Elektr zanjirlar nazariyasiga oid tushuncha va qonuniyatlar - Энергетика - Рефераты

Elektr zanjirlar nazariyasiga oid tushuncha va qonuniyatlar

Загружено в:

21.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1721.5 KB

Elektr zanjirlar nazariyasiga oid tushuncha va qonuniyatlar Reja: 1. Elektr zanjir va uning tarkibidagi elementlar 2. Elektr zanjirlarning parametrlari va ularning tavsiflari 3. Mujassam (yig’iq) va tarqoq parametrli zanjirlar to’g’risida tushunchalar 4. Elektr zanjiridagi elementlarning tok va kuchlanishlari 5. Elektr yurituvchi kuch va tok manbalari 6. Elektr zanjir sxemalari (shakllari) 7. Elektr zanjirlar topologiyasi. Sxema grafi to’grisida tushunchalar 8. Elektr sxemadagi ulanishlar matritsasi 9. Elektr zanjirlariga oid qonunlar 10. Zanjir toklarining tugun tenglamalari (graf-sxemalari asosida) 11. Zanjir graf-sxemasining kontur tenglamalari (Konturlar matritsasi)

Elektr zanjir va uning tarkibidagi elementlar Kitobning oldingi bobida ko’rsatildiki, har qanday elektromagnit hodisa fazoning biror qismida hamda elektr va magnit jarayonlarining chambarchas bog’langan holatida kuzatiladi. Shu sababli elektr (yoki magnit) hodisasi energiya o’zgartirishi (almashinuvi) jarayoni bilan bog’langan bo’lib, biror berk kontur (trayektoriya, ixtiyoriy chiziqli yo’l) bo’ylab kuzatiladi. Masalan, magnit maydoni (yoki uning kuch chiziqlari) ma’lum bir murakkab berk chiziq bilan cheklangan bo’lib, o’z yo’lida har xil magnit xususiyatiga ega bo’lgan muhit va elementlarni kesib o’tadi. O’z navbatida, magnit maydoni biror (yoki bir necha) manbalar tufayli hosil bo’lgan bo’ladi. Mazkur maydonning ushbu holatda ushlab turgan barcha manba, muhit va elementlar magnit zanjirini tashkil etadi. Shunga o’xshash elektr hodisalari ham elektr zaryadlar (yoki toklar) hosil qiladigan manbalaridan boshlab, har xil elektr xususiyatiga ega bo’lgan muhit va elementlar tufayli ayon bo’ladi. Elektr zaryadlari harakati natijasida vujudga kelgan toklar bir necha (yoki biror) berk konturlardan iborat bo’lgan elektr zanjir orqali oqadi. Aytilgan tushunchalar asosida quyidagi ikkita muhim ta’rifiy xulosaga o’tish mumkin: 1. Magnit yurituvchi kuch va magnit oqimi kabi tushunchalar yordamida ifodalanadigan hamda magnit jismlardan tashkil topgan har qanday qurilmalar to’plami magnit zanjiri deb ataladi. 2. Elektromagnit jarayonlari elektr yurituvchi kuch, tok va kuchlanish kabi tushunchalar yordamida ifodalanadigan hamda tok o’tish yo’llarini ta’minlovchi har qanday qurilma va vositalar to’plami elektr zanjiri deb ataladi. Ammo elektr zanjirga doir to’la-to’kis ma’lumotga ega bo’lmasdan turib, uning xususiyatlarini o’rganib bo’lmaydi. Undan tashqari, elektr zanjirlardagi elektromagnit jarayonlari elektromexanika nazariyasi uchun fundamental tushuncha va qoidalar manbaidir.

Elektromagnit energiya manbalari, elektromagnit energiyasini o’zgartiruvchi va uzatuvchi qurilmalar shu energiyani qabul (iste’mol) qiluvchi obyektlari elektr zanjirlarning asosiy elementlari hisoblanadi. Issiqlik, kimyoviy, yadroviy, mexanik, daryo suvlari va quyosh energiyalarini elektromagnit energiyasiga aylantirib beruvchi generatorlar elektromagnit energiya manbalari sifatida xizmat qiladi (lotincha: “generator” - ishlab chiqaruvchi). Masalan, issiqlik energiyasidan foydalanganda, dastavval suv isitilib bug’ga aylantiriladi, bug’ esa bug’ turbinasini katta tezlikda aylantiradi. Undan olingan mexanik energiya esa elektr generatori orqali elektr energiyasiga aylanadi. Bunday elektr generatori turbogenerator deb ataladi. Yadroviy va quyosh energiyalari ham asosan suv bug’i vositasida turbogeneratorlar orqali elektr energiyasiga aylanadi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, dunyo miqyosida ishlab chiqariladigan barcha elektr energiyaning 85% dan ziyodi issiqlik energiyasidan olinadi. Kimyoviy elektr manbalariga har xil galvanik, ya’ni kimyoviy reaksiyalar hisobiga tok hosil qiluvchi elementlar kiradi. Bu qatorga elektr energiyasini vaqtincha jamgarib qo’yuvchi elektr akkumulyatorlari ham kiradi. Umuman olganda, mexanik energiyani suv turbinalari, shamol parraklari, kuchli dengiz to’lqinlari va shu kabi kuchlar hisobiga olish mumkin. Har bir holda ham mexanik energiya baribir elektr energiyasiga aylanadi. Elektr tokini uzatuvchi liniyalarni, elektr tarmoqlar va ulagichuzgichlar elektromagnit yoki soddaroq qilib aytganda, elektr energiyasini uzatuvchi elementlar (qurilmalar) deb ataladi. Elektr energiyasini o’zgartirishda esa har xil transformator, invertor, tok to’grilagich, chastota o’zgartirgich hamda shu kabi apparat va asboblar qatnashadi. Bular ichida, masalan, eng ko’p tarqalgan transformatorlar yordamida o’zgaruvchi tok va kuchlanishlarning amplitudalarini ixtiyoriy miqyosda o’zgartirish mumkin. Yarim o’tkazgichli to’grilagich o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirsa, invertor shunga teskari vazifani bajaradi va h.k.

Va nihoyat, elektr energiyasini iste‟mol qiluvchi elementlarga o’tadigan bo’lsak, birinchi navbatda metall simlardan yasalgan aktiv qarshiliklarni olishimiz kerak. Bu qarshiliklarda (yoki rezistorlarda) elektr energiyasi issiqlik energiyasiga aylanadi: elektr lampalari, elektr pechlar (o’choqlar), elektr dazmollari va suv qaynatgichlari bunga yaqqol misol bo’la oladi. Elektr iste’molchilaridan yana biri elektr yuritgichlar (motorlar, dvigatellar) dir. Ular elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiradi. Elektr energiyasi iste’molchilar yordamida energiyaning yana boshqa turlariga (radio orqali – tovush energiyasiga, akkumulyatorda – kimyoviy energiyaga va h.k.) aylanishi mumkin. Umuman olganda, elektr zanjir elementlari ko’p funksional (ya’ni ko’p vazifa bajaradigan) bo’lgani sababli, ular zimmasiga turli talablar (energiyani aniq miqdorda o’zgartirish (yoki uzatish), uni sifatini saqlash, yuqori foydali ish koeffitsiyentiga va davomli ish bajarish qobiliyatiga ega bo’lish, ishonchlilik garovi va h.k.) qo’yilgan bo’ladi. Har qanday murakkab elektr zanjir, o’z tarkibidagi elementlar soni va ulanish shaklidan qat’i nazar, asosan ikki turkumga bo’lingan bo’ladi. Agar zanjir (yoki uning biror qismi) o’z tarkibiga e.yu.k. yoki tok manbalarini olgan bo’lsa, bunday zanjir (yoki uning qismi) aktiv hisoblanadi. Agarda ularning tarkibida elektr manbalari bo’lmasa (yoki bo’la turib, bir-biriga qarama-qarshi va teng ta’sirli bo’lsa), zanjir (yoki uning qismi) passiv hisoblanadi. Bunday zanjirlarni aktiv va passiv ikkiqutbliklar deb ham aytamiz. 1-rasm. 2-rasm. 1-rasmdagi zanjir aktiv va passiv qismlardan iborat. Ular tegishlicha A va P harflar bilan belgilangan. Agar zanjirni 1-2 chiziq yordamida ikkiga ajratsak, ikkita mustaqil – aktiv va passiv zanjirlar chiqadi. P P

