Ko’mir, neft, tabiiy gaz va atom energiyalari zaxiralari. Shamol va quyosh energiyalari zaxiralari - Энергетика - Рефераты

Ko’mir, neft, tabiiy gaz va atom energiyalari zaxiralari. Shamol va quyosh energiyalari zaxiralari

Загружено в:

30.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1022 KB

Ko’mir, neft, tabiiy gaz va atom energiyalari zaxiralari. Shamol va quyosh energiyalari zaxiralari Reja: 1.Ko’mir energiyasi zaxiralari. 2.Neft energiyasi zaxiralari. 3.Tabiiy gaz energiyasi zaxiralari. 4.Atom energiyasi zaxiralari. SHamol energiyasi zaxiralari. Quyosh energiyasi zaxiralari. 5.O’zbekistonda shamol va quyosh energiyasi zaxiralari.

1. Ko’mir. Neft. Tabiiy gaz Elektr energiyasi boshqa turdagi energiyalardan bevosita yoki oraliq o’zgartirish yo’li orqali olinadi. Buning uchun tabiiy organik energetik resurslardan va yadroviy yoqilg’i, shuningdek, qayta tiklanuvchan energiyalardan, ya’ni daryolarning oqimi, sharshalar, okean oqimlari, quyosh radiatsiyasi, shamol, geotermal massalar va boshqalardan foydalaniladi. Elektr energiyasidan sanoat va qishloq xo’jalik sohalarida, transportda, aloqa tizimlarida, fanda maishiy xizmatda keng foydalaniladi. Elektr energiyasini ishlab chiqarish va uni tarqatish energetika sohasiga tegishli hisoblanadi. Shuning uchun energetika xalq xo’jaligining asosiy tarmog’i hisoblanadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizning elektrlashtirish tizimini yaratish va xalq ho’jaligini turli sohalarini elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun elektr energiyasining ko’p qismi (80% atrofida) issiqlik elektr stansiyalarida (IES) organik yoqilg’ining kimyoviy energiyasini o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Elektr energiyasini ishlab chiqarish hajmi bo’yicha ikkinchi o’rinda gidroelektrostansiyalar (GES) turadi. Bunda gidroturbinalar va gidrogeneratorlar yordamida elektr energiyasiga o’zgartiriladigan daryolar oqimi energiyasidan foydalaniladi (masalan, Volga GESi, Bratsk GESi, CHorvoq GESi va boshqalar). Elektr energiyasini asosiy ishlab chiqaruvchilari qatorida issiqlik va gidroelektr stansiyalaridan keyin atom elektr stansiyalari (AES) turadi. Atom elektr stansiyalarining birlamchi energiyasi atomlar yadrolari energiyasi hisoblanadi. Bu energiya issiqlik energiyasiga o’zgartiriladi, keyin esa elektr energiyasini olish sxemasi esa, issiqlik elektr stansiyasi sxemasiga o’xshash bo’ladi. Organik yoqilg’i zahiralarining tez kamayishi, shuningdek issiqlik elektr stansiyalarining atrof-muhitga salbiy ta’sirini hisobga olib elektr energiyasini olishni qayta tiklanuvchan elektr manbalaridan (QTEM) foydalanish asosidagi texnik va iqtisodiy echimlarini qoniqarli izlash amalga oshirilmoqda. Gaz sanoati. Yoqilg’i sanoatining eng yosh tarmog’i bo’lgan gaz sanoati keyingi yillarda jadal rivojlanmoqda. Gaz — yoqilg’ining juda arzon turi. Gazdan

