Elektromexanik turdagi asboblarning ishlanishi, xususiyatlari va ular yordamida elektr kattaliklarini o’lchash - Энергетика - Рефераты

Elektromexanik turdagi asboblarning ishlanishi, xususiyatlari va ular yordamida elektr kattaliklarini o’lchash

Загружено в:

22.11.2022

Скачано:

0

Размер:

707.107421875 KB

Elektromexanik turdagi asboblarning ishlanishi, xususiyatlari va ular yordamida elektr kattaliklarini o’lchash Reja: 1. Magnitoelektrik o’lchash asboblari. 2. Elektromagnit tizimli o’lchash asboblari 3. Elektrodinamik o’lchash asboblari. 4. Elektrostatik o’lchash asboblari. 5. Induktsion tizimli o’lchash asboblari

1. Magnitoelektrik o’lchash asboblari 1-rasm. Magnitoelektrik o’lchash asbobi. Magnitoelektrik o’lchash asbobi 1-doimiy magnit; 2-magnit qutb uchliklari; 3-o’zak; 4chulg’am (qo’zg’aluvchan ramka); 5, 6-o’q; 7, 8-spiralsimon prujinalar; 9-strelka; 10posongilardan tuzilgan. Ramkadan o’tayotgan tok bilan doimiy magnit maydonining o’zaro ta’sirida ramkani harakatga keltiruvchi juft kuch F=BIlw hosil bo’ladi. Ifodadagi V -qutb uchliklari va tsilindrsimon o’zak oralig’idagi magnit induktsiyasi; w - ramkaning o’ramlar soni; l - magnit maydonida joylashgan ramka faol qismining uzunligi; I -ramkadan o’tadigan tok. Bu kuchlarning yo’nalishi chap qo’l qoidasiga binoan topiladi va ular hosil qilgan aylantiruvchi moment quyidagicha ifodalanadi: , (1) bu yerda b -ramkaning kengligi; s -ramkaning yuzasi. Aylantiruvchi moment ta’sirida ramka o’q atrofida aylanganida spiral ь prujinalar buralib teskari ta’sir etuvchi moment M α –hosil qiladi. М α = - W · α , (2) bu yerda W -solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment bo’lib, spiral prujinaning materiali va o’lchamlariga bog’liq; α - ramkaning burilish burchagi

(asbob ko’rsatkichining shkala bo’ylab surilishini ko’rsatadigan burchak yoki bo’laklar soni.) Ramkaga ta’sir etayotgan ikki moment (aylantiruvchi va teskari ta’sir etuvchi) o’zaro tenglashganda ( M=M α ) ramka harakatdan to’xtab, muvozanat holatida bo’ladi (yoki bu holatni asbob qo’zg’aluvchan qismining turg’un muvozanat holati deyilali) BswI = W α , (3) bundan (4) Oxirgi ifoda magnitoelektrik o’lchash asboblarining shkala tenglamasi deb ataladi. Agar magnit induktsiyasi B ni, ramkaning yuzasi S ni, uning o’ramlar soni w va solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment W larning o’zgarmasligini hisobga olib, Bsw/W=S I desak, u holda S I ni o’lchash mexanizmini tok bo’yicha sezgirligi deyiladi, ya’ni S I =const. SHuni hisobga olib, (8.7) ni quyidagicha yozish mumkin: α = S I I, (5) ya’ni ramkaning burilish burchagi α o’lchanadigan tokning qiymatiga to’g’ri proportsional, bundan chiqadiki, tokning yo’nalishi o’zgarsa, α ning ham yo’nalishi o’zgaradi. SHu sababli magnitoelektrik o’lchash asboblari o’zgarmas tok zanjirida ishlatiladi va ularning shkalasi bir tekis darajalanadi. Magnitoelektrik o’lchash mexanizmlari ampermetr, vol ь tmetr, ommetr va gal ь vanometrlar sifatida ishlatiladi. Afzalliklari: • shkalasi to’g’ri chiziqli; • sezgirligi yuqori; • o’lchash xatoligi kichik. Kamchiliklari: • faqat o’zgarmas tok zanjirlaridagina ishlay oladi; • bevosita katta qiymatdagi toklarni o’lchay olmaydi;