Ko’rinib turibdiki, qutblar (yoki tashqi zanjirga ulanuvchi simlar) ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Masalan, 2-rasmda aktiv uchqutblik bilan passiv beshqutblik yagona murakkab zanjir tashkil qilganlar. Elektr zanjirlarning parametrlari va ularning tavsiflari Elektr zanjirlarda elektr energiyasining boshqa tur (issiqlik, yorug’lik, mexanika, kimyo va boshqa) energiyalarga aylanishi kabi murakkab jarayon ro’y beradi. Bunday o’zgarishning muhim ko’rsatkichi zanjirdagi biror elementning fizik xususiyatiga bog’liq bo’lib, boshqa turga aylantirilgan energiya zanjirning ana shu elementiga miqdor jihatdan bog’liqdir. 3-rasm. Masalan, elektr zanjir ketma-ket ulangan qarshilik (reostat) R, induktivlik (g’altak) L va sig’im (kondensator) S dan tuzilgan bo’lsin (3-rasm). Manba toki yoki kuchlanishining vaqt bo’yicha o’zgarishiga zanjirning har bir elementi parametrining ta’siri turlicha bo’ladi. O’tkazuvchi elementning qarshiligi R (parametri) o’tkazgichdagi erkin elektronlarning tartibli harakatiga va o’tkazish tokida qatnashmayotgan bog’liq elektronlar harakatiga to’sqinlik qiladi. Erkin va bog’liq elektronlarning o’zaro to’qnashishi natijasida mexanik ish bajarilib, ishqalanish kuchi hosil bo’ladi va issiqlik ajralib chiqadi. Bu ish R elementdagi U R =IR I kuchlanishga bog’liq. Agar bog’liq va erkin elektronlarning to’qnashishlari ehtimoli erkin elektronlarga bog’liq bo’lmasa, o’tkazgichlardagi tok uning qismlaridagi kuchlanishning tushuviga proporsional bo’ladi.

Bu holda bunday elementning volt-amper xarakteristikasi va parametri chiziqli (4-a rasm) bo’ladi (1-tavsif). Haqiqiy sharoitda o’tkazgichning qarshiligi R undan o’tayotgan tok kuchi i ga bog’liq. Chunki tok kuchining ortishi bilan issiqlikka aylanayotgan energiya va u bilan bog’liq elektronlarning qarshilik ko’rsatish ta’siri ham ortib boradi. Bundan tashqari, o’tkazgichdagi tok zichligi vektori solishtirma o’tkazuvchanlik γ va elektr maydon kuchlanganligi ga bog’liq bo’lib, ular orqali tok i quyidagicha ifodalanadi: bu yerda va o’tkazgichning ko’ndalang kesimi S ning geometrik o’lchamlari bilan ham aniqlanadi. Shunday qilib, R parametri solishtirma o’tkazuvchanlik γ , harorat t° va geometrik o’lchamlari g ga bog’liq ravishda biror funksiya tarzida ifodalanadi: r=f 1 ( γ ,t 0 ,g). Agar γ , t o va g tok i ga va maydon kuchlanganligi ga bog’liq bo’lmasa, u holda R parametri chiziqli bo’ladi. Aks holda parametr egri chiziqli bo’ladi (4-a rasm) (2-tavsif). Induktivlik zanjirning parametri tarzida g’altakdan o’tayotgan tok hosil qilgan magnit maydonning zichligini (g’altakni qurshab olgan fazoda) bildiradi. Parametr 2.4 - rasm. v) a)

L (g’altakning o’zinduksiya koeffitsiyenti) qanchalik katta bo’lsa, har xil qiymatdagi tok uchun magnit oqim Ф shunchalik katta bo’ladi: Ф = Li Elektromagnit induksiya qonuniga binoan, induksiya g’altakdagi tok i ning har qanday o’zgarishi teskari (qarama-qarshi yo’nalgan) e.yu.k. ni hosil qiladi: Bu e.yu.k. ning g’altak qismalariga berilgan kuchlanishni u L kompensatsiyalaydi. E.yu.k. ning yo’nalishi (ya’ni ishorasi) g’altakdagi tokning o’zgarish tezligiga va yo’nalishiga bog’liq. Tok orta borgan sari e.yu.k. manfiy bo’lib, g’altakdan tokning o’tishiga to’sqinlik qiladi. Tok kamaya borgan sari e.yu.k. musbat bo’lib, g’altakdagi tokning qiymatini dastlabki miqdorida tutib turishga intiladi. Kirxgofning ikkinchi qonuniga binoan, e=-u L , ya’ni e.yu.k. g’altakka berilgan kuchlanishni doimo muvozanatlaydi. Demak, tokning o’zgarish tezligi d i /dt (yoki oqim uchun dɸ/dt) cheklangan bo’ladi. G’altakdagi tok ham, uning oqimi ham sakrab o’zgarmaydi, ya’ni magnit maydonining hosil bo’lishi va yo’qolishi inersiyali jarayon hisoblanadi (Lens prinsipi). Agar g’altakdan vaqt bo’yicha o’zgarmas tok I = const oqib o’tsa, teskari e.yu.k. va uning qismlaridagi kuchlanish nolga teng bo’ladi (U L =0), ya’ni g’altakning qarshiligi o’zgarmas tok uchun nazariy jihatdan nolga teng. G’altak tok o’tkazuvchi metall simlardan o’ralgani uchun u xususiy (Om qonuniga binoan) ichki qarshilik g i ga ega. Bunda U=1 o r p kuchlanishning pasayishi hosil bo’ladi. Bu esa o’zining absolyut miqdori jihatidan tokning vaqt bo’yicha o’zgarishi tufayli (masalan, zanjirni elektr tarmog’iga ulash va uzish paytida) hosil bo’ladigan teskari e.yu.k. dan har doim bir oz kichik. Induktivlik L asosan g’altakning geometrik o’lchamlari (o’ramlar soni, uning ichki va tashqi diametri hamda simlarning ko’ndalang kesimi va h.k. (g) ga va g’altak tokini