sanoatda ham, maishiy hayotda ham foydalaniladi. Gaz qimmatbaho kimyoviy xomashyo hamdir. Yoqilg’ining boshqa turlariga qaraganda gaz havoni eng kam ifloslantiradi. Mamlakatimizda ko’mir va neftga nisbatan tabiiy gaz ancha ko’p. Aniqlangan gaz zaxiralari 2 trillion kub metrga yaqin. Gaz konlari neft konlari bilan yonma-yon joylashgan. Gazning ozroq qismi (yo’ldosh gaz) neft bilan birga qazib chiqariladi, lekin gazning asosiy qismi sof gaz konlaridan olinadi. Respublikamizda o’tgan asming o’rtalarida dastlab Farg’ona vodiysidagi neft konlarida uchraydigan yo’ldosh gazdan sanoatda va aholining maishiy ehtiyojida foydalanila boshlandi. 1950-yillarda O’zbekistonda jami 9 mln kub metr tabiiy gaz qazib chiqarilgan bo’Isa, endilikda yiliga qazib olinayotgan gaz 60 mlrd kub metrdan ortadi. Tabiiy gazdan foydalanish tufayli mamlakat yoqilg’i balansida jiddiy o’zgarish yuz berdi. Farg’ona vodiysidan tashqari Buxoro, Surxondaryo va Qashqadaryo vilo- yatlari hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi hududidan boy tabiiy gaz konlari topilishi natijasida O`zbekiston gazni eksport qila boshladi. Gaz quvurlar orqali yuborilishi sababli transport xarajati har qanday yoqilg’ini tashishdan arzon tushadi. Gaz quvurlarining uzunligi tez oshib bormoqda. Dastlabki tabiiy gaz quvurlari Farg’ona vodiysida qurilgan edi. 0’zbekistonda issiq kunlar ko’pligidan faqat qish kunlari gaz ko’p talab qilinadi. Gazni ko’p iste’mol qiladigan Toshkent, Farg’ona, Andijon kabi shaharlarda yozda tejalgan gazni yerosti omborlariga yig’ib qo’yib qishda foydalaniladi. Gaz sifatli yoqilg’igina emas, balki kimyo sanoatining qimmatli xomashyosi hamdir. Gazga bo’lgan talab kimyo, issiqlik elektr stansiyalari va maishiy xo’jalikda tobora ortib bormoqda. Shunga ko’ra qo’shimcha gaz chiqarish yo’llari izlanmoqda, gaz quvurlarining gaz o’tkazish imkoniyati oshirilmoqda. Neft sanoati. Neftsiz hozirgi zamon iqtisodiyotini yuritish mumkin emas. Neft xom holida ishlatilmaydi. Qayta ishlash natijasida undan turli xil yoqilg’i,

ya’ni kimyoviy mahsulotlar olinadi. Neftni qazib chiqarish xarajati ko’mimi qazib chiqarish xarajatidan o’rta hisobda 4 barobar kam. Milliy iqtisodiyotda neftdan keng foydalanish juda ko’p mablag’ni tejashga imkon beradi. Mahsulot birligini olish (aytaylik, 1 tonna neft qazib chiqarish) uchun ketadigan pulda ifodalangan hamma xarajat mahsulot tannarxi deyiladi. Neftning tannarxi u qanday chuqurlikdan olinayotganligidan ko’ra konning neftga qanchalik boyligiga bog’liq. Neft qazib olishning eng arzon usuli fontan usuli bo’lib, bunda neft quduqlardan kondagi bosim tufayli otilib chiqadi. Bosim kamaygan holda uni turli usullar bilan ko’tarib turiladi. Neftni nasoslar yordamida chiqarib olish ham keng tarqalgan. Gaz singari neftni ham quvurlar orqali yuborish uni tashishning eng arzon va xavfsiz usulidir (temiryo Ida tashishga nisbatan 4 barobar arzonga tushadi). Quvur transporti neftni iste’molchilarga bir maromda yetkazib berishni ta’minlaydi. Turli transport vositalariga ortish- tushirishdagi muqarrar isrofgarchilikka barham beriladi. Ilgarigi vaqtda neft qayerda qazib chiqarilsa, o’sha yerda qayta ishlanar edi. Hozirda neftni qayta ishlash sanoati mahsulotlari qayerda ko’p iste’mol qilinsa, neft o’sha yerga yetkazilib, qayta ishlanadi. Bunday qilinmasa, neft mahsulotlarining har bir turini yuborish uchun alohida quvurlar kerak bo’lib, transport xarajatlari qimmatlashib ketadi. Qazib olinayotgan neftni Farg’ona va Oltiariq neft zavodlari qayta ishlashga ulgurolmay qoldi. Holbuki, mustaqillikkacha zavod quvvatidan to’la foydalanish maqsadida Turkrnanistondan temiryo’l orqali neft keltirilardi. Jarqo’rg’on konidan olinayotgan neftda moy va parafin ko’pligidan uni qayta ishlanmay, faqat yo’l qurilishida foydalaniladi. Mamlakatimizda olib borilgan geologiya qidiruv ishlari natijasida ko’plab gazneft konlari topilmoqda. Jumladan, 1992-yilda Namangan viloyatida yirik Mingbuloq neft koni ochildi. Neftga bo’lgan ehtiyojning uzluksiz ortayotganligini hisobga olib, Buxoro viloyatida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlay oladigan kombinat qurildi. Bu korxona 1997-yildan mahsulot bera boshladi. Hozir 50 turdan ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda.

