Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari - Энергетика - Рефераты

Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari

Загружено в:

30.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1201 KB

Energetika zaxiralaridan foydalanish jarayonlari Reja: 1.Energiya zaxiralari. 2.Tiklanadigan va tiklanmaydigan energiya zaxiralari. 3.Energiya zaxiralarining iste’moli. 4.Noan’anaviy qayta tiklanuvchan energiya manbalari (NQTEM).

1. Energiya zahiralari Energiya - tabiat hodisalarining insoniyat madaniyati va turmushining asosi. O’z navbatida energiya materiya harakat turlarining, bir xildan ikkinchi xilga aylanishning miqdoriy bahosi. Energiya turi bo’yicha mexanik, kimyoviy, elektr, yadroviy va hakozolarga bo’linadi. Insoniyat amaliyotida foydalanish uchun yaroqli material ob’ektlarida mujassamlangan energiya - energiya zahiralari deb nomlanadi. Tabiatda ko’p uchraydigan energiya zahiralaridan asosiylari katta miqdorda amaliy ehtiyojlarga ishlatiladi. Ularga organik yoqilg’ilar, ko’mir, neft, gaz kabi okean, dengiz va daryo energiyasi, quyosh, shamol va hakozo energiya turlari kiradi. Energiya zahiralari tiklanadigan va tiklanmaydigan turlarga bo’linadi. Energetika resursi deb – tabiiy yoki sun`iy faollashgan har qanday energiya manbaiga aytiladi. Energiya resurslari – hozirgi vaqtda ishlatilayotgan yoki kelajakda ishlatilishi mumkin bo’lgan energiya tashuvchilardir. Yoqilg‟i-energetika resurslari (YOER) – bu material ob`ekt bo’lib, unda inson tomonidan amaliy foydalanishga yaroqli energiya to’plangan. Bu majmuaga yoqilg’i (yoqilg’ini qazib olish va unga ishlov berish), elektroenergetika hamda kimyo sanoatlari kiradi. Elektr energiya ishlab chiqarish va undan foydalanish mamlakat iqtisodiyoti yuksalishining muhim omili hisoblanadi. Olimlar quyosh, shamol, geotermal, issiq buloqlar energiyasi kabi bitmas-tuganmas energiya manbalaridan keng miqyosda foydalanish yo’llarini izlamoqda. Tabiiy resurslarni, shu jumladan energetika resurslarini, o’rganishda ularning ilmiy tasnifi, ya`ni xomashyo , ob`ektlar va tabiiy muhit hodisalar yig’indis ini funktsional muhimlik belgilari bo’yicha ajratish kerak. Tabiiy resurslarning tasniflaridan biri – bu tugallanish belgisi bo’lib, unga muvofiq energetika resurslarini tugallanadigan va tugallanmaydiganlarga bo’linadi (1-Rasm). O’z navtabatida, tugallanadiganlar tiklanuvchi va tiklanmaydigan bo’lishi mumkin. Tiklanuvchilarga tabiat (er, o’simliklar, xayvonlar va h.k.) tomonidan tiklanadigan rusurslar kiradi, tiklanmaydiganlarga – ilgari tabiatda

to’plangan lekin, yangi geologik sharoitlarda hosil bo’lmaydigan resurslar (neft, ko’mir va boshqa er osti zaxiralari) kiradi. Tugallanmaydiganlariga kosmik, iqlimiy, suv resurslari kiradi. Energiya resurslarining barcha turlaridan Quyosh energiyasi muhim ahamiyatga ega. Energiya resurslarining barcha turlari Quyosh energiyasini tabiiy o’zgartirish natijasidir. Ko’mir, neft, tabiiy gaz, torf, yonuvchi tog’ jinslari va o’tinlar – bu o’simliklar tomonidan olingan va o’zgartirilgan quyoshning nurli energiyasi zaxiralaridir. Surat sintezi (fotosintez) reaktsiyasi jarayonida atrof- muhitning noorganik elementlaridan, ya`ni, suv (N 2 O) va karbonot angidrit gazi SO 2 lardan quyosh nuri ta`sirida o’simliklarda asosiy elementi uglerod(S) bo’lgan organik modda hosil bo’ladi. Million yillar o’tgandan so’ng, ma`lum geologik davrda, bosim va harorat rejimi ta`sirida, qotib qolgan o’simliklardan asosini oldin o’simliklarda yig’ilgan uglerod tashkil etadigan organik energetik resurslar hosil bo’ladi va bu erga tushayotgan quyosh energiyasining aniq miqdori natijasida amalga oshadi. Suv energiyasi ham suvni bug’lantiradigan va bug’ni atmosferaning yuqori qatlamlariga ko’taradigan quyosh energiyasi hisobiga hosil bo’ladi.