qo’zgatgan magnit oqim tutashgan muhitning magnit kirituvchanligi ( μ ) ga bog’liq: L=f 2 ( μ ,g) Bu kattaliklar o’zgarmas bo’lib, g’altakdagi tokka va magnit oqimga bog’liq bo’lmasa, u holda parametr L o’zgarmas va uning xarakteristikasi chiziqli (4-b rasm) bo’ladi (1-tavsif). Amalda L ning ortishi uchun magnit singuvchanligi (kirituvchanligi) yuqori bo’lgan ferromagnit o’zaklar ishlatiladi. Bu o’zaklar orqali g’altakning magnit maydoni oqimi tutashadi. Ammo bu holda i = f( Φ ) bog’lanish to’yinish effekti tufayli egri chiziqli bo’ladi. Shuningdek, parametr L ham bu holda egri chiziq bilan ifodalanadi (4-b rasm) (2-tavsif). Kondensatorning sig’imi C bu elementning o’zida qandaydir q miqdordagi musbat va manfiy elektr zaryadlarini yig’a olishini (konsentratsiyalarini) tavsiflovchi parametr hisoblanadi. Kondensator qismlaridagi kuchlanishning miqdori o’zgarmas bo’lgani holda, uning S sig’imi qanchalik katta bo’lsa, kondensator qoplamalari orasida yig’ilayotgan q elektr zaryadlari ham shunchalik ko’p bo’ladi, ya’ni q=CU. Zaryad o’zgarishi bilan kuchlanish u ham miqdori va yo’nalishi bo’yicha o’zgaradi. Boshqa tomondan, zaryad q ning har qanday o’zgarishi biror miqdordagi elektr zaryadini manbadan sig’imga yoki sig’imdan manbaga olib o’tishi bilan bog’liq. Albatta, bu jarayon elektr zanjirda i tok hosil qiladi; bu son jihatidan Δ q zaryad o’sishining Δ t vaqtga nisbati bilan ifodalanadi: 0 bo’lganda, bu tok: U holda kondensator qismlaridagi kuchlanishlar:

a) b) 2.5-rasm. Agar kondensatorning qismlari (qoplamalari) dagi kuchlanish u c =U c =const (vaqt bo’yicha o’zgarmas bo’lsa), u holda (2.1) ifodaga binoan kondensatordagi tok nolga teng bo’ladi. Shuning uchun o’zgarmas tokda kondensatorning qarshiligi cheksizga teng. Kondensator qismlaridagi kuchlanish o’zgartirilganda (orttirilganda yoki kamaytirilganda) ahvol birmuncha boshqacha bo’ladi. Masalan, boshlang’ich zaryadi q = 0 bo’lgan kondensator S ga R qarshilik orqali U kuchlanish berilsa (5-a rasm), dastlab t=0 bo’lgan paytda uning qarshiligi nolga teng (qutblanishning boshlanishi) bo’lib, undan zudlik bilan I 0 =U 0 /R tok o’ta boshlaydi (5-b rasm). Bu tokning miqdori kondensatorga berilgan kuchlanishning va unga ketma-ket ulangan R qarshilikning qiymati bilan aniqlanadi. q zaryadlar kondensator dielektrigida elektr maydon hosil qilganligi tufayli, bu tok (kondensatorning zaryad toki) vaqt o’tishi bilan tezda g’oyib bo’ladi. Kondensator plastinkalari orasidagi potensiallar ayirmasi u s =q/C ga yetganda u c = U 0 qiymatga erishiladi, tok tamomila yo’q bo’ladi. Endi kondensatordan tashqi U 0 kuchlanishni ajratish mumkin. U holda kondensatorda yig’ilgan q zaryad nazariy jihatdan cheksiz uzoq vaqt saqlanadi. Agar zanjirga U 0 kuchlanish ulangan holda (5-a rasm) qiymatgacha kamaytirilsa, zaryad q ning va kuchlanish u s =q/C ning kamayishi kondensatordagi elektr energiyaning bir qismini yana manbaga qaytaruvchi qarama-qarshi yo’nalishdagi tok (kondensatorning zaryadsizlanish toki) paydo bo’ladi. Tashqi kuchlanish uzluksiz ravishda orttirib va kamaytirib turilsa, sig’im toki ham miqdori va yo’nalishi bo’yicha uzluksiz o’zgaradi.

6-rasm. Shunday qilib, kondensatorning berilgan kuchlanishga (yoki tokka) ko’rsatadigan qarshiligi qarama-qarshi yo’nalishdagi zaryadsizlanish tokining ta’siri bilan belgilanadi. Bu esa induktivlikda teskari e.yu.k. ning hosil bo’lishiga aynan o’xshash (ekvivalent) bo’ladi. Shunga ko’ra, kondensatorning zaryadsizlanishi va uning qoplamalaridagi kuchlanish sakrab o’zgara olmaydi, ya’ni elektr maydonining paydo bo’lishi va yo’q bo’lishi inersiyali jarayon hisoblanadi. Kondensatorning sig’imi C asosan uning geometrik o’lchamlariga va qoplamalarining tuzilishi g (plastinka yuzasi, shakli va boshq.) ga hamda plastinkalar orasiga joylashtirilgan dielektrikning dielektrik kirituvchanligi ε ga bog’liq, ya’ni: C = f 3 ( ε , g) Masalan, yassi kondensatorning (2.6-a rasm) sig’imi , sferik kondensatorning (6-b rasm) sig’imi C=4 π * ε *r 0 va silindrik kondensatorning (6-b rasm) sig’imi ifodalar bilan aniqlanadi. Agar dielektrikning dielektrik kirituvchanligi ε va geometrik o’lchamlari zaryad q o’zgarishi bilan o’zgarmasa, u holda C sig’im o’zgarmas bo’lib, uning tavsifi (4-v rasm) to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi. 2.7-rasm. Agar sig’im zaryad miqdoriga bog’liq bo’lsa ( ε -var), kulon-volt tavsifi egri chiziqli bo’ladi (4-b rasm), (2- tavsif).

Elektr zanjir sxemalarida ayrim C 1 , C 2 , …, C n kondensatorlar (sig’imlar) alohida-alohida o’zaro parallel (2.7-a rasm) hamda ketma-ket (7-b rasm) va aralash (7-v rasm) ulanadi. Birinchi holda sig’imlar bir xil kuchlanishning ta’sirida bo’lib, birbirlaridan miqdor jihatidan farq qiluvchi q 1 =C 1 U, q 2 =C 2 U,..., q n =C n U (2.2) zaryadlarga ega bo’ladi. Shuning uchun barcha zaryadlarning yig’indisi Σ q=q 3 butun zanjirning ekvivalent sig’imi C e ga to’planadi. Demak, q e = q 1 + q 2 + ... + q n yoki C e U = C 1 U +C 2 U+ ... + C n U, u holda (7-rasm) dagi zanjirning ekvivalent sig’imi: C e =C 1 +C 2 + ...+ C n (2.3) Kondensatorlar ketma-ket ulanganda bir xil tok (demak, bir xil q zaryad) bilan zaryadlanadi. Ammo kuchlanishlar U 1 ; U 2 ,....,U n o’zaro farqli bo’lib, ularning yig’indisi C e ekvivalent sig’imga beriladi. Demak, U = u 1 + u 2 + ... + u n yoki (2.4) 2.7-b rasmdagi zanjirning ekvivalent sig’imi: [2.3] va [2.4]lar hisobga olingan holda (7-v rasm) dagi aralash ulangan zanjirning ekvivalent sig’imi xususiy holda quyidagicha bo’ladi: Yuqorida aytilganidek, sig’imning o’lchov birligi Farada ( Ф )=Kulon (K) : Volt (V) bo’lib, bu juda katta miqdor hisoblanadi. Ammo amalda ishlatiladigan kondensatorlarning sig’imlari Faradaning milliondan yoki milliarddan bir