O’zbekistonda yiliga 3-4 mln tonna neft va gaz kondensati qazib chiqarilmoqda. Neftni qayta ishlash korxonalari bir yilda 11 mln tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega. Rivojlangan mamlakatlarga qiyoslaganda bizda energiya iste’moli tarkibida neft mahsulotlarining ulushi ancha yuqori. Yoqilg’i-energetika balansida neft mahsulotlari ulushi kelgusida kamayishi zarur. Buning uchun mavjud avtomobil va traktorlami yangi tejamkor texnologiya bilan jihozlash kerak bo’ladi. Bu ko’p mablag’ talab etadigan va ancha murakkab vazifa. Binobarin, yaqin o’n yilliklarda ham yoqilg’ienergetika balansida neftning ulushi barqaror saqlanib turadi. Ko‟mir sanoati. Bu sanoat tarkibida bir nechta ko’mir koni mavjud. Ulardagi ko’mir zaxirasi 2 mlrd tonnani tashkil etadi. Dastlabki ko’mir Angren konidan 1950yillarda qazib olindi. Ko’mir koni yer sirtiga yaqin joylashgan. Unda ko’mirning 9/10 qismini ochiq usulda qazib olinmoqda. Ochiq usulda har bir shaxtyorning qazib oladigan ko’miri shaxta usulida qazib olinadigandan 6 barobar unumli bo’ladi. Shu bilan birga, karyer (havza) qancha katta bo’lsa, xarajat shuncha kam bo’ladi. Angren ko’miri sifati past - qo’ng’ir ko’mirdir. Shunday bo’lsa-da, O’zbekistondagi boshqa ko’mir konlaridagiga nisbatan ko’mir zaxirasi katta hamda iste’molchiga yaqin va yuza joylashganligidan ko’mir qazib chiqarish jadal o’sdi. Ko’mirning asosiy qismi kon yaqinidagi GRESda ishlatiladi. Bir qismi esa yer ostida gazga aylantiriladi. Ko’mir tarkibida nodir va tarqoq elementlar hamda ko’plab gilmoya uchraydi, bir yo’la ulardan foydalanish esa konning samaradorligini yana ham oshiradi. Biroq ko’mir ochiq usulda qazib olinishi oqibatida katta-katta yer maydonlarini kon chiqindilari band qilib, tutun va qurumdan qishloq xo’jaligi jiddiy zarar ko’rmoqda. Bunday noxush holatning chorasi sifatida ko’mir sanoatidan zavol ko’rgan maydonlar rekultivatsiya qilinmoqda, ya’ni qayta tiklanmoqda, shaxtalar chiqindisidan vujudga kelgan tepaliklarni o’simliklar bilan qoplash, ko’mirni quvurlar orqali tashish choralari ko’rilmoqda.

Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida 1950-yili Sharg’un ko’mir koni ishga tushirilgan. Kondagi ko’mir yuqori sifatli bo’lib, shaxta usulida qazib olinadi. Ko’mirning maydasi qazib olingan joyda briket qilinadi. Briket - ko`mir kukunini bosim ostida yoki yopishqoq moddaga aralashtirib zoldir shakliga keltirilgan mahsulot. Ko’mir tog’lar osha uzunligi 17 km dan ortiq osma sim yo’l vositasida temiryo’lga yetkazib beriladi. Angren, Sharg’un va Boysun konlaridan yiliga 2 mln tonnaga yaqin ko’mir qazib olinmoqda. Lekin bu miqdor O’zbekistonning ko’mirga bo’lgan ehtiyojini qondira olmaydi. Zero, metallurgiya, kimyo kabi sanoat tarmoqlarining rivojlanishi ko’mirga bo’lgan ehtiyojni oshirib yubormoqda. Shunday qilib, O’zbekistonda ko’mirning asosiy zaxiralari Angren, Sharg’un va Boysun konlarida joylashganligini bilib oldik. Ko’mir sanoatiga tegishli yana bir ma’lumotni bilib qo’ying. Mamlakatimizda qazib olinayotgan ko’mirning deyarli hammasi (97,4 foizi) qo’ng’ir ko’mir, qolgan qismi toshko’mirdir. Mamlakatimizda ko’mir qazib olishning o’ziga xos yana bir xususiyati shundaki, uning 90-95 foizi ochiq usulda qazib olinadi. Tabiiy gaz sanoati endigina shakllanayotgan (1961-yilda) yillarda Angren ko’mir konida yerosti gazogeneratorlarida ko’mirni yuqori bosimdagi havo oqimi yordamida gazga aylantiradigan «Yerostigaz» stansiyasi ishga tushirilgan edi. Shunday qilib yoqilg’ining arzon turlari - neft va gaz, shular barobarida, ochiq usulda qazib olinadigan ko’mirning ham ahamiyati ortib bormoqda. Uran sanoati. Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy jadvalidagi elementlarning aksariyati, ya’ni, 1-raqamli element vodoroddan boshlab, 83- raqamli element vismutgacha bo’lgan barchasi barqaror elementlar sanaladi. Ushbu elementlarning hech bo’lmasa bir dona atomi doimiy barqaror bo’lib qoladi. Balki tabiatda mavjud barqaror elementlarning hammasi aynan o’sha 83 ta elementdan iborat bo’lishi mumkin. Vismutdan keyin keluvchi element - poloniydan boshlab, beqaror kimyoviy elementlar qatori boshlanadi. Bu elementlarni beqaror deyilishiga sabab, vaqt

