тизим; иккинчи – билиш амаллари ва уларнинг натижасини тавсифловчи категориал схемалардан иборат эпистемологик кичик тизим (ҳақиқат, метод, билим, тушунтириш, исботлаш, назария, далил ва шу кабиларни тушуниш). Иккала кичик тизим фан ўзлаштирувчи объектларнинг типларига ва бундай объектларни ўзлаштиришни таъминловчи меъёрий структуралар эволюциясига қараб тарихий ривожланади. Фалсафий асосларнинг ривожланиши янги предмет соҳаларига фан экспансиясининг зарурий омили ҳисобланади. Шундай қилиб, илмий билим структураси эмпирик билимлар, назариялар ва фан асослари ўртасидаги алоқалардан ташкил топиши мумкин. Илмий инқилоблар ва илмий оқилоналик типларининг ўзгариши. Фаннинг ривожланишида фан асосларининг барча таркибий қисмлари ўзгарган даврларни фарқлаш мумкин. Дунё илмий манзараларининг ўзгариши тадқиқот меъёрий структуралари, шунингдек фаннинг фалсафий асослари бутунлай ўзгаришига сабаб бўлган. Бу даврларга илмий оқилоналик

типининг ўзгаришига олиб келиши мумкин бўлган оламшумул инқилоблар даври сифатида қараш ўринли бўлади. Табиатшунослик тарихида тўртта шундай инқилобга дуч келиш мумкин. XVII асрда биринчи илмий инқилоби содир бўлган ва у классик табиатшунослик вужудга келиши билан боғлиқ . Унинг юзага келиши, бир томондан, классик фан мўлжаллари ифодаланган, бошқа томондан эса мазкур даврнинг илмий билим тизимида механиканинг устунлигини ҳисобга олиб бу мўлжалларни муайянлаштириш амалга оширилган тадқиқот идеаллари ва меъёрларининг алоҳида тизими шаклланиши билан узвий боғлиқ. Субъектга ва унинг билиш фаолияти амалларига дахлдор бўлган ҳамма нарса тавсифлаш ва тушунтиришдан чиқариб ташланган ҳолдагина илмий билимнинг объективлиги ва предметлилигига эришиш мумкин, деган ғоя XVII асрдан бошлаб бутун классик табиатшунослик орқали ўтади. Бу амаллар абадий берилган ва ўзгармас деб қабул қилинган. Табиатнинг мутлақо ҳақиқий манзарасини яратиш идеал ҳисобланган. Асосий эътибор тажрибада олинган далилларни тушунтирувчи ва башорат қилувчи назарияларни тузиш имконини берувчи аниқ-равшан, кўргазмали, «тажрибадан келиб чиқувчи» онтологик принципларни топишга қаратилган. XVII-XVIII асрларда тадқиқотнинг бу идеаллари ва меъёрлари табиатни механик тушуниш мўлжалларини ифодаловчи бир қанча муайянлаштирувчи қоидалар билан бирикди. Тушунтириш кузатилаётган ҳодисаларни белгиловчи механик сабаблар ва субстанцияларни излаш сифатида талқин қилинди. Бу мўлжалларга мувофиқ табиатнинг механик манзараси яратилди ва ривожланди. У физик билим жабҳасига татбиқан борлиқнинг манзараси сифатида ҳам, дунёнинг умумий илмий манзараси сифатида ҳам амал қилди. Ниҳоят, XVII-XVIII асрлар табиатшунослигининг идеаллари, меъёрлари ва онтологик принциплари механицизм ғоялари етакчилик қилувчи фалсафий билимларнинг ўзига хос тизимига таянди. Бу тизимнинг эпистемологик элементи сифатида табиат объектларини кузатиш ва улар