ulushlarini, ya’ni mikrofarada (mkF) va 6 12 pikofarada (pF) ni tashkil etadi: 1 Φ = 10 mk Φ = 10 p Φ . Mujassam (yig’iq) va tarqoq parametrli zanjirlar to’g’risida tushunchalar Yuqorida uch xil aniq (R, L, va C) parametrlarga ega bo’lgan elektr zanjir qurilgan edi (3-rasm). Bu zanjir mujassam (yoki yig’iq) parametrli zanjir hisoblanadi, ya’ni uning har bir elementi yagona xususiyatga ega deb qabul qilingan. Qarshilik R ga sig’im yoki induktivlik xos emas, induktivlik L ga esa sig’im va aktiv qarshilik xos emas va h.k. Amalda esa elementlarni bunday ideal (mukammal) qilib ko’rsatish haqiqatni nazariya nuqtayi nazaridan buzishga olib keladi. Chunki aslida yakka xususiyatli element, aniqrog’i, ko’rsatilgan parametrli buyum (reostat, induktiv g’altak yoki kondensator) tayyorlab bo’lmaydi. Masalan, reostatni olaylik. U faqat aktiv qarshilikka ega deb hisoblab bo’lmaydi. Chunki uning simlari silindrik yuzada g’altaksimon joylashgan bo’ladi. Demak, reostat atrofida kuchsiz bo’lsa-da magnit maydoni hosil bo’ladi. Bu – reostat L R induktivlikka ega deganidir. Endi har bir o’ram yondosh o’ramdan o’tkazgich bo’lmagan vosita yordamida ajratilganini (izolatsialanganini) hisobga olsak, ular o’rtasida elementar (juda kichik bo’lgan) sig’im C R paydo bo’lishini inkor eta o’lmaydi. Bundan chiqadiki, oddiy reostat uchala parametrga ham ega ekan. Ammo maxsus materialdan yasalgani tufayli, aktiv qarshilik shunchalik R- parametrga boy bo’ladiki, uning oldida L R va C R parametrlari hisobga olib bo’lmaydigan darajada kichrayib ketadi. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, reostatning L R va C R parametrlari asosan katta (bir necha yuz kilo gersli) chastotalarda seziladi xolos. Shunga o’xshash induktiv g’altak simdan yasalgani uchun, u R l aktiv qarshiligiga ega bo’lmasdan iloji yo’q. Reostat kabi o’ramlararo C L - sig’imdan ham ozod emas. Va nihoyat, dielektrikdan iborat kondensator ideal sig’im bo’la olmaydi. Chunki unda biroz bo’lsa-da o’tkazgich toki (erkin elektronlar hisobiga)

bo’ladi. Demak, unda R C qarshilik yoki to’g’rirog’i, g c o’tkazuvchanlik yo’q emas. Lekin R L , C L va g c parametrlar o’ta kichik miqdorda bo’lgani sababli, ular hisoblashilmaydi. Mujassam parametrli zanjirlar tavsifi ko’rsatkichlari real elektr zanjirlarga juda yaqin bo’ladi. Undan tashqari, ayrim darajada zanjir parametrlarini ideallashtirish maqsadga muvofiqdir. Chunki zanjir tahlilini talaygina soddalashtiradi va shu bilan birga hisoblash aniqligiga ko’p ta’sir etmaydi. Ammo shunday zanjirlar borki, ularning parametrlarini zanjirning u yoki bu qismida joylashgan deb hisoblab bo’lmaydi. Misol sifatida elektr uzatish yoki telefon liniyasini ko’rsatish mumkin (8-rasm). 8-rasm. Liniya bir necha kilometrdan boshlab, bir necha yuz va hatto minglab kilometrlargacha bo’lishi mumkin. Tabiiyki, liniyaning boshidagi, manba ulangan 1-1 1 nuqtalar orasidagi u t kuchlanish bilan liniyaning oxiridagi R 2 qarshilikdagi, ya’ni 2-2 1 nuqtalar orasidagi u 2 = R 2 i 2 kuchlanishni tenglashtirib bo’lmaydi. Chunki o’rtadagi borish va qaytish simlarining qarshiligi nolga teng emas. Ularda Δ u ga teng kuchlanish hosil bo’ladi, ya’ni u 1 -u 2 = Δ u . Lekin 1-1 1 va 2-2 1 oralig’idagi liniyada R 2 dan boshqa iste’molchi ulanmagan bo’lsa ham i 1 va i 2 toklar o’zaro teng emas. Sababi shundaki, liniyaning ikkala simi o’zaro yaqin joylashgani tufayli, ular o’rtasida havo orqali ham o’tkazuvchanlik, ham sig’im toklari o’tib turadi. Bu toklar bir necha metr masofasida hisobga olishga arzimaydigan miqdorda bo’lsa-da, ko’p kilometrli oraliqda yig’ilgan miqdorda talay bo’lib chiqadi. Undan tashqari, har bir tokli sim atrofida magnit oqim Φ mavjud (8-a rasm). Shu sababli, uzun liniya atrofidagi magnit maydoni sezilarli induktivlik tashkil etishi

ravshandir. Shunday qilib, liniya bo’ylab har bir tanlangan uchastkada (kichik oraliqda) R 0 va L 0 teng qarshilik va induktivlik o’rin olgan bo’lsa, uning har qanday masofadagi ixtiyoriy nuqtalari (m-n, q-s va h.k.) orasida o’tkazuvchanlik i g va sig’im i c toklari oqib turadi. Shu sababli butun liniya uchun umumiy bo’lgan qarshilik R n , induktivlik L n , o’tkazuvchanlik q va sig’im S l parametrlari asosida tuzilgan mujassam parametrli ekvivalent zanjirini tuzib bo’lmaydi. Uzun liniyalardagi parametrlar masofa bilan chambarchas bog’langan bo’ladi va masofa qilinadigan hisob-kitobda inobatga olinishi shart. Ekvivalent sxemaga kelganda, u 8-b rasmda keltirilgan. Undagi R 0 , L 0 , g 0 va S 0 parametrlar liniyaning Δ x (masalan, 1 km) qismiga hisoblangan. Bunday usulda tahlil qilinadigan elektr zanjirlar tarqoq parametrli zanjirlar qatoriga kiradi. Ular to’g’risidagi chuqurroq bo’lgan ma’lumotlar keyingi boblarda keltiriladi. Elektr zanjiridagi elementlarning tok va kuchlanishlari Uch xil parametrli eng oddiy zanjirga qaytib kelar ekanmiz (3 rasm), ulardagi tok va kuchlanishlarning o’zaro bog’langanligi to’g’risida aniq tushuncha berishimiz lozim. Mazkur zanjir ketma-ket ulanganligi tufayli, uning har qaysi elementi uchun yagona bo’lgan i toki o’tadi. Shuning uchun elementlar chekkalarida (qismalarida) to’plangan u R , u L va u c kuchlanishlarni ushbu tok bilan bog’lash maqsadga muvofiqdir. Om qonunidan foydalangan holda, rezistordagi (yoki aktiv qarshilikdagi) kuchlanish quyidagicha ifodalanishi mumkin: u R = Ri U shu elementning qarshiligini yengib o’tib, tok i o’rnatishga sarf qilinadi. Ikkinchi element, ya’ni induktivlik L parametriga ega induktiv g’altak, qismalarida hosil bo’lgan kuchlanish u L ni topishda esa Om qonunidan bevosita foydalanib bo’lmaydi. Bu kuchlanish tokni o’ziga emas, balki uning o’zgarish tezligiga bog’liqdir. Gap shundaki, induktiv g’altakdan o’tayotgan tok uning atrofidagi magnit maydonining miqdorini rostlaydi, chunki bu maydon hosil qiluvchi ilashgan magnit oqimi ψ =Li .