2. Tiklanadigan va tiklanmaydigan energiya zahiralari Birinchisiga tabiat tamonidan bevosita tiklanadigan (suv, shamol va hakozo) energiya zahiralari, ikkinchisiga esa, avvaldan tabiatda to’plangan, lekin yangi geologik sharoitlarda qayta hosil bo’lmaydigan (masalan; toshko’mir) energiya zahiralari kiradi. Tabiatdan bevosita olinadigan (yoqilg’i energiyasi, suv energiyasi, shamol energiyasi, erning issiqlik energiyasi, yadroviy energiya) energiyaga birlamchi energiya deyiladi. Birlamchi energiyani maxsus qurilmalarda-stansiyalarda insoniyat tomonidan qaytadan hosil qilinadigan energiyaga (bug’ energiyasi, issiq suv energiyasi va hokazo) ikkilamchi energiya deyiladi. Birlamchi energiyani qay usulda qayta hosil qilinishiga qarab stansiya shunday nomlanadi. Masalan, issiqlik elektr stansiyasi (qisqacha IES) issiqlik energiyasini (birlamchi) elektr energiyaga (ikkilamchi) aylantirib beradi, gidroelektr stansiyada (GES) - suv energiyasini elektr energiyaga, atom elektr stansiyasida (AES) - atom energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradi, undan tashqari to’lqin energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi to’lqin elektr stansiyasi va boshqa stansiyalar mavjud. Energiyani kerakli turda olish va iste’molchilarni ta’minlash energetik ishlabchiqarish jarayonida kechadi va u besh bosqichdan iborat. 1. Energetika zahiralarini olish va to’plash: yoqilg’ini qazib olish va boyitish, gidrotexnik qurilmalar yordamida bosimni to’plash va hakazo. 2. Energiyani qayta hosil qiluvchi qurilmalarga energetik zahirani keltirish. 3. Taqsimlash va iste’mol uchun eng qulay bo’lgan usulda, birlamchi energiyadan ikkilamchi energiya hosil qilish (asosan issiqlik va elektr energiyasi). 4. Qayta hosil qilingan energiyani uzatish va taqsimlash. 5. Etkazilgan energiyani iste’mol qilish.

Agar qo’llanilayotgan birlamchi energiya manbalarini 100% deb hisoblasak, undan faqat 30-40% energiya olinadi; energiyani qolgan katta qismi issiqlik ko’rinishida yo’qotiladi. Energiya yo’qotishlar asosan hozirgi davrdagi energetik mashinalarning texnik tavsiflari bilan ifodalanadi. 3. Energiya zahiralarining iste`moli Energiya zahiralarini iste’moli tez sur’atlarda va dunyo ishlab chiqarishiga bog’liq ravishda o’smoqda. Taxmin qilishlaricha, 2005 yilga kelib energiya zahiralarining iste’moli 160-240 ming TVt / soatni (ya’ni 20-30 mlrd. tonna shartli yoqilg’iga teng) tashkil etishi munkin. 2005 yildan so’ng qolgan dunyo energiya zahiralari, yadro va termoyadro energetikasini hisobga olmagan holda, yana 100- 250 yilga etadi. Bu ma’lumotlar taxminan, lekin kelajakni ayrim ko’rinishlarini yoritib beradi. Quyidagi rasmda energiya tashuvchilarni dunyodagi iste’moli to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Dunyoda energiya zahiralarini 2000 yilga kelib umumiy ishlab chiqarish 20 mlrd. tonna shartli yoqilg’iga teng bo’ladi deb kutilmoqda. Bu tizimda neft va gaz yuqori o’rin egallaydi va ishlab chiqarish energiya zahiralarini 3/5 qismini tashkil etadi; 1/5 qismini yadro yoqilg’isiga, qolgan qismi boshqa qattiq yoqilg’ilarga to’g’ri keladi. 60-yillarda dunyo yoqilg’i-energetik muvozanati tuzilishida sezilarli o’zgarishlar ro’y berdi. Suyuq va gazsimon yoqilg’i iste’moli ortdi. 1980 yilda dunyoda umumiy energiya iste’molida 46% ni neft, 20% ni esa gaz tashkil etdi. XX asrning oxiriga kelib energiyani iste’molini tabiiy gaz, ko’mir va yadro energiyasi hisobiga qondirildi. XXI asr boshida tiklanadigan energiya turlari unumdorligini oshirish kutilmoqda. Taxminiy hisoblarga ko’ra bu energiya zahiralarini ulushi, yadro energiyasi bilan 40% atrofida bo’ladi. Foydalanaoladigan energiya manbalari ichida ko’mirning ulushi eng katta (75-85%); neft (10-15%) va gaz (10-15%) ulushlari sezilarli; qolgan energiya zahiralari birgalikda 2% ni tashkil etadi.