билан тажриба ўтказиш сифатидаги билиш ҳақидаги тасаввурлар амал қилди. Ақлга суверенлик мақоми берилди. Идеалда у нарсаларни кузатувчи ва тадқиқ этувчи, ўрганилаётган объектларнинг хоссалари ва хусусиятларидан ташқари, бирон-бир омиллар билан белгиланмаган деб талқин қилинди. Табиатшунослик асосларининг яхлит ва нисбатан барқарор тизимида XVIII аср охири – XIX асрнинг биринчи ярмида туб ўзгаришлар юз берди. Уларни табиатшуносликнинг янги ҳолати – айрим фанларга уюшган фанга ўтишни белгилаган иккинчи оламшумул илмий инқилоб деб баҳолаш мумкин. Бу даврда дунёнинг механик механик манзараси умумий илмий манзара мақомини йўқотди. Биология, кимё ва бошқа билим соҳаларида борлиқнинг механик манзарага боғланмайдиган ўзига хос манзаралари шаклланди. Айни вақтда фанлардаги тадқиқот идеаллари ва меъёрларининг табақаланиши юз берди. Масалан, биология ва геологияда эволюцион тушунтириш идеаллари юзага келди, физика эса ўз билимларини ривожланиш ғоясидан келиб чиқиб яратишда давом этди. Бироқ майдон назарияси яратилиши билан физикада ҳам илгари устунлик қилган механик тушунтириш меъёрлари аста-секин ўз аҳамиятини йўқота бошлади. Классик фаннинг умумий билиш мўлжалларига келсак, улар бу тарихий даврда сақланиб қолди. Фаннинг янгича тузилиши хусусиятларига мос равишда унинг фалсафий асослари ҳам ўзгарди. Улар гетероген хусусият касб этди. Эпистемологияда фан ранг-баранг методларининг ўзаро нисбати, билимлар синтези ва фанларни таснифлаш муаммолари биринчи ўринга чиқди. Фаннинг бирлиги йўлларини излаш, билимни табақалаштириш ва интеграция қилиш муаммоси фундаментал фалсафий муаммолардан бирига айланди ва фаннинг кейинги ривожланиши мобайнида ўз аҳамиятини сақлаб қолди. Табиатшуносликда биринчи ва иккинчи оламшумул инқилоблар классик фан ва унинг тафаккур услуби шаклланиши ва ривожланиши тарзида кечди.

Учинчи оламшумул илмий инқилоб бу услубни ўзгартириш ва янги, ноклассик табиатшуносликнинг вужудга келиши билан боғлиқ. У XIX аср охиридан ХХ аср ўрталаригача бўлган даврни қамраб олади. Бу даврда билимнинг турли соҳалари, чунончи: физика (атом бўлиниш хоссасининг кашф этилиши, релятивистик ва квант назариясининг вужудга келиши), космология (ностационар Олам концепцияси), кимё (квант кимёси) ва биология (генетиканинг вужудга келиши)да инқилобий ўзгаришларнинг ўзига хос занжирли реакцияси юз берди. Дунёнинг ҳозирги илмий манзараси ривожланишида муҳим рол ўйнаган кибернетика ва тизимлар назарияси юзага келди. Бу инқилобий ўзгаришлар жараёнида янги, ноклассик фан идеаллари ва меъёрлари шаклланди. Улар тўғри чизиқли онтологизмдан воз кечилиши, табиатшунослик ривожланишининг у ёки бу босқичида яратилган назариялар ва табиат манзараларининг ҳақиқийлиги нисбий деб тушунилиши билан тавсифланади. Фаннинг онтологик қоидалари ва объектни ўзлаштиришда фойдаланилувчи метод кўрсаткичлари ўртасидаги боғланишлар англаб етилади. Шу муносабат билан тушунтириш ва тавсифлашнинг билиш фаолияти ва амалларига ҳаволалар ифодаланган типлари қабул қилинади. Квант-релятивистик физикадан ўрин олган билимларни тушунтириш, тавсифлаш ва исботлаш идеаллари ва меъёрлари бундай ёндашувнинг ёрқин намунаси ҳисобланади. Классик физикада тушунтириш ва тавсифлаш идеали объектга «ўзича», уни тадқиқ этиш воситасини кўрсатмасдан тавсиф беришни назарда тутса, квант-релятивистик физикада тушунтириш ва тавсифлаш объективлигининг зарурий шарти сифатида объект билан ўзаро таъсирга киришувчи кузатиш воситаларининг хусусиятларини аниқ қайд этиш талаби қўйилади. Билимни исботлаш ва асослаш идеаллари ва меъёрлари ҳам ўзгарди. Классик андозалардан фарқли ўлароқ, квант-релятивистик физикада назарияларни асослаш киритилувчи тушунчалар тизимининг операционал асоси назариясини баён этишда экспликацияни (кузатилувчанлик принципи)