Tok o’zgargan sari g’altak qismalarida qiymatga ega e.yu.k. hosil bo’ladi. Buni qoplash uchun ga teng tashqi kuchlanish talab etiladi. Shunday qilib, induktiv g’altakda hosil bo’ladigan kuchlanish bilan tok o’rtasidagi bog’lanish quyidagicha ifodalanadi: Agar tok g’altak kuchlanishiga bog’liq bo’lsa, yoki (bu yerda: i (0)= ψ L (0) tok va ilashgan magnit oqimining t=0 ondagi qiymatlari). Uchinchi element, ya’ni sig’im C parametriga ega bo’lgan kondensator qismalarida hosil bo’ladigan u c kuchlanishi ham energiya (aniqrog’i, elektr zaryadlar energiyasi) o’zgarishi bilan bog’liqdir. Kondensator toki uning qobiqlari orasidagi zaryadlar harakati tezligi bilan aniqlanadi, ya’ni: Shu sababli kondensatorning zaryad va kuchlanishi tegishlicha: (bu yerda: q(0) va u (0) – kondensatordagi zaryad va kuchlanishning t=0 ondagi qiymatlari) deb yozamiz. Elektr yurituvchi kuch va tok manbalari Elektr zanjirida tok (toklar) o’tishi uchun uni elektr energiya manbaiga ulash shartdir. O’z navbatida manba biror o’zgarmas (yoki nisbatan o’zgarmas) ichki kuchlanish (e.yu.k.) yoki tokka ega bo’lishi kerak. Shu ko’rsatkichlarga ko’ra, elektr manbalari e.yu.k. va tok manbalariga bo’linadi.

9-rasm. 10-rasm. ―E.YU.K manbai‖ deb shunday manba tushuniladiki, undan energiya iste’mol qilayotgan zanjirdagi tok qanchalik o’zgarmasin, manba qismlaridagi e.yu.k. (kuchlanish) o’zgarmay (deyarli o’zgarmay) qolaveradi. Zanjirning kirish qismidagi tokni i va kuchlanishni u deb, manbaning tashqi volt-amper tavsifi 9- rasmda ko’rsatilgandek bo’ladi. Tokning miqdori noldan biror mo’ljallangan muvozanat (nominal) i n qiymatigacha o’zgargan sharoitda kuchlanish u deyarli o’zgarmaydi, ya’ni u≈e. Agar manba ichki qarshiligi r H =0 bo’lsa, tashqi kuchlanish u=e - const bo’ladi: bu holda e.yu.k. manbai cheksiz quvvatga ega elektr manbai yoki ideal e.yu.k manbai hisoblanadi. Real e.yu.k. manbai (ya’ni r n ≠0) tashqi zanjirning qarshiligi yagona (ekvivalent) R ist (ya’ni iste’molchi) qarshiligiga teng deb olingan holatda 10-a rasmdagi sxema keltirilgan. Iste’molchi qarshiligidagi tashqi kuchlanish U=E- r i ·I=R ist ·I. Manbaning ichki qarshiligi r i ni iste’molchi qarshiligi R bilan birlashtirsak, shartli ideal e.yu.k. manbai chiqadi (10-b rasm): U` =(R ist + r i )I = E Tok manbai deb shunday manba tushuniladiki, unga ulangan iste’molchining qarshiligi R ist yoki o’tkazuvchanligi q ist qanchalik o’zgarmasin, manbadan chiqayotgan tok i o’zgarmay (deyarli o’zgarmay) qolaveradi, ya’ni i = const. Manbaning ichki o’tkazuvchanligi nolga teng bo’lish yoki bo’lmasligiga bog’liq tashqi Volt-amper tavsifi 11-rasmda keltirilgan. Tok manbaining ichki qarshiligi deyarli cheksiz bo’ladi, ya’ni R H = ∞. Yoki uning ichki o’tkazuvchanligi g H =1/R H =0. Shuning uchun ham iste’molchi qismlarida hosil bo’lgan kuchlanish

U=J/g ist katta diapazonda o’zgarishi mumkin va uning nominal qiymati shu iste’molchining qarshiligiga bog’liqdir, ya’ni U nom =R ist ·J. a) b) gist 11- rasm. 12- rasm. Agar tok manbaining ichki o’tkazuvchanligi g=0 bo’lsa, tashqi zanjirdagi to’la tok manba tokiga teng bo’ladi (i=I=const) va bunday manba ideal tok manbai hisoblanadi. Agar manbaning ichki o’tkazuvchanligi noldan farq qilsa (g i ≠0), iste’molchiga borayotgan tok i manba tokidan kichikroq bo’ladi (i<I). Bu tarzdagi manba va iste’molchi ulanishi 12-a rasmda ko’rsatilgan. Iste’molchi qarshiligining qismlarida hosil bo’lgan kuchlanish U = I: (g li + g ist ) bo’ladi, ya’ni ideal manbanikidan farq qiladi (ideal manba uchun U=I:((gi+g ist ). Keltirilgan sxemadagi real tok manbaini ideallashtirmoqchi bo’lsak, uning ichki o’tkazuvchanligini iste’molchi o’tkazuvchanligi bilan birlashtirishimiz kerak bo’ladi (12-b rasm). Endi umumiy tok i'=I= const go’yo ideal manbadan chiqayotgan bo’lib tuyuladi. Real tok manbai shartli ideal tok manbaiga aylanadi. Elektr zanjir sxemalari (shakllari) Elektr zanjirlarini hisob-kitob chizma vositalarida grafik tasvirlash ma’nosida sxemalar yoki shartli belgilardan iborat shakllar bilan ifodalash odatga kirgan. Qisqacha qilib aytganda, har qanday zanjir ma’lum bir sxema yordamida ifodalanadi. O’z navbatida, har qanday sxema ikkita asosiy ko’rinishda tuzilishi mumkin, ya’ni yagona tarkibli elektr zanjir ham strukturaviy, ham elementli i i U U J J g i g i st g i g a

sxemalarga ega bo’lishi mumkin. Misol uchun 13-a va b rasmdagi sxemalarni ko’rib chiqaylik. Yuqoridagi 13-a rasmdagi strukturaviy sxemada zanjirning ayrim tashkil etuvchilari qismlari (funksional elementlari) raqamlar bilan belgilangan: 1o’zgaruvchan tok (e.yu.k.) generatori, 2-kuchlanishni o’zgartiruvchi (ko’taruvchi) transformator, 3 va 4–elektr uzatuvchi liniyalar, 5 va 6 – kuchlanishni pasaytiruvchi transformatorlar, 7–yarim-o’tkazgichli to’g’rilagich, 8 va 9 – yuklama qarshiliklar (energiya iste’molchilari). a ) b ) 13-rasm. Zanjirning mazkur ko’rinishidan uning tuzilishi va bajaradigan vazifalarini aniqlash mumkin. Ammo undagi elektromagnit hodisalarga miqdoriy baho berib bo’lmaydi, ya’ni boshqacha qilib aytganda, undagi tok va kuchlanishlarni hisob- kitob qilib bo’lmaydi. Bunga sabab, zanjirning parametrlari (R, L, C) va o’zaro joylashish tartiblari bu toifadagi sxemada noaniq bo’lib qolgan. Zanjirdagi elektromagnit hodisalarni tahlil qilish hamda undagi toklar va kuchlanishlarni hisoblash uchun zanjir tashkil etgan elementlarni konkret parametrlarga ega bo’lgan qarshilik, induktivlik va sig’imlarga almashtirish lozimdir. Natijada hosil bo’lgan sxema (13-b rasm) almashinuv yoki ekvivalent sxema deb ataladi. Ekvivalent sxemadagi elementlar parametrlari quyidagi qonunqoidalarga (prinsiplarga) asoslanib topilgan va tuzilgan. Generator 1 o’rniga e.yu.k. manbai l 1