Mutaxassislar fikriga ko’ra dunyo yoqilg’ini umumgeologik zahiralarini 200 mln. TVt / soat deb taxmin qilingan edi, keyinchalik zamonaviy texnologik usullar yordamida 28000 mln. TVt / soat yoqilg’ini qazib olish iqtisodiy jihatdan samarali deb topildi. Bu dunyoda qazib chiqarilayotgan yoqilg’i miqdoridan 380000 marotaba ko’p. Rasm 3. Turli xil energiya tashuvchilarning shartli ko’rinishdagi, yillarga nisbatan dunyo bo’yicha iste’moli (amaldagisi va kutilayotgani).

Rasm 4. YOqilg’i-energetik zahiralarning dunyo miqyosidagi iste’molining tuzilishi Rasm 5. Energetika qurilmalarning umumiy quvvatidan foydalanish grafigi. Energetik manbalarining ko’p qismi elektr stansiyalarida elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun sarflanmoqda.

Texnika taraqqiyoti natijasida insoniyat yirik elektr, taxminan 8-10 mlrd. kVt ga teng bo’lgan quvvatga ega bo’ldi. Agarda energetik qurilmalarni o’rtacha 0,2 ga teng bo’lgan FIK bilan ishlashini hisobga olsak, unda ega bo’lgan quvvatini olish uchun tabiatdan 40-50 mlrd. kVt quvvatni chiqarib olishga to’g’ri keladi. Quvvat kun va yil davomida o’zgarib turadi. Quvvatdan foydalanish grafik tarzda beriladi. Grafikni teng yuzali to’g’ri turtburchak shaklda almashtirsak, hisobli qiymatga eng ko’p quvvatini davomiyligi T m ga ega bo’lamiz va dunyodagi foydalanilayotgan energiyani topamiz. Kichik qiymatga asoslanib, quyidagi natijani olamiz. E=40 mlrd. kVt•5000 soat=200•10 3 mlrd. kVt / soat Bu qiymatni shartli yoqilg’i ko’rinishga keltiramiz. 1 tonna shartli yoqilg’i 8000 kVt / s ga teng bo’lgan energiyaga ega, bundan kelib chiqadiki, energetik qurilmalarni yil davomida harakatga keltirish uchun 200•10 3 mlrd. kVT / soat/8•10 3 kVt / soat/tonna=25 mlrd. tonna Bizni koinotimizda 6 mlrd. odam yashashligini hisobga olsak, yil davomida har bir odamga 25 mlrd.t/6 mlrd.odam=4,1 tonna energetik zahira to’g’ri keladi. 4.Noan‟anaviy qayta tiklanuvchan energiya manbalari (NQTEM). Biomassa — chiqindini yoqish natijasida olinadigan energiyadir. Amalda biomassa bu — chiqindi. Qurigan daraxt yoki ularning shox-shabbasi, tomorqadan poliz o’simliklarining ildizpoyalari, yog’och qobig’i va qirindilari kabilardir. Bunday chiqindilar tarkibi chorva fermalarida ozuqa va to’shama sifatida ishlatiladigan somon hamdir. Biogaz . Odamlar biogazdan 200 yildan beri foydalanib kelmoqdalar. Elektr paydo bo’lgunga qadar Londonda biogaz er ostidagi kanalizatsiya trubalaridan olingan va maxsus gaz lampalarida ko’chalarni yoritishga foydalanilib, ko’cha «gazli shoxi» deyilgan.