o’tishi bilan bunday elementning atomi parchalanib, boshqa bir atomga aylanadi. Bunday beqaror elementlar ichida keng tarqalgani va eng birinchi bo’lib kashf qilingani - davriy jadvaldagi 92 raqamli element - Uran elementidir. Uranni 1789- yilda olmon kimyogari Martin Genrix Klaport (1743-1817) tomonidan nasturan mineralini tadqiq qilish vaqtida kashf etilgan. O’zi kashf qilgan elementni olim, o’sha yillarda astronom hamkasblari tomonidan kashf etilgan yangi sayyora - Uran sharafiga shu nom bilan nomlagan. Nasturan minerali tarkibida uran oksidi (U 3 O 8 yoki UO 2 ) mavjud bo’ladi. Uranni tozalab olish juda qiyin. U titan va shunga o’xshash metallar kabi juda faol bo’lib, uni o’z tarkibidagi aralashmalardan xalos qilish mushkul vazifadir. Dunyodagi yetakchi kimyo laboratoriyalarida ham uranni sof holda olishga bo’lgan urinishlar 1942yilgacha doimo besamar ketgan. Faqat 1942 -yilga kelibgina, atom bombasi tayyorlash loyihasi asnosida uran elementi ilk bora sof holda olindi. Kimyogarlarning hayratiga sabab bo’lib, olingan uran metali kumush rangida bo’lib chiqdi. Og’irligi esa oltinning og’irligiga yaqin ekan. Uran kashf qilinganidan keyingi yuz yil davomida uni biror tayinli maqsadda ishlatilmagan. Masalan Chexiyadagi nasturan koni XVI-asrdan boshlab qazishga kirishilgan bo’lsa-da, u yerda konchilar nasturanga yo’ldosh kumushni ajratib olish uchungina ishlashgan. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib Chexiyadagi konda kumush chiqmay qo’ydi va endi konchilar o’sha joyning o’zidan qo’rg’oshin qazishga o’tishdi. Keyinchalik konda qo’rg’oshin ham tugab bitdi. Shundan so’ng, XX-asrning 40-yillarigacha kon tashlandiq holda yotdi va u yerda uranning ulkan zahirasi borligi birovning xayoliga ham kelmadi. Bu vaqt davomida uranning ba’zi birikmalarini shishaga qo’shish uchun ishlatishgan. Juda oz miqdorda qo’shilgan uran birikmalari shishaga kanareykalar patidagi singari yorqin yashil-sariq rang bergan. Shuningdek yana boshqa bir uran birikmasidan keramika mahsulotlarini sirlashda va bo’yashda foydalanishgan. Uranni amalda qo’llash sohalari faqat shu ikki jabhadangina iborat bo’lgan. Kimyogarlarning ham uranga bo’lgan qiziqishi uning ayrim birikmalarida shunday flyuroessentlik xossasi, ya’ni turli ranglar bilan jilvalanishi xususiyati mavjudligi