ва янги назария билан ундан олдинги назариялар ўртасидаги алоқаларни аниқлаш (мувофиқлик принципи)ни назарда тутади. Айрим фанларда яратилувчи борлиқ манзаралари бу босқичда ўз мустақиллигини сақлаб қолди, бироқ уларнинг ҳар бири кейинчалик дунёнинг умумий илмий манзарасига киритилган тасаввурларни шакллантиришда иштирок этди. Ўз навбатида, дунёнинг умумий илмий манзараси табиатнинг аниқ ва узил-кесил портрети сифатида эмас, балки дунё ҳақидаги нисбатан ҳақиқий билимларнинг муттасил аниқлик киритилувчи ва ривожланувчи тизими сифатида қарала бошлади. Дунё ва уни ўрганиш йўллари ҳақидаги тасаввурларда юз берган туб ўзгаришлар фаннинг янги фалсафий асослари шаклланишига сабаб бўлди. Илмий билимнинг тарихий ўзгарувчанлиги, фанда яратилувчи онтологик принципларнинг нисбатан ҳақиқийлиги ғояси билиш субъектининг фаоллиги ҳақидаги янги тасаввурлар билан бирикди. У ўрганилаётган дунёдан ажралган деб эмас, балки унинг ичидан ўрин олган, у билан белгиланган деб қарала бошлади. Бизнинг саволларимизга табиатнинг жавоблари нафақат табиатнинг тузилиши, балки бизнинг саволлар қўйиш услубимиз билан ҳам белгиланиши, бу услуб билиш фаолияти воситалари ва методларининг тарихий ривожланишига боғлиқ бўлиши англаб етилди. Шу асосда ҳақиқат, объективлик, далил, назария, тушунтириш категорияларининг янгича талқини юзага кела бошлади. Фан фалсафий асосларининг «онтологик кичик тизими» ҳам бутунлай ўзгарди. Квант-релятивистик физика, биология ва кибернетиканинг ривожланиши қисм ва бутун, сабабият, тасодиф ва зарурат, нарса, жараён, ҳолат категориялари янгича маъно касб этиши билан узвий боғлиқ эди. Табиатшуносликдаги оламшумул инқилобларни тавсифловчи фан асосларидаги ўзгаришлар нафақат унинг янги фан соҳаларига экспансияси ва объектларнинг янги типлари аниқланиши, балки жамият ҳаётида фан ўрни ва функцияларининг ўзгариши билан ҳам белгиланади.