Quyosh energiyasi quyoshdan isitish, fotovoltaiklar, quyosh issiqlik energiyasi, quyosh me’morchiligi, erigan tuz zavodlari va sun’iy fotosintez kabi ilg’or texnologiyalarni qo’llagan holda quyosh nuridan yorug’lik va issiqlik. Qayta tiklanadigan energetikaning muhim manbai bo’lib, uning texnologiyalari quyosh energiyasini qanday qo’lga kiritishi va tarqatishi yoki uni quyosh energiyasiga aylantirishiga bog’liq ravishda passiv quyosh yoki faol quyosh sifatida tavsiflanadi. Faol quyosh metodlari energiyani ishlatish uchun fotovoltaik tizimlar, quyosh energiyasi va quyosh energiyasini quyosh energiyasidan foydalanishni o’z ichiga oladi. Passiv quyosh texnikasi quyoshga binoni yo’naltirish, qulay issiqlik massasi yoki yorug’lik dispersing xususiyatiga ega materiallarni tanlash va havo tabiiy ravishda aylanadigan bo’shliqlarni loyihalashtirishni o’z ichiga oladi. 2011 yilda Xalqaro energetika agentligi "quyosh energiyasini tejash mumkin bo’lgan va toza bo’lmagan texnologiyalarni rivojlantirish uzoq muddatli uzoq muddatli imtiyozlarga ega bo’ladi va bu mamlakatning energiya xavfsizligini tubdan tubdan iste’mol qilinadigan va asosan importga qaram bo’lmagan manbaga tayanishi bilan ortadi" barqarorligini oshirish, ifloslanish darajasini pasaytirish, global isishning kamaytirish xarajatlarini kamaytirish va qazilma yoqilg’ini sotish narxlarini past darajada ushlab turishdir.Bu imtiyozlar globaldir, shuning uchun erta tarqatish uchun rag’batlarning qo’shimcha xarajatlari o’rganish investitsiyalari sifatida qaralishi kerak, ular oqilona sarflanishi va keng tarqalishi kerak " Shamol energiyasi. Shamol insonlar tomonidan o’zlashtirilgan eng birinchi energiya manbalaridan biri hisoblanadi. SHamolning energiya zapaslari daryolarning gidro Energiyasidan 100 barobar ko’p, lekin bugungi kunda dunyo bo’yicha 10 7 MVt. soat energiya ishlab chiqiladi. Bu ko’rsatgich dunyo energobalansining 0,001 foizini tashkil qiladi. Butun dunyo shamol energiyasidan foydalanish bo’yicha turli dasturdan ishlab chiqilgan. Hozir olimlar va injenerlar qishloq xo’jaligi hamda sanoat entiyojlari uchun texnika janatidan takomillashtirilgan, kuchli va ishonchli shamol dvigatellarining konstruksiyalarini yaratdilar.