• tannarxi baland. 2. Elektromagnit tizimli o’lchash asboblari а) б) 2- rasm. Elektromagnit o’lchash asbobi Elektromagnit o’lchash mexanizmi 1 - qo’zg’almas elektromagnit g’altagi; 2- o’zak; 3- spiralsimon prujina; 4-tinchlantirgichdan iborat. Elektromagnit o’lchash mexanizmlari yassi (2- a rasm) va dumaloq (2- b rasm) g’altakli qilib tayyorlanadi. Bu g’altaklar qo’zg’almas bo’lib, ulardan o’lchanuvchi tok o’tadi. Bunda hosil bo’lgan magnit maydoni qo’zg’aluvchan ikki o’zakka ta’sir etishi oqibatida (2- b rasm) bu o’zak g’altak ichiga tortiladi. Natijada o’q aylanib ko’rsatkichni biror burchakka buradi. 8.4- b rasmda ko’rsatilgan mexanizmda qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan o’zaklar bir xilda magnitlanadi. Natijada qo’zg’aluvchan o’zak qo’zg’almas o’zakdan itarilib o’qni aylantiradi. Umuman aylantiruvchi moment M magnit maydoni energiyasidan qo’zg’aluvchan qismning burilish burchagi bo’yicha olingan hosilasiga teng: M=dW e /d α . Ferromagnit o’zakli g’altak magnit maydonining energiyasi: , bu yerda L g’altak induktivligi, u o’zakning holatiga va g’altakning o’lchamlariga bog’liq. I – g’altakdan o’tayotgan doimiy tok. Qo’zg’aluvchan qism muvozanat holatida bo’lganda:

bundan (8.10) ifoda elektromagnit o’lchash mexanizmlarining shkala tenglamasi deb ataladi. Burilish burchagi α o’lchanayotgan tokning kvadratiga to’g’ri proportsional. G’altakdan o’zgaruvchan tok o’tganda ham α uchun bir xil (8.10) ifodaga ega bo’lamiz. Bu holda (8.9) ifodadagi I – tokning effektiv qiymatidir, shu sababli elektromagnit o’lchash asboblari o’zgaruvchan va o’zgarmas tok zanjirlarida qo’llanilishi mumkin. Ularning shkalasi notekis bo’lib, kvadratik xarakterga ega va bunday shkalaning boshlang’ich qismidan foydalanish ancha noqulay. Elektromagnit o’lchash mexanizmlari ampermetr, vol ь tmetr sifatida va logometrik mexanizmi printsipida yasalganda esa fazometr, faradometr va chatotomerlar sifatida ishlatiladi. Afzalliklari:  ham o’zgaruvchan, ham o’zgarmas tok zanjirlarida ishlatiladi;  bevosita katta qiymatdagi toklarni ham o’lchashi mumkin;  konstruktsiyasi nisbatan sodda. Kamchiliklari:  shkalasi notekis (kvadratik) darajalanadi;  o’lchash xatoligi biroz katta (magnitoelektrikka nisbatan);  sezgirligi yuqori emas. 3. Elektrodinamik o’lchash asboblari

3-rasm. Elektrodinamik o’lchash asbobi Elektrodinamik o’lchash asbobi 1, 1`-qo’zg’almas g’altaklar; 2- qo’zg’aluvchan g’altakdan iborat. Ikkita bir xil 1 va 1 1 qo’zg’almas g’altaklardan, qo’zg’aluvchan 2 g’altakdan o’zgarmas toklar I 1 , I 2 o’tganda har bir o’ram atrofida magnit maydoni hosil bo’ladi (7.5-rasm). I 1 , I 2 toklar hosil qilgan magnit maydonlarining o’zaro ta’sirida aylantiruvchi moment M hosil bo’ladi. Tokli qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan g’altaklarning elektromagnit maydon energiyasi quyidagiga teng bu yerda L1 - qo’zg’almas g’altakning induktivligi; L2 - qo’zg’aluvchan g’altak induktivligi bo’lib, ular g’altaklarning o’zaro holatiga bog’liq emas; M 12 – o’zaro induktivlik koeffitsienti bo’lib, uning qiymati qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan g’altak o’qlari o’rtasidagi burchakka bog’liq. W e qiymatini (9.1) ifodaga qo’yib aylantiruvchi moment ifodasini yozamiz. dM 12 (12)