yuzasidan bo’lgan xolos. Ya’ni, uranni ultrabinafsha nurlariga tutilsa u yorqin sariq rangda tovlangan. 1896 yilda farang fizigi Antuan Anri Bekkerel (1852-1908) mutlaqo tasodifiy ravishda shuni payqab qoldiki, uranning atomlari fanga shu choqqacha noma’lum bo’lgan qandaydir nurlanish taratar ekan. Ushbu nurlanishlarni keyinchalik radioaktivlik deb nomlashdi. Shundan keyin fiziklar va kimyogarlar orasida uran elementiga bo’lgan qiziqish benihoya ortib ketdi. Tekshirishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, uran atomida chiqayotgan nurlanishlarning ayrim turlari, atomning o’zidan ham kichik zarrachalardan tashkil topar ekan. Shu sababli ham bunday zarrachalarga subatom zarrachalar deb nom berishdi. Nurlanishning boshqa turlari esa rentgen nurlariga o’xshab ketardi, lekin undan ancha kuchliroq edi. Afsuski, uran va unga o’xshash radioaktiv elementlarning nurlanishi va nurlanishning inson tanasiga nisbatan salbiy ta’sirini anglab yetilgunicha, bir necha olimlar va mutaxassislar nurlanish natijasida vafot etib ketishdi. Ushbu nurlanishlarning tabiatini tadqiq qilish davomida olimlar atomlarning ichki tuzilishi haqida ko’plab yangi narsalarni bilib olishdi. Chunonchi, atomlar turli xildagi subatom zarrachalardan tashkil topishi ma’lum bo’ldi. Olimlar ushbu zarrachalardan foydalanib, bir atomni boshqa bir atomga aylantirishni o’rganib oldilar. Bunday jarayonni biz hozirda yadro reaksiyasi deb ataymiz. Shuningdek yadro reaksiyalarida hosil bo’ladigan ulkan miqdordagi energiyani inson xizmatiga bo’ysundirish yo’llarini ham izlab topdilar. Bu maqsadda yadro reaktorlari qurilishlari tashkillandi. Urandagi nurlanishlarni tadqiq qilish orqali yetib borilgan eng dahshatli ilmiy natija esa - atom bombasining tayyorlanishi bo’ldi... Bir paytlar shishasozlardan boshqa deyarli hech kimni qiziqtirmagan uran elementi endilikda eng ilg’or rivojlangan davlatlarda ham, hukumat e’tiboridagi kimyoviy elementga aylandi. Uning obro’si ham narxi ham, qadri ham favqulodda keskin oshib ketdi. Ta’bir joiz bo’lsa, bi paytlar shishasozlarning beozorgina hom ashyosi sanalgan uran, endilikda butun insoniyatni dahshatga soladigan qo’rqinchli kuchga aylandi.

Olimlar uran haqida aniqlagan dastlabki narsa shu bo’ldiki - uran atomi Doimiy ravishda yemirilib, ya’ni, parchalanib turar ekan. Ertami-kechmi har bir uran atomidan unda mavjud subatom zarrachalarning ma’lum qismi katta energiya bilan otilib chiqib ketadi. Aynan o’sha uchib chiqib ketayotgan zarrachalarni (nurlanishni) Anri Bekkerel payqab qolgan edi. Bu jarayondan keyin uran atomi endi avvalgiday holatini yo’qotadi va butunlay boshqa bir atomga aylanadi. Ya’ni, endilikda u uran bo’lmay qoladi. Shu mulohazadan so’ng sizda savol paydo bo’lishi mumkin: agar uran doimiy parchalanib tursa, nega shu paytgacha tabiatda uran elementi hali-hanuz mavjud? Haqli savol. Gap shundaki, uranning parchalanishi juda-juda sekinlik bilan sodir bo’ladi. Albatta, yuqorida ham aytilganidek, har bir uran atomi ertami- kechmi, baribir bir kun parchalanib ketadi. Lekin bu jarayon nihoyatda sekin va kech sodir bo’ladi. Aytaylik 20 gramm uran elementida milliondan ortiq atom bo’ladi va har bir soniyada ulardan biri albatta parchalanadi. Lekin o’sha atiga 20 gramm uranda ham atomlar shu darajada kichik va ular shu darajada ko’pki, ularning hech bo’lmaganda yarmi parchalanib ketishi uchun taxminan 5 milliard yil kerak bo’ladi. Bizning ona sayyoramizning paydo bo’lganiga esa taxminan 3,9 milliard yil bo’lgan deb hisoblanadi. Shunday ekan, tabiatdagi uranning haliyam biz bilan birga ekanligidan hayron qolish kerak emas. Agar biz insonlar uranni atom energetikasi uchun ishlatib batamom tugatib bitirmasak, u hali yana milliardlab yil mavjud bo’lib turadi. Uran elementi hozirda nafaqat termoyadro yoqilg’isi sifatida, balki, geologiyada ham keng qo’llanadi. Bu sohada uran vositasida muayyan minerallarning va tog’ jinslarining yoshini aniqlash mumkin. Shuningdek, fotografiya endi-endi rivojlanayotgan vaqtlarda, XX asr boshlarida uranilnitrat (UO 2 (NO 3 ) 2 ) moddasida fotoplyonka negativlarini kuchaytirishda foydalanilgan. Uran moddasi juda-juda kam miqdorlarda tirik organizmlar to’qimlarida uchraydi. O’simliklar va hayvonlar tanasida uran miqdori 10 ?5 dan 10 ?8 % gacha bo’ladi. Uran eng ko’p bo’ladigan tirik organizmlar bu - ba’zi suv o’tlari va qo’ziqorinlardir. Odam tanasida uran miqdori 10 ?7 grammdan oshmaydi.