SHamol energiyasi qurilmalarini 2 turga bo’lish mumkin: 1. SHamol mexanik; 2.shamol energetik. 1930 yilda shamolli energetik qurilmaning loyixasi ishlab chiqildi va keyinchalik Qrimda jaxonda birinchi 100 kVt quvvatga ega, diametri 30 metr ga ega bo’lgan shamol gildiragi o’rnatildi. Shamol uskunasini o’rnatishdan oldin shamol tezligi aniklanadi. SHamol tezligi 5 m/sdan yuqori bo’lishi lozim va u qanotli hamda cho’michli bo’lishi mumkin. SHamol uskunasi kanotlarini o’rnatilishiga ko’ra, u ko’ndalang va tik turlariga bo’linadi. SHamol uskunasining asosiy vositalariga quyidagilar kiradi: qanotlarularning o’zunligi shamolning ta’sir doirasidan kelib chikadi. Ustun- balandiligi tik yo’nalishdagi shamol harakati tezligidan kelib chiqadi. Mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi turli jihoz va qurilmalar. Shamol, quyosh tomonidan bizning planetamizni turli nuqtalarini turli harorat hisobiga isitish natijasida hosil bo’ladi. Bundan tashqari Quyoshning er sathiga to’g’ri keladigan bevosita nurlantirishi, katta energiya imkoniyatiga egadir. Yuqorida ta`kidlanganidek organik yoqilg’ining hosil bo’lishi bir tomondan quyosh energiyasining tabiiy o’zgarishi natijasida bo’lsa, ikkinchi tomondan ko’p yuz yilliklar davomida barcha geologik formatsiyalarda o’simlik va hayvonot olami qoldiqlariga mexanik, biologik va issiqlik ta`siri natijasidir. Bu yoqilg’ilarning hammasi uglevod asosiga ega va energiya undan uglevod dioksidi (SO 2 ) hosil bo’lishi jarayonida ajralib chiqadi. Zamonaviy tabiatdan foydalanishda energetik resurslar uch guruhga taqsimlanadi bular: energiya oqimi va aylanishida ishtirok etuvchi (Quyosh, kosmik energiya va boshqalar), saqlanyotgan energetik resurslar (neft, gaz va hokazo) va sun`iy faollashgan energiya manbalari (atom va termoyadro energiya). Okeanlarning kuchli to`lqini tutash dengizlar suvini bir necha metrga ko’taradi. Masalan, okeanning kuchli to’lqini Belomor va Oxot dengizlari qirg’oq suvini har 12 soat 25 minutda 9-18 metrga ko’taradi. Suvning ko’tarilishi katta energiyaga ega. Uning faqat Yevropa qismidan yiliga 40 milliard kilovatt soat elektr energiya olish mumkin. Suvning bunday ko’tarilishi hisobiga ishlaydigan unchalik katta bo’lmagan elektr stansiya bundan 40 yillar burun tajriba uchun

Kislogub (Rossiya Federatsiyasi) da qurilgan edi. U hozirga qadar turibdi. Suvning ko’tarilishi va dengiz to’lqinlari ekologik toza energiya manbalaridir. Afsuski, bunday energiya manbalari va ulardan foydalanish imkoniyati bizning O’zbekiston Respublikamizda yo’q. Geotermal energiya. Er qa’rida juda katta issiqlik miqdori mavjud. Undan juda arzon va ekologik zararsiz bitmas-tuganmas energiya olish mumkin. Hisoblarga ko’ra, er bag’rida to’plangan issiqlikdan olinadigan energiya, er yuzidagi hamma organik yoqilg’i zahirasidan olnadigan energiyadan bir necha barobar ko’p ekan. Ammo bu Issiqlik energiyasi faqatgina er ostidagi qaynoq suvlardan olinadi xolos. Geotermal elektrostansiya (GeoTES) — er qa’ridagi issiq manbalardan chiqayotgan issiqlik energiyasidan foydalanib, elektr energiyasi ishlab chiqarishda va issiqlik bilan ta’minlashda qo’llaniladigan jihozlar majmuasi. Keyingi davrlarda yanada keng ommalashayotgan hamda 70 dan ortiq mamlakatlarda foydalanib kelinayotgan energiya turlaridan yana biri bu – geothermal energiyadir. 2007-yilda 10 GW elektr energiyasi va 270 PJ issiqlik energiyasi geotermal energiya hissasiga to`g`ri keladi. Energiyaning bu turi bir qator afzalliklarga ega: tekin, quruqlikning istalgan maydonidan olinishi mumkin, suv va havoni ifloslantirmaydi hamda energiyaning bu turi kichik turdagi korxonalar tomonidan olinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Fedorov A.A. Kameneva V.V. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatlmizdat 1984 2. Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatomizdat,1983 3. Gladilin L.V. Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. M.: Nedra, 1980 4. Konavalova L.L., Rojkova L.D. Elektrosnabjeniya promishlannix predpriyatiy i ustanovok. M.: Energoatomizdat, 1989 5. Pravila ustroystva elektroustanovok. M.: Energoatomizdat, 1985 6. Spravochnik po elektrosnabjeniyu i elektroobrudovaniyu. T.1 i 2. M.: Energoatomizdat, 1986, 1987 7. Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.

Похожие

Energetika tizimi

Elektr energetika sohasi

Energetika va atrof-muhit

O’zbekiston elektr energetika sohasining rivojlanish istiqbollari

Holat o’zgarishlaridagi elektromexanik o’tish jarayonlari.