o’zining ichki aktiv qarshiligi g: va induktivligi L 1 bilan birgalikda olingan. Transformator 2-abcd nuqtalari orasida joylashgan to’rtqutblik shaklida ko’rsatilgan va uning asosiy parametrlari sifatida aktiv qarshilik r 2 , birlamchi chulg’amining induktivligi L 21 , ikkilamchi chulg’am induktivligi L 22 va ular orasidagi magnit bog’lanish ko’rsatkichi M 2 (o’zaro induktivlik) keltirilgan. Elektr uzatish liniyalari (3 va 4) tegishlicha ―ce‖ va ―fd‖ nuqtalari orasida joylashgan bo’lib, ekvivalent parametrlar r 3 , L 3 , C 3 va r 4 , L 4 , C 4 yordamida ifodalangan. Transformator 5 va 6 tegishlicha r 5 , L 51 , M 5 va r 6 , L 61 , M 62 parametrlarga almashtirilgan bo’lib, biri to’g’rilagich ―ko’prigi‖ – B 71 , B 72 , B 73 , B 74 (ventillar) orqali R 9 - C 9 yuklamaga (iste’molchiga), ikkinchisi bevosita iste’molchi qarshiligi R 8 ga ulangan holda ko’rsatilgan. 14-rasm. Sxemani 13-b rasmda keltirilgan shaklda olishdan maqsad – berilgan parametrlardan foydalanib, ma’lum kattalikdagi e.yu.k. manbai ta’sirida berilgan zanjirning hamma elementlarida hosil bo’lgan tok va kuchlanishlarni aniqlashdir. Jumladan, asosiy aniqlanuvchi toklar sifatida R 8 va R 9 qarshiliklardan o’tayotgan toklar hisoblanadi. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, B 71 -B 74 belgili ventillar egri chiziqli voltamper tavsiflarga ega bo’ladi. Ulardan o’tgan tok o’zgaruvchandan o’zgarmasga aylanadi va shu sababli nochiziqli tenglamalar yordamida aniqlanadi. Bu masalaga tegishli nazariya kitobning maxsus bobida keltirilgan.

Elektr zanjirini umumiy tahlil etish masalalariga o’tadigan bo’lsak, uning hamma tuzilish belgilari va xususiyatlarini batafsil qarab chiqishimiz lozimdir. Shu maqsadda 14-rasmda ko’rsatilgan ko’p manbali va ko’p elementli ixtiyoriy zanjirni ko’rib chiqaylik. Mazkur murakkab shaklli zanjir uchta energiya manbai (e, ye va I) va o’n uchta R, L va C parametrlarga ega elementlardan tashkil topgan. Zanjirning har bir uchastkasida (qismida) uning o’ziga xos miqdorda tok o’tadi va tegishlicha kuchlanishlar hosil bo’ladi. Zanjirning tok o’tkazayotgan yo’llarining bir-biri bilan bog’langan, birikkan joylari tugun deb ataladi. 14-rasmdagi zanjirda, masalan, beshta tugun bor. Bular – a, b, c, d, e nuqtalardir. Ixtiyoriy bir juft tugun orasidagi har qanday mustaqil tok o’tkazuvchi yo’llar ―zanjir tarmoqlari yoki shaxobchalari‖ deb ataladi. Masalan, 14-rasmdagi zanjirda to’qqizta tarmoq (shaxobcha) bor: ―a‖ va ―b‖ tugunlar orasida – r 1 , L 1 , e 1 elementlardan iborat (toki i); ―b‖ va ―c‖ tugunlar orasida – tok manbai I va R 2 elementli (toki i 2 ) ikkita mustaqil tarmoq; ―s‖ va ―d‖ tugunlar orasida – yana ikkita mustaqil tarmoq, ya’ni i 3 tok va R 3 qarshilikka ega va R 5 , L 3 , C 2 elementlarga ega (toki i ); ―d‖ va ―e‖ tugunlari orasida – i 4 tok va R 4 qarshilikka ega; ―e‖ va ―a‖ tugunlari orasida – I 7 tok va R 7 qarshilikka ega; ―a‖ va ―d‖ tugunlari orasida – e 2 manba va R 6 , L 2 elementlardan iborat (toki i 6 ); ―b‖ va ―e‖ tugunlari orasida – R 1 va C 1 elementlardan iborat (toki i 1 ). Agar tugundan tugunga o’tib, tok yo’llarini biror berk trayektoriya bo’ylab aylanib, yana qaytib boshlang’ich tugunga kelsak – berk elektr kontur ifodalagan bo’lamiz. Kontur tashkil qilishda aylanish yo’nalishi ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Masalan, 14- rasmdagi sxema uchun O belgisi bilan ko’rsatilgan berk kontur soat miliga mos aylanib olingan. Natijada konturdagi elementlar: e.yu.k. e 1 , r 1 , L 1 , R 1 , C 1 va R 7 ketmaketlikda keladi. Shu bilan bir vaqtda aylanish yo’nalishi e.yu.k. va hamma toklar i 0 , i 1 va i 7 yo’nalishlariga mos tushadi. Zanjirning ayrim uchastkalarida uning elementlari o’zaro ketma-ket yoki parallel ulangan bo’lishi mumkin. Ketma-ket ulangan zanjirda (yoki uning biror

tarmog’ida) ulanishni tashkil qilgan barcha elementlardan yagona tok o’tadi. Ketma-ket ulangan zanjirlar qatoriga, masalan, 3-rasmdagi R, L va C elementli zanjir kiradi. Ketma-ket ulangan tarmoq sifatida 14-rasmdagi zanjir uchun i 5 tok o’tayotgan R 5 , L 3 , C 2 tarmog’ini ko’rsatish mumkin. Parallel ulangan tarmoqlar deb bir juft tugun orasidagi mustaqil toklarga ega ikkita (yoki bir necha) tarmoqni aytadilar. 14-rasmdagi zanjirni misol qilib olganda, undagi i 3 va i 5 toklarni yoki i 2 va I toklarni o’tkazayotgan tarmoqlar o’zaro parallel ulangan hisoblanadi. Bir xil tugunlar orasida joylashgani tufayli, parallel ulangan tarmoqlarning kuchlanishi bir-biriga teng bo’ladi, chunki bu kuchlanishlar tugunlararo kuchlanishlar demakdir. Elektr zanjirlar topologiyasi . Sxema grafi to’grisida tushunchalar Elektr zanjirni sxemalar yordamida tasvirlashda bir qancha shartli belgilar ishlatilishi hammaga ma’lumdir. Shu belgilar ichida tugunlarni yirik (qalin bo’lgan) nuqtalar bilan belgilash odatda kirgan. Umuman, shunday nuqtalar bilan ikkita (yoki bir nechta) elektr tarmoqlarining birbiriga ulangan joyi belgilanadi. Shu tufayli sxemalardagi hamma nuqtalar ham mustaqil nuqtalar rolini o’ynayvermaydi. Masalan, 13 rasmdagi sxemada c, d, e va f nuqtalar mustaqil tugunlarga o’xshab tuzilgan, ammo c va f, shuningdek, d va e nuqtalari o’rtasida hech qanday qarshilik ulanmagan, ya’ni ular o’zaro to’gridan-to’gri biriktirilgan va mustaqil tugun bo’la olmaydi – c bilan f yagona tugundir (d bilan e ham huddi shundaydir). Shu nuqtayi nazardan qaraganda, sxemalarning elementlarini aks etmagan holda, faqat tugun va tarmoqlarni belgilash yo’li bilan ifodalash usulini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir.