Uran va uning birikmalari toksik bo’ladi. Ayniqsa uran va uning birikmalarining aerozollari juda xavflidir. Uran bilan zaharlanganda eng avvalo asab tizimi va qon aylanish tizimi izdan chiqadi. Organizmga tushgan uran moddasi barcha hujayralar uchun umumiy zahar hisoblanadi. Eriydigan uran birikmalarining havo hududi tarkibidagi miqdori 0,015 mg/m 3 dan ortig’i, hamda erimaydigan uran birikmalarining 0,075 mg/m 3 dan ortig’i inson tanasiga zararli ta’sir qiladi. Yer qobig’idagi uran miqdori oltindan 1000 barobar, kumushdan 30 barobar ko’pdir. Bu ko’rsatkichga ko’ra uran qo’rg’oshin va rux bilan bir qatorda turadi. Uranning katta qismi tuproqda, tog’ jinslarida va dengiz suvlarida tarqalib yotibdi. Uran konlarida esa yer sharida mavjud zahiraning juda kam miqdorigina yig’ilgan bo’lib, jahon bo’ylab hozirgacha aniqlangan uran zahirasi 5,4 million tonna deb baholangan. Eng yirik uran konlari Kanada (MakArtur River koni), Qozog’iston (Shimoliy Xuroson koni), Rossiya (Janubiy Elkon), Mo’g’uliston, hamda Ukrainada joylashgan. Bugungi kunda dunyoda 440 ta tijorat va 60 ta ilmiy atom reaktorlari ishlab turibdi. Ularning yillik umumiy uran iste’moli 67 ming tonnani tashkil qiladi. Hozirgi kunda jahon miqyosida uran qazib olish va qayta ishlash sanoati juda keng quloch yozgan. Ma’lumotlarga ko’ra uran qazib olish bo’yicha dunyoda qo’shni Qozog’iston yetakchilik qilmoqda. Shuningdek, Avstraliya, Kanada, Namibiya va Niger davlatlari ham uran qazib olish bo’yicha yetakchi sanaladi. Vatanimiz O’zbekiston uran qazib olish hajmi bo’yicha dunyoda 6-o’rinni egallaydi. Organik yoqilg’i zahiralarining tez kamayishi, shuningdek issiqlik elektr stansiyalarining atrof-muhitga salbiy ta’sirini hisobga olib elektr energiyasini olishni qayta tiklanuvchan elektr manbalaridan (QTEM) foydalanish asosidagi texnik va iqtisodiy echimlarini qoniqarli izlash amalga oshirilmoqda. Xozirgi kunda butun jaxon miqyosida dolzarb muammo bo’lib turgan elektr energiyasi olimlarni fikricha 2014 yilga borib energiya iste’moliga extiyoj 2 barobarga, 2030 yilga borib esa 3 barobarga oshishi takidlanmoqda. Bunga sabab

kundan kunga mamlakatimizda zamonaviy texnika va texnologiyalarni paydo bo’lishidir masalan, axoli ehtiyoji uchun muzlatgichlar, sovutgichlar va shunga o’xshash turli xildagi energiya sarf qilinuvchi jixozlarni keltirishimiz mumkin. SHuning uchun mamlakatimizda energiya sarfini sezilarli darajada kamaytirishda hozirgi zamon elektron qurilmalaridan keng foydalangan holda noan’anaviy energiya manbalaridan samarali foydalanib tejamkor elektr ta’minotini tashkil etish axoli turmush darajasini oshirishdan iboratdir. Muhandis-energetik hech bo’lmaganda dunyo yoqilg’i zahiralari to’g’risida umumiy tushunchalarga ega bo’lishi kerak. Turli xil yoqilg’ilar turlicha energiya yig’uvchanlikka ega, 1-jadvalda ularning ko’rsatkichlari berilgan. Jadval 1. Yoqilg’i turlari Shartli yoqilg’i Ko’mir Yog’och (quruq) Neft Gaz (propan) Vodorod Solishtirma energiya yig’uvchanligi 10 6 J/kg kkal/kg 29.3 7000 33.5 8000 10.5 2500 41.9 10000 46.1 10000 120.6 28800 Ko’mir. Dunyoda ko’mirning geologik zahiralari, shartli yoqilg’ida, 12000 mlrd. tonna deb baholanmoqda, Ulardan 6000 mlrd. tonnasi ishonchli zahiralarga tegishli. Quyidagi rasmdan dunyo ko’mir zahiralari va ulardan foydalanish istiqbollari to’g’risida tushunchaga ega bo’lamiz.