Табиатшунослик вужудга келган даврда (биринчи инқилоб) унинг асослари илк буржуа инқилобларининг рационалистик дунёқараши, инсоннинг табиатга муносабати янгича талқини, билишнинг вазифаси, билимларнинг ҳақиқийлиги ҳақидаги янгича тасаввурларнинг шаклланиши контекстида юзага келди. XVIII аср охири – XIX асрнинг биринчи ярмида табиатшунослик фани асосларининг шаклланиши фаннинг ишлаб чиқаришдаги роли янада кучайиши, илмий билимлар товар қийматига эга бўлган ва ишлаб чиқаришда фойдаланиш жараёнида даромад келтирувчи алоҳида маҳсулотга айланиши фонида юз берди. Бу даврда амалий ва муҳандислик-техника фанлари тизими фундаментал билимлар ва ишлаб чиқариш ўртасидаги воситачи сифатида шакллана бошлади. Илмий фаолиятнинг турли жабҳалари ихтисослашди ва бу ихтисосликка мос келувчи илмий ҳамжамиятлар ташкил топди. Классик табиатшуносликдан ноклассик табиатшуносликка ўтишга XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошлари Европа маданиятида маънавий ишлаб чиқариш таркибининг ўзгариши, классик рационализмнинг дунёқараш мўлжалларида юз берган инқироз, маънавий маданиятнинг турли жабҳаларида оқилоналикнинг янгича талқини шаклланиши замин ҳозирлади. ХХ асрнинг сўнгги чорагида фан асосларида янги туб ўзгаришлар юз берди. Бу ўзгаришларни янги постноклассик фан вужудга келишига сабаб бўлган тўртинчи оламшумул илмий инқилоб деб тавсифлаш мумкин. Илмий билимлар ижтимоий ҳаётнинг деярли барча жабҳаларида фаол қўлланилиши, билимларни сақлаш ва олиш воситаларида юз берган инқилоб натижасида илмий фаолият хусусиятининг ўзгариши (фаннинг компьютерлаштирилиши, тадқиқотчилар жамоаларига хизмат кўрсатувчи ва саноат ишлаб чиқариши воситалари каби ишловчи мураккаб ва қиммат асбоблар мажмуаларининг пайдо бўлиши ва ҳ.к.) илмий фаолият хусусиятида ўзгариш ясади. Фанлардаги тадқиқотлар билан бир қаторда тадқиқот фаолиятининг фанлараро ва муаммога қараб мўлжал олувчи шакллари биринчи ўринга чиқа бошлади. Классик фан борлиқнинг кичик бир

бўлагини англаб етишга қараб мўлжал олган бўлса, ХХ аср охиридаги фан хусусиятини билимнинг турли соҳалари мутахассислари иштирок этувчи комплекс тадқиқот дастурлари белгилайди. Бундай тадқиқотларни ташкиллаштириш устувор йўналишларнинг белгиланиши, уларни молиялаштириш, кадрлар тайёрлаш ва бошқа омилларга кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Илмий тадқиқотнинг устувор йўналишларини белгилаш жараёнида билиш мақсадлари билан бир қаторда иқтисодий ва ижтимоий- сиёсий мақсадлар муҳим рол ўйнай бошлайди. Комплекс дастурларнинг амалга оширилиши назарий ва экспериментал тадқиқотлар, амалий ва фундаментал билимлар ягона фаолият тизимига бирлашиши, улар ўртасидаги тўғридан-тўғри ва тескари алоқаларнинг янада фаоллашувига сабаб бўлади. Натижада турли фанларда шаклланувчи борлиқ манзаралари принциплари ва тасаввурларининг ўзаро таъсирланиш жараёнлари кучаяди. Бунда муайян фан предметини белгиловчи борлиқ манзаралари ўртасидаги чегара аста-секин йўқолади. Улар ўзаро боғлиқ хусусият касб этади ва дунёнинг яхлит умумий илмий манзараси парчалари сифатида намоён бўлади. Унинг ривожланишига нафақат фундаментал фанларнинг ютуқлари, балки фанлараро амалий тадқиқотларнинг натижалари ҳам таъсир кўрсатади. Фанлараро тадқиқотларда фан, одатда, айрим фанларда қисман ўрганилувчи мураккаб объектлар билан иш кўради. Ўзининг очиқлиги ва ўз-ўзидан ривожланиши билан тавсифланувчи ўзига хос тизимлар фанлараро тадқиқотларнинг объектларига айланади. Бундай объектлар аста-секин асосий фундаментал фанларнинг предметлари соҳасини белгилай бошлайди. Тарихий ривожланувчи тизимлар ҳатто ўзини ўзи тартибга солувчи тизимларга қараганда ҳам мураккаброқ объект типи ҳисобланади. Тарихий ривожланувчи тизим вақт ўтиши билан ўз тузилишининг янги даражаларини шакллантиради, бунда ҳар бир янги даражанинг юзага келиши илгари шаклланган даражаларга таъсир кўрсатиб, уларнинг элементлари композицияси ва алоқаларини ўзгартиради.