Aylantiruvchi va teskari ta’sir etuvchi momentlar o’zaro teng bo’lganlarida asbob qo’zg’aluvchan qismi uchun turg’un muvozanat holati vujudga keladi. (9.14) ifoda elektrodinamik o’lchash mexanizmlarining shkala tenglamasi deb ataladi. Toklar o’zgaruvchan bo’lsa quyidagi ifodaga ega bo’lamiz: (15) bu yerda φ – I 1 va I 2 toklar o’rtasidagi faza siljish burchagi. I 1 va I 2 toklarning effektiv qiymati. Qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan g’altaklar ketma-ket ulanganda (6.15) ifoda quyidagicha yoziladi: (16) Bunday asboblarning shkalasi notekis (kvadratik) xarakterga ega bo’ladi. Elektrodinamik o’lchash mexanizmlari ampermetr va vol ь tmetrlar sifatida kam ishlatiladi. Ular asosan quvvatni o’lchash uchun vattmetr sifatida va logometrik mexanizmi printsipida yasalganida esa fazometr va chastotomer sifatida ishlatiladi. Afzalliklari: • ham o’zgaruvchan, ham o’zgarmas tok zanjirlarida ishlatiladi; • yuqori darajadagi aniqlikka ega;

• elektr quvvati sarfini hisoblashda qo’llanilishi mumkin; • bir vaqtning o’zida ikkita kattalikni tekshirish mumkin. Kamchiliklari: • xususiy energiya sarfi katta; • tashqi temperaturaga bog’liqligi kuchli; • katta qiymatlarni bevosita o’lchay olmaydi. 4. Elektrostatik o’lchash asboblari Elektrostatik o’lchash mexanizmlari qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas (plastinka) o’tkazgichlardan iborat bo’lib, ularda aylantiruvchi moment zaryadlangan ikki sistema plastinkalarining, o’tkazgichlarning o’zaro ta’sirlashuvidan hosil bo’ladi. Elektrostatik o’lchash mexanizmlarida qo’zg’aluvchan qismning harakatga kelishi (burilishi) sig’imning o’zgarishiga ya’ni plastinkalarning aktiv yuzasi yoki ular orasidagi masofani o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. SHuning uchun bu sistema asboblari faqat kuchlanishni o’lchashda ya’ni vol ь tmetr sifatida ishlatiladi. Birinchi turdagi elektrostatik o’lchash mexanizmlari asosan 10 va 100 vol ь tlardagi kuchlanishlarni o’lchashda ishlatiladi, ikkinchi turidagi esa yuqori, ya’ni kilovol ь tlardagi kuchlanishlarni o’lchashda ishlatiladi. 4-rasm. 5-rasm. 6-rasmda elektrodlarning aktiv yuzasini o’zgarishiga bog’liq bo’lgan mexanizm ko’rsatilgan. Unda 1-bitta yoki bir nechta kameradan iborat bo’lib, har qaysi kamera bir-biridan ma’lum masofada joylashgan ikkita metall plastinkadan 1 2 3

iborat bo’ladi. Agar qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas plastinkalarga o’lchanadigan kuchlanish berilsa, ular teskari ishorada zaryadlanadi va natijada qo’zg’aluvchan plastinka elektrostatik tortish kuchi ta’sirida kamera ichiga tortiladi. O’q (3) ga mahkamlangan qo’zg’aluvchan plastinkaning qo’zg’alishi (burilishi), teskari (aks ta’sir etuvchi) moment hosil qiluvchi spiral prujinani (yoki tortqini) buralishiga olib keladi. Aylantiruvchi va aks ta’sir etuvchi momentlar tenglashganda qo’zg’aluvchan qism harakatdan to’xtaydi va asbob shkalasining ko’rsatkichi bo’yicha o’lchanadigan kuchlanish aniqlanadi. Elektrostatik o’lchash mexanizmining ikkinchi turi (elektrodlar orasidagi masofani o’zgarishiga bog’liq) 8.7-rasmda ko’rsatilgan bo’lib, ikkita qo’zg’almas plastinka (elektrod) lardan 1, yupqa metall lentasiga osib qo’yilgan qo’zg’aluvchan 2 plastinkadan iboratdir. Qo’zg’aluvchan elektrod qo’zg’almas plastinkalarning biriga ulangan bo’lib, boshqasidan izolyatsiyalangan bo’ladi. Elektrodlar orasida potentsiallar farqi hosil bo’lishi qo’zg’aluvchan plastinka qo’zg’almas plastinkadan itarilib teskari ishora bilan zaryadlangan plastinkaga tortiladi. Plastinka burilishining yo’nalishi kuchlanishning ishorasiga bog’liq emas. Qo’zg’aluvchan plastinkaning harakatga kelishi qo’zg’aluvchan o’q 6 ni va nihoyat asbob ko’rsatkichi 5 ning shkala bo’ylab surilishiga olib keladi. Bunday mexanizmlarda aks ta’sir etuvchi moment qo’zg’aluvchan plastinkaning og’irligidan hosil bo’ladi. Elektrostatik o’lchash mexanizmlarining qo’zg’aluvchan qismini og’ish burchagi quyidagilarga asoslanib topiladi. Zaryadlangan jismlar sistemasini elektr maydoni energiyasi W e =CU 2 /2, (17) bu yerda S – zaryadlangan jism sig’imi; U – ularga qo’yilgan kuchlanish Aylantiruvchi moment ifodasini (8.17) asosan quyidagicha yozish mumkin