15-rasm. Bunday topologik usul elektr sxemalarni graflash usuliga qarashlidir. Sxemaning mazkur ko’rinishi – uning grafi deb ataladi. 15rasmda 14-rasmdagi murakkab zanjirning grafi keltirilgan. Topologik sxemada eng avval ko’zga tashlanadigan xususiyat – e.yu.k. va tok manbalari mutlaqo ko’rsatilmaydi. Undan tashqari, tok manbai joylashgan tarmoqning o’tkazuvchanligi nolga teng bo’lganligi tufayli, tarmoqning o’zi ham grafik tasvirda keltirilmaydi. Oddiy sxemaga o’xshash bu yerda ham tugun va graf tarmoqlari deb ataladi. Faqat sxema grafida tugunlar aylana ichida olingan raqamlar bilan belgilanadi 15- rasmda 14-rasmdagi a, b, c, d va e tugunlar o’rniga tegishlicha 1, 2, 3, 4 va 5 keltirilgan. Ular oralaridagi tarmoqlar to’g’ri yoki egri chiziqlar bilan ko’rsatilgan, bular tufayli graf bog’langan deb hisoblanadi. Agar sxema grafi tuzilayotganda tarmoqlardagi tok va e.yu.k. lar yo’nalishi ma’lum bo’lsa, u holda graf yo’nalishli deb ataladi. O’z navbatida graf yordamida tasvirlangan sxemalarda tarmoqlar oddiy raqamlar bilan belgilanadi: 1, 2,….,8 (15-rasm). Har qanday grafning daraxti, ya’ni hamma tugunlarni o’zaro bog’lovchi chiziqlar yig’indisi bo’ladi. Sxema grafining daraxti qalinroq chiziq bilan belgilanadi. Ko’rinib turibdiki, Graf daraxti boshqacha shaklda, masalan, 7, 1, 2 va 3 yoki 8, 2, 7 va 4 tarmoqlar yordamida ham tuzilishi mimkin edi. Daraxt tarkibiga kirmay qolgan tarmoqlar – graf aloqalari deb ataladi. Agar graf ―p‖ ta tarmoq va ―q‖ ta tugunga ega bo’lsa, uning daraxti (q-1) tarmoq hisobiga tuzilgan bo’ladi, aloqalar soni n=p-(q-1) ga teng bo’ladi. Elektr sxemadagi ulanishlar matritsasi Endi yuqorida ko’rilgan va 14-rasmda tasvirlangan elektr zanjiri elementlarining o’zaro ulanishi va bog’lanishiga matematik siymo berib ko’raylik. 1-jadval

Ya’ni undagi elementlarning parametrlaridan qat’i nazar, zanjirdagi (sxemadagi) bog’lanishlar tartibiga e’tibor beraylik. Shunday jadval qilaylikki, uning soni sxema grafining tarmoqlar soniga teng bo’lsin. Qatorlar va ustunlarni tegishlicha tugunlar va tarmoqlar tartib sonlari bilan belgilaymiz. Tugunlar va tarmoqlar sonidan qat’i nazar, jadvalning ixtiyoriy katakchasi ―j‖ qatorda va ―k‖ ustun bo’ylab joylashgan bo’lsa, (jk) deb hisoblanadi. Shu ixtiyoriy katakchaga agar, ―j‖ tugun bilan ―k‖ tarmoq bog’langan bo’lsa, [+1] yoki [-1] raqamini qo’yamiz. Shu bilan birga quyidagi qoidaga rioya qilamiz: agar tarmoq aloqa belgisi (yo’nalishi) j tugundan tashqariga qaragan bo’lsa – [+1], tugun tomonga qaragan bo’lsa – [-1] olinadi. Agar ‘j‖ tugun ―k‖ tarmoq bilan aloqador bo’lmasa, tegishli katakcha bo’sh qolishi lozim (masalan, jadvalimizda [14], [25], [38] va h.k. kataklar). Qoidalar ichiga shu ham kiradiki, jadvalning har bir ustunida faqatgina ikkita katak to’ldirilgan bo’ladi. Shu tufayli mazkur jadvaldan matritsa ma’nosida foydalanish mumkin. Ulanishlar matritsasi sifatida shunday to’g’riburchak matritsa olinishi kerakki, uning qatorlar soni sxemadagi tugunlar sonidan bittaga kam bo’lib, ustunlar soni tarmoqlar soniga teng bo’lsin. Matritsa elementlari tegishlicha: agar tugun tarmoq bilan bog’lanmagan bo’lsa – nolga teng, plyus bo’lsa – birga teng. Ushbu shart-sharoitlar bajarilgan holda, 15-rasm grafi uchun quyidagi matritsa tuzilishi mumkin:

P=8 ta ustun Yuqorida keltirilgan misoldagi matritsa tartibi (q-1) p=4·8 ga teng (bu ko’paytma shartlidir, ya’ni matritsa tartibi 4·8=32 emas). Nihoyat mazkur matritsani teskari o’girilgan (ag’darilgan) shaklini ko’rib chiqaylik: bu tuzilishda qatorlar va ustunlar joy almashadi (ruscha транспонирование матрицы ). 15- rasmdagi graf ag’darilgan matritsa k 0 1 0 0 0 1 -1 0 0 0 1 -1 0 0 0 1 A  = a  jk 0 0 1 -1 -1 0 0 1 -1 0 0 0 1 -1 0 0 shaklda tuzilgan bo’lishi kerak. =

Elektr zanjirlariga oid qonunlar Elektr zanjirining har bir qismi (elementi, tarmog’i, uchastkasi) uchun ikkita elektromagnit tavsif (yoki ko’rsatgich) – tok va kuchlanishning mavjudligidir. Agar birinchi ko’rsatkich (ya’ni tok) zanjirdagi elektr zarjadlarning muvozanatini aks ettiradi desak; ikkinchisi (ya’ni, kuchlanish) zanjirning ayrim elementlaridagi energiya aylanish sur’atining tavsifi hisoblanadi. O’z navbatida ikkala ko’rsatkich ham zanjirga ulangan energiya manbalari kuchiga va zanjir elementlarining parametrlariga bog’liq bo’ladi. Shu qonuniyatlarning miqdoriy munosabatlarini namoyish qilishda Kirgxofning birinchi va ikkinchi qonunlari qo’llaniladi. 16-rasm. Kirgxofning birinchi qonuni tokning uzluksizligini aks ettirgan bo’lib (1.10), zanjirning har qanday tugunidagi barcha toklarning algebraik yig’indisi nolga tengligini bildiradi. Misol sifatida 16rasmda ko’rsatilgan murakkab elektr zanjirining 1, 2, 3, va 4 tugunlari orasida joylashgan biror konturni ko’rib chiqaylik. Unga 8 ta passiv R, L va C elementlar, 2 ta e.yu.k. va I tok manbai kirgan. Zanjirning ichki (ya’ni elementlari aniq ko’rsatilgan) qismida i 1 ,i 2 ,i 3 ,i 4 va I toklar oqayotganini ta’kidlasak, uning tashqi tarmoqlarida i 5 ,i 6 ,……i 13 toklar oqishini hisobga olishimiz lozimdir.