Табиатшуносликда тарихий ривожланувчи тизимларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш зарурияти билан тўқнаш келган биринчи фанлар биология, астрономия ва Ер ҳақидаги фанлар бўлган. Уларда борлиқнинг тарихийлик ғоясини ўз ичига олувчи манзаралари ва ўзига хос ривожланувчи объектлар (биосфера, Метагалактика, Ер) ҳақидаги тасаввурлар шаклланган. Сўнгги ўн йилликларда бу йўлга физика ҳам кирди. Физик объектларнинг тарихий эволюцияси ҳақидаги тасаввурлар физик борлиқ манзарасидан аста-секин ўрин олди. Ҳозирги замон фани тарихий ривожланувчи мураккаб тизимларни тадқиқ этишга қараб мўлжал олиши тадқиқот фаолиятининг идеаллари ва меъёрларида ҳам ўзгариш ясади. Табиатшуносликка тарихий реконструкция идеали кенг жорий этила бошлади. У илгари асосан гуманитар фанлар (тарих, археология, тарихий тилшунослик ва ҳ.к.)да қўлланилган назарий билимнинг алоҳида типи сифатида амал қила бошлади. Тарихий реконструкция андозаларига нафақат эволюцион объектларни ўрганувчи фанлар (биология, геология)да, балки ҳозирги замон космологияси ва астрофизикасида ҳам дуч келиш мумкин. Эмпирик тадқиқот стратегиялари ҳақидаги тасаввурлар ҳам ўзгарди. Экспериментни амалга ошириш идеали тарихий ривожланувчи тизимларга татбиқан алоҳида маънода тушунила бошлади. Ҳозирги замон фанининг тарихий ривожланувчи тизимлари орасида таркибидан инсон элемент сифатида ўрин олган табиий комплекслар алоҳида ўрин эгаллади. Бундай комплексларга тиббий-биологик объектлар, экология объектлари, шу жумладан биосфера (глобал экология), биотехнология объектлари (аввало генетик инженерия), «инсон – машина» тизимлари мисол бўлиши мумкин. Инсон омили билан боғлиқ объектларни ўрганишда ҳақиқатни излаш бундай объектни ўзгартириш стратегияси ва йўналишларини белгилаш билан боғлиқ бўладики, бу инсонийлик қадриятларига бевосита дахл этади. Бундай типдаги тизимлар билан эркин экспериментлар ўтказиш мумкин эмас. Уларни ўрганиш ва амалий ўзлаштириш жараёнида ўзаро алоқанинг

ҳалокатли оқибатларни ўзида мужассамлаштирган айрим стратегияларига тақиқларни билиш алоҳида рол ўйнай бошлайди. Бундай шароитда фаннинг ҳақиқатни излаш ва янги билимни ўстиришга рағбатлантирувчи ички ахлоқи умуминсоний принциплар ва қадриятлар билан муттасил боғланади. Ўрганилувчи объектлар ҳақидаги тасаввурлар ва янги методологик мўлжалларнинг ривожланиши фаннинг фалсафий асослари сезиларли даражада янгиланишига сабаб бўлади. Шундай қилиб, фаннинг тарихий ривожланишида XVII асрдан бошлаб илмий оқилоналикнинг уч типи ва тегишли равишда фан эволюциясининг уч йирик босқичи юз берди: 1) классик фан; 2) ноклассик фан; 3) постноклассик фан. Ҳар бир босқич объектив-ҳақиқий билимнинг муттасил ўсишига қаратилган илмий фаолиятнинг алоҳида ҳолати билан тавсифланади. Бу фаолиятни «субъект – восита – объект» муносабати сифатида тасаввур қилсак, фан эволюциясининг тавсифланган босқичлари илмий оқилоналикнинг ҳар хил типлари сифатида амал қилади. Илмий оқилоналикнинг классик типи асосий эътиборни объектга қаратиб, назарий тушунтириш ва тавсифлашда субъектга, унинг фаолияти воситалари ва амалларига дахлдор барча нарсаларни элиминация қилишга ҳаракат қилади. Бундай элиминация дунё ҳақида объектив-ҳақиқий билим олишнинг зарурий шарти сифатида қаралади. Бу босқичда тадқиқот стратегияларини ва дунёни англаш усулларини белгиловчи фан мақсадлари ва қадриятлари маданиятда устунлик қилувчи дунёқараш мўлжаллари ва қадриятлар билан белгиланади. Бироқ классик фан бу омилларни англаб етмайди. Илмий оқилоналикнинг ноклассик типи объект ҳақидаги билимлар билан фаолият воситалари ва амаллари хусусияти ўртасидаги алоқаларни ҳисобга олади. Бу алоқаларни экспликация қилиш дунёни объектив-ишончли тавсифлаш ва тушунтириш шарти сифатида қаралади. Бироқ илмий ва ижтимоий қадриятлар ва мақсадлар ўртасидаги алоқалар аввалгидек илмий рефлексия предмети ҳисобланмайди.