(18) Aks ta’sir etuvchi moment elastik element yordamida hosil bo’lishini hisobga olsak, turg’un burilish holati quyidagicha ifodalanadi. , (19) bundan (20) Ifodadan ko’rinib turibdiki, elektrostatik vol ь tmetrlar ham o’zgarmas ham o’zgaruvchan tok zanjirlarida qo’llanilishi mumkin, chunki kuchlanish U ni qutbi o’zgarishi bilan qo’zg’aluvchan qismini burilish yo’nalishi o’zgarmaydi. Agar ifodadagi (8.20) dC/d α =const bo’lsa, elektrostatik vol ь tmetrni shkalasi kvadratik xarakterda bo’ladi(darajalanadi). Elektrostatik asbobini shkalasini bir tekis darajalashga qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas plastinkalarni formasini tanlab olish bilan yoki sig’imni qo’zg’aluvchan qismini og’ish burchagi bo’yicha ma’lum qonuniyat bo’yicha o’zgarishini ta’minlash bilan erishish mumkin. Bu usul amalda asbob shkalasini 15-20 % dan yuqori qismida bir tekis darajalanishiga imkon beradi. Elektrostatik asboblarini ko’rsatishiga o’lchanadigan kuchlanish chastotasi, atrof-muhit temperaturasining o’zgarishi va tashqi maydonlar deyarli ta’sir etmaydi. Bunga qarama-qarshi o’laroq tashqi elektr maydonining ta’siri sezilarli darajada bo’ladi. Elektrostatik asboblarining xususiy energiya sarfi juda kam: masalan, o’zgarmas tokda u deyarli nolga teng. Elektrostatik vol ь tmetrlar kam quvvatli zanjirlarda juda keng, hattoki 30 MHz gacha bo’lgan chastota diapazonida kuchlanish o’lchashda ishlatiladi. Aniqligi bo’yicha elektrostatik vol ь tmetrlar ko’pincha 1,0-1,5 klasslariga mo’ljallab ishlanadi. Maxsus ishlangan aniqligi 0,1;0,05 bo’lgan vol ь tmetrlar ham mavjud.

Tashqi elektr maydon ta’sirini kamaytirish maqsadida elektrostatik ekran ishlatiladi. 5. Induktsion tizimli o’lchash asboblari Induktsion o’lchash mexanizmlari bir yoki bir nechta qo’zg’almas elektromagnitdan va qo’zg’aluvchan qismi alyumindan ishlangan diskdan iborat bo’ladi. 8.8-rasmda ikki oqimli induktsion mexanizm ko’rsatilgan. Disk yuzasiga perpendikulyar yo’nalgan o’zgaruvchan magnit oqimlar uni kesib o’tishi natijasida uyurma toklar induktivlaydi. O’zgaruvchan magnit oqimlari diskdagi induktivlangan toklar bilan o’zaro ta’siridan qo’zg’aluvchan qismi aylanadi. Induktsion mexanizmlar qo’zg’aluvchan qismini kesib o’tuvchi oqimlar soni bo’yicha bir oqimli va ko’p oqimli mexanizmlarga bo’linadi. O’lchash texnikasida ko’proq ko’p oqimli mexanizmlar ishlatiladi. Elektromagnit 1 va 2 cho’lg’amlaridan o’tadigan I1 va I2 toklar elektromagnit o’zaklari bo’ylab yo’nalgan F1 va F2 oqimlarini hosil qiladi. F 1 va F 2 oqimlar diskni kesib o’tishi natijasida Ye 1 va Ye 2 - EYuK larini induktivlaydi. 6-rasm. O’zgaruvchan magnit oqimi F 1 va shu oqim diskni kesib o’tishi natijasida induktivlangan uyurma tokni o’zaro ta’siridan hosil bo’lgan aylantiruvchi momentning oniy qiymati quyidagicha ifodalanadi:

M t = c Ф 1 t i 12 , (21) bu yerda, s – proportsionallik koeffitsienti. Induktsion mexanizmning qo’zg’aluvchan qismi aylantiruvchi momentning o’rtacha qiymati ta’siridangina xarakatga keladi, ya’ni (22) Ikki oqimli induktsion mexanizmlarning ko’zg’aluvchan qismi F 1 va F 2 oqimlaridan hosil bo’luvchi ikkita momentlarning summasi ta’sirida aylanadi va u quyidagicha ifodalanadi: (23) bu yerda s - proportsionallik koeffitsienti, f – oqimlarning o’zgarish chastotasi; F 1 , F 2 - o’zgaruvchan magnit oqimlar; φ - F 1 va F 2 oqimlar orasidagi faza farqi. Yuqorida keltirilgan (8.23) ifoda ikki va ko’p oqimli induktsion o’lchash mexanizmlari uchun umumiy aylantiruvchi moment ifodasi hisoblanadi. Induktsion mexanizmlarda aylantiruvchi moment hosil bo’lishi uchun kamida ikkita yoki ikki tashkil etuvchidan iborat bitta, faza jahatidan bir-biridan farq qiluvchi va bir-biriga nisbatan uzoqroq joylashgan o’zgaruvchan magnit oqimlari bo’lishi kerak. O’zgaruvchan magnit oqimlar orasidagi faza farqi 90 0 ga teng bo’lganida aylantiruvchi moment o’zining maksimal qiymatiga yetadi. Aylantiruvchi moment o’zgaruvchan tok chastotasiga bog’liqdir. Induktsion tizimli o’lchash mexanizmlari asosan quvvat o’lchashda - vattmetr, elektr energiyasini hisoblashda – hisoblagich (schyotchik) sifatida ishlatiladi.

Takrorlash uchun savollar. 1. Turli tizimda ishlaydigan analog o’lchash asboblarining afzallik va kamchilik tomonlarini tushuntirib bering. 2. Elektr zanjiridagi tok kuchining qiymati 50 A. Uni o’lchash uchun qanday asbobdan foydalanish mumkin? 3. O’lchash asbobining sezgirligi deganda nimani tushunasiz?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Нефедова В.И. «Метрология и радиоизмерения». Учебник. Москва «Высшая школа» 2003. 2. Раннев Г.Г. Методы и средства измерений. Учебник для ВУЗов Издательство стереотип – М.; Издательство центр «Академия» 2004. 6. Ismatullaev P.R., Qodirova Sh.A. “Metrologiya asoslari”, o’quv qo’llanma, (kirillda) Tafakkur nashryoti, (lotinda) “ExtremumPress” nashryoti, 2012. 3. Ismatullaev P.R., Abdullaev A.X. va boshq. Fizikaviy-kimyoviy o’lchashlar. O’quv qo’llanma. Toshkent, 2007. –180b. 4. Ismatullaev P.R., A’zamov A.A. va boshq. Issiqlik texnikasida o’lchashlar. O’quv qo’llanma, Toshkent, 2007. –90b. 5. B.E. Muxamedov. Metrologiya, texnologik parametrlarni o’lchash usullari va asboblari. Toshkent «O’qituvchi» 1991. –320 b. 6. N.R.Yusupbekov, B.E.Muxamedov, Sh.M.G’ulomov. Avtomatika va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish. Darslik, Toshkent, «O’qituvchi» 1997. –353 b.

Похожие

Analogli elektr o’lchash asboblari. Elektromexanik o’lchash asboblarining umumiy nazariyasi

Raqamli o’lchash asboblari va ular yordamida har xil kattaliklarni o’lchash

Elektr o’lchash o’zgartkichlari

Elektr o’lchash turlari va usullari

Elektr tizimda kechadigan elektromexanik o’tish jarayonlari