Rasm 6. Dunyo ko’mir zahiralarining qiymatlari: a) turli xil qit’alarda; b) foydalanish istiqbollari; Zamonaviy texnika va texnologiya, o’zini iqtisodiy oqlagan holda, ko’mirni ishonchli zahiralaridan 50% ni qazib olish imkoniyatini beradi. Toshko’mir yonganda taxminan 8,14 kVt / s/kg (29,3 MJoul) energiya ajralib chiqadi. Toshko’mir tarkibidagi turli xil unsurlarning o’rtacha qiymatlari quyidagi rasmda keltirilgan.

Rasm 7. Toshko’mirning taxminiy tarkibi. Neft. Dunyo neft zahiralarining holatini baholash hozirgi paytda ko’pchilikni qiziqtirmoqda. Bu qiziqish ko’pgina mamlakatlardagi elektr energiyasi ishlab chiqarishida neft ko’mirni siqib chiqarmoqda. Hozirgi davrda transportda ishlatiladigan neft dunyo energiya iste’molining 90% ni tashkil etadi. Dunyoda neftni geologik zahiralari 200 mlrd. tonna deb baholanmoqda, ulardan 53 mlrd. tonnasi ishonchli zahiralarga kiradi. Neftni ishonchli zahiralarining yarmidan ko’pi O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida joylashgan. Eng malakali ishchi kuchlari joylashgan rivojlangan G’arbiy Evropa mamlakatlarida katta bo’lmagan neft zahiralari jamlangan. Jadval 2. Mamlakat nomi Dunyoning ishonchli neft zahiralari, % AQSH 9.8 Lotin Amerikasi va Karib dengizi 7.0 Kanada 2.1 G’arbiy Evropa 0.5 Afrika 8.1 Yaqin va O’rta SHarq 60.9 Neftni tez sur’atlar bilan iste’molini o’sishi uchta asosiy sabab bilan ifodalanadi:

1) transportni barcha turlarini rivojlanishi va (birinchi navbatda avtomobil va aviatsiya) ular uchun suyuq yoqilg’ini hozircha almashtirish imkoniyati yo’q; 2) qazib olish, tashish va foydalanish ko’rsatkichlarni yaxshiligi (qattiq yoqilg’ilarga nisbatan); 3) qisqa vaqt ichida va kam sarf-xarajatlar bilan tabiiy energetik manbalaridan foydalanishga o’tish. Neft zahiralari va iste’molchilarining joylanishidagi tafovuti, neft tashish usullarini rivojlanishi va yiriklashishiga olib keldi, masalan katta diametrli (1 metrdan katta) uzatuvchi quvurlarning va katta yuk ko’tarish qobiliyaitiga ega bo’lgan tankerlarning qurilishi. Tabiiy gaz. Dunyodagi gazni geologik zahiralari 140-170 trln. m 3 deb baholanmoqda. Gaz zahiralarini mamlakatlar bo’yicha taqsimlanishi quyidagi jadvalda keltirilgan. Jadval 3. Mamlakat nomi Dunyoning ishonchli gaz zahiralari, % AQSH 27,5 Lotin Amerikasi va Karib dengizi 6.2 Kanada 4.3 Rossiya va G’arbiy Evropa 14.4 Afrika 15,1 YAqin va O’rta SHarq 20.6 Uzoq SHarq 2.3 Neft va gaz nafaqat energetik xom-ashyo sifatida, balki kimyoviy xom- ashyo sifatida ham qadirli. Hozirgi davrda 5000 ta sintetik ashyolar neft va gazdan olinmoqda. Biroq zahiralarning faqat 3-5% i kimyoviy xom-ashyo sifatida ishlatilmoqda. Neft va gaz konlari er qa’ridan olinadi va quduqlarning burg’ulanishi bilan baholanadi. Burg’ulanishga ketgan xarajatlar geologik va tog’ qidiruvlariga ketgan xarajatlarning 70% ni tashkil etadi.