Илмий оқилоналикнинг постноклассик типи фаолият устидан рефлексия майдонини кенгайтиради. У объект ҳақида олинувчи билимлар нафақат фаолият воситалари ва амаллари хусусияти билан, балки қадриятлар ва мақсадлар билан ҳам боғлиқдигини ҳисобга олади. Бунда илмий мақсадларнинг ноилмий мақсадлар, ижтимоий қадриятлар ва мақсадлар билан алоқаси экспликация қилинади. Илмий оқилоналикнинг ҳар бир янги типи фаннинг дунёда тизимли объектларнинг тегишли типларини фарқлаш ва тадқиқ этиш имконини берувчи алоҳида, ўзига хос асослари билан тавсифланади (оддий, мураккаб, ўз-ўзидан ривожланувчи тизимлар). Илмий оқилоналикнинг янги типи ва фаннинг янги образи юзага келиши олдинги босқичнинг барча тасаввурлари ва методологик мўлжаллари бутунлай йўқолишига сабаб бўлмайди. Аксинча, уларнинг ўртасида ворисийлик алоқалари кузатилади. Ноклассик фан классик оқилоналикка барҳам бермади, балки унинг амал қилиш доирасини чеклади. Бунда айрим вазифаларни ечишда дунё ва билиш ҳақидаги ноклассик тасаввурлар ортиқча бўлиб қолади ва тадқиқотчи одатдаги классик андозаларга қараб мўлжал олиши мумкин бўлади. Худди шунингдек постноклассик фаннинг вужудга келиши ноклассик ва классик тадқиқотнинг барча тасаввурлари ва билиш мўлжаллари йўқ бўлишига олиб келмайди. Улардан айрим билиш вазиятларида фойдаланилади, бироқ улар етакчи ва фан қиёфасини белгиловчи тасаввурлар ва мўлжаллар мақомини йўқотади. Ҳозирги замон фани ўз изланишларининг олдинги маррасида ўзига хос, тарихий ривожланувчи тизимларни тадқиқотлар марказига қўйган бир шароитда қадриятларни экспликация қилиш талаби нафақат дунё ҳақида объектив-ҳақиқий билимлар олиш одатдаги мўлжалига зид келмайди, балки бу мўлжални амалга оширишнинг зарурий шарти ҳисобланади. Ҳозирги замон фанининг ривожланишига қараб бу жараёнлар кучайиб боради деб тахмин қилиш учун барча асослар мавжуд. Техноген цивилизация ҳозир тараққиётнинг инсонийлик мўлжаллари илмий изланиш стратегияларини белгилашда устувор аҳамият касб этувчи алоҳида йўлига кирмоқда.

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. -Т.: Университет, 2005. 2. Шермухамедова Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. -Т.: Университет, 2005. 3. Творческая природа научного познания. – М.: 1984. 4. Фармак И.П. Воображение в структуре познания. – М.: 1994. 5. Степин В.С. Становление научно теории. – Минск, 1976. 6. Рузавин И.Н. Теоретическое знание. Проблемы генезиса и различия форм. – Ростов-на-Дону, 1989.

Похожие

Жамиятни фалсафий англаш асослари

Жамиятни фалсафий англаш асослари

Илмий билишда ахборотнинг роли

Илмий билишда ҳақиқат муаммоси

Ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий онгнинг феноментларининг фалсафий асослари