3.Atom energiyasi. Boshqa energiya zaxiralari. Shamol energiyasi. Quyosh nurining energiyasi Atom energiyasi. 1990 yilga kelib dunyoning 20 ta davlatdagi atom elektr stansiyalarning (AES) umumiy quvvati 140500 MVt ga teng bo’ldi. 2010 yilga kelib ularning quvvati taxminan 900-100 ming MVt bo’lishi kutilmoqda. Ilm va muhandislik fikri hozirda yangi energiya turi, boshqariladigan termoyadro sintezi ustida ishlamoqda. Bunda dengiz suvidagi vodorod izotoplaridan foydalaniladi. Sintez reaksiyasi natijasida 1 kg gazsimon deytriydan 10000 tonna ko’mirni yoqgandagi energiyaga teng energiya olinadi. Termoyadro sintezidan radioaktiv chiqindilar chiqmasligi ham hozirda kelajak energiyasini olish yo’lida bir qancha texnik muammolar mavjud. Boshqa energiya zahiralari. Yirik energiya zahiralarining manbalari (quyosh, shamol, geotermal energiyasi kabi) talabsiz qolmoqda. SHamol energiyasi er sharida yiliga 175-220 ming TVt / soatni tashkil etadi, uning quvvati esa (20-25) / 10 9 kVt. Bu taxminan dunyodagi energiya sarfidan 2,5 marotaba ortiq. Lekin bu energiyani 5% dan foydalanish mumkin, hozirgi davrda bundan ham kam ishlatilmoqda. Quyosh nurining energiyasi, insoniyat foydalanishi mumkin bo’lgan eng katta manba. Quyosh energiyasining er yuziga yo’naltirilgan oqimi 1,2 / 10 14 tonna shartli yoqilg’iga teng. Boshqa yulduzlar kabi quyosh ham o’ta qizigan gaz hisoblanadi. Uning tarkibi 82% vodorod, 17% geliy va 1% boshqa unsurlardan tashkil topgan. Quyoshning markazida shunday yuqori bosimli soha mavjudki, u erda harorat 15-20 mln.°S-ni tashkil etadi. Quyosh energiyasidan foydalanishning eng katta muammolaridan biri shundan iboratki, energiyaning eng ko’p qismi yozda tushadi, energiyaga eng katta talab esa qish faslida to’g’ri keladi. Er sharida anchagina geotermal energiya zahiralari mavjud. Bu energiya behisob va undan kelajakda foydalanish ancha samarali. Radioaktiv unsurlarning emirilish natijasida, er koinotga uzluksiz o’z issiqligini etkazib turadi. Geotermal suv bir qancha mamlakatlarda isitish va issiq suv bilan ta’minlash uchun ishlatiladi. Islandiya poytaxti Reykyavik shahri to’liq er osti issiq suvi

hisobiga isitiladi. Katta hajmlardagi issiqlik ta’minotida termal suvlardan Avstraliya, YAngi Zellandiya va Italiya kabi mamlakatlarda foydalaniladi. Zamonaviy texnika va texnologiyalar tiklanadigan energiya manbalardan foydalanish istiqbollarini ochib bermoqda. Ilmiy va amaliy ishlarni shu yo’nalishga yo’naltirish, organik yoqilg’i iste’molini kamaytirishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Fedorov A.A. Kameneva V.V. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatlmizdat 1984 2. Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatomizdat,1983 3. Gladilin L.V. Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. M.: Nedra, 1980 4. Konavalova L.L., Rojkova L.D. Elektrosnabjeniya promishlannix predpriyatiy i ustanovok. M.: Energoatomizdat, 1989 5. Pravila ustroystva elektroustanovok. M.: Energoatomizdat, 1985 6. Spravochnik po elektrosnabjeniyu i elektroobrudovaniyu. T.1 i 2. M.: Energoatomizdat, 1986, 1987 7. Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.

Похожие

Gidroenergetika zaxiralari. Dengiz suvining ko’tarilish va pasayishidan hosil bo’ladigan energiya zaxiralari hamda boshqa energiya zaxiralari

Quyosh elektr stansiyalari (qes)

Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari

O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari

Sanoat korxonalarida energiya ta’minoti va muqobil energiya manbali elektr stansiyalarni energetik samarali ishlashi