Kirgxofning birinchi qonuniga binoan, to’rtta tugun uchun quyidagi tenglamalarni yozish mumkin: J-i 1 -i 4 +i 5 +i 6 -i 7 =0 (1-tugun uchun) i 1 +i 2 +i 8 -i 9 =0 (2- tugun uchun) i 2 +i 3 +i 10 +i 11 =0 (3-tugun uchun) -J+i 4 -i 12 +i 13 =0 (4-tugun uchun) Ikkinchi tarmoqdagi i 2 tokni, o’z navbatida, uchta parallel ulangan tarmoqlardagi i L2 , i R2 va i c2 toklardan hosil bo’lganini hisobga olsak, Kirgxofning birinchi qonunini yana bir marta ishlatsak bo’ladi, ya’ni: i2-iL2-iR2-iC2=0, yoki iL2+iR2+iC2=i2 Shunday qilib, tugunga bog’langan tarmoqlar sonidan qat’i nazar, toklarning algebraik yig’indisi hamma vaqt va har bir onda nolga teng bo’ladi, ya’ni (bu yerda k – tarmoq soni tartibi, n – tarmoqlar soni). Kirgxofning ikkinchi qonuni elektr toklari o’tayotgan ixtiyoriy konturda hosil bo’lgan kuchlanishlarning algebraik yig’indisi o’sha konturda joylashgan e.yu.k. lar yig’indisiga tengligini ko’rsatadi. 16- rasmdagi murakkab zanjirning 1, 2, 3 va 4 tugunlari orasida joylashgan kontur uchun Kirgxofning bu qonuniga oid quyidagi muvozanat tenglamasini tuzish mumkin: (Tenglamani tuzishda konturni musbat yo’nalishi soat miliga mos aylanishiga nisbatan olingan kuchlanishlar keltirilgan). Asosiy tenglama (2.5) ga qo’shimcha 2 va 3-tugunlar orasidagi parallel ulangan R 2 , L 2 va C 2 elementlar uchun yagona bo’lgan kuchlanish U uchun quyidagini keltirish mumkin: Ammo shuni ham aytib o’tish zarurki, Kirgxofning ikkinchi qonuniga oid tenglama tuzish uchun tanlangan kontur faqatgina tok o’tgan yo’llar orqali berkitilgan bo’lishi shart emas. Masalan, 2.16rasmdagi 3 va 4-tugunlar orasidagi kuchlanishni u

shaklda ko’rsatsak va uni 4-tugundan 3-tugunga yo’nalgan deb olsak, mazkur konturning tashqi qismi zanjirning qaysi elementlarini aylanib o’tganining hech qanday ahamiyati yo’q. Undan tashqari, tarmoqning yig’indi kuchlanishini =u 3 - e 3 tarzda, ya’ni undagi e.yu.k. ni ichiga olib yozilishi graf usulini ishlatishda juda qo’l keladi. Shunday qilib, har qanday murakkab zanjirning ixtiyoriy tanlangan konturi uchun Kirgxofning ikkinchi qonuni tarzda yozilishi lozim bo’lsa, shu ifodaning o’zini graf usuliga moslaganda, (bu yerda p – tarmoqlar soni) shaklda keltrish mumkin, chunki har qanday tartibga ega ―k‖-tarmoqni U k kuchlanishda uning tarkibidagi e.yu.k.lar hisobga olingan bo’ladi. Xuddi shunga o’xshash, tanlangan tarmoq tok manbai I k bilan parallel ulangan bo’lsa, graf usulida tahlil olib borilayotganda tarmoqdagi tok i 4 =i k +I k bo’ladi va unga nisbatan Kirgxofning birinchi qonuni quyidagicha tuziladi: Masalan, 16-rasmdagi zanjirning 4-tarmog’i uchun graf toki ga teng bo’ladi. Zanjir toklarining tugun tenglamalari (graf-sxemalari asosida) Endi yuqorida keltirilgan va graf-sxemalar uchun moslangan Kirgxofning birinchi qonuni asosida 14-rasmdagi zanjir toklarining matritsasini tuzaylik.

Zanjirda q=5 ta tugun bor. Ammo ular uchun q-1=4 ta mustaqil tenglama tuzish mumkin. Chunki har qanday beshinchi tenglama oldingi to’rttadan kelib chiqqan bo’ladi. Undan tashqari, har qanday ―k‖tarmoqdagi i k tok, ―k‖-tugunlar orasida joylashgan bo’lsa, u tugunlarning biridan chiqib, ikkinchisiga kirib ketayotgan bo’ladi. Umumiy holatda ixtiyoriy tarmoq toki a jk k =± k tarzda yozilishi lozim bo’ladi (bu yerda: ɑ jk = + 1 yoki 0; agar tanlangan tugunga tasodifiy olingan tarmoq toki aloqador bo’lmasa). Mazkur shartlar bajarilgan holda Kirgxofning birinchi qonuni quyidagicha ta’riflanadi: bu yerda j=1,2, (q=1). Yana bir marta eslatamizki, ―k‖ - tarmoqdagi tok I tegishlicha ―j‖ tugundan chiqayotgan bo’lsa, a jk =1, unga kirayotgan bo’lsa, - a =-1 va nihoyat, mazkur tugunga aloqador bo’lmasa, - a =0 bo’ladi. Misol uchun 14-rasmdagi zanjir uchun yoki uning 15-rasmdagi graf-sxemasi uchun quyidagilar mansubdir: 1-tugun uchun - 2-tugun uchun - 3-tugun uchun - 4-tugun uchun - =1 Mazkur qoidalar 8-mavzuda keltirilgan matritsa tuzish qoidalariga mos bo’lgani tufayli, graf-sxema uchun ham toklarni bir ustunli matritsa shaklida ―P‖ qatorga yoyib ko’rsatishimiz mumkin: (k =1,2,…,p) Bunday ustunsimon matritsaning tartibi (Px1) deb hisoblansa, u p o’lchamli vektor deb ham ataladi. Ushbu matritsaning har bir qatori uchun raqami tegishli

tugun raqamiga to’g’ri kelgan va Kirgxofning birinchi qonuniga oid tuzilgan tenglama koeffitsiyentlaridan tuzilgandir. Boshqacha aytganda, ixtiyoriy tugun uchun tuziladigan tugun tenglamasi matritsaviy ko’paytma shaklida quyidagicha bo’ladi: +…+ ɑ jk +….+ ɑ jp i p Agar tugunlar soni q bo’lsa, bunday tenglamalardan (q-1) ta tuzishga to’gri keladi, ya’ni qatorlar soni (q-1) ga teng bo’ladi. 15rasmda keltirilgan graf-sxema uchun quyidagi matritsani tuzish mumkin: A =0 yoki

Oxirgi tenglamaning har bir qatori tegishli tugun uchun Kirgxofning birinchi qonunini aks ettiradi. Zanjir graf-sxemasining kontur tenglamalari (Konturlar matritsasi) Har qanday murakkab zanjir uchun uning qatorlariga o’rnatilgan kuchlanishlarga oid Kirgxofning ikkinchi qonunini qo’llar ekanmiz, zanjirdagi muvojanat to’g’ri aks etilishi uchun, tuzilgan tenglamalar o’zaro mustaqil bo’lishi kerak. Bu esa, o’z navbatida, tanlangan konturlarning o’zaro mustaqil bo’lishini talab qiladi. Ma’lumki, bunday talabni bajarish uchun tanlangan konturlar hech bo’lmaganda o’zaro bitta yangi tarmoqqa farqlanishi shart. Ikkinchi tomondan, biz yaxshi bilamizki, tahlilga kerak tenglamalar soni noma’lum toklar soniga, ya’ni tarmoqlar soniga teng bo’lishi kerak. Agar zanjirning tugunlar soni q va tarmoqlar soni p bo’lsa, Kirgxofning birinchi qonuni asosida (q-1) tenglama, ikkinchi qonuni asosida esa [p-(q-1)] tenglama tuziladi. Yuqorida aytib o’tilgan fikrga ko’ra, mazkur masala zanjirning grafsxemasiga nisbatan juda oson yechiladi. Haqiqatdan shunday ekanligi 14-rasmdagi zanjirning 15-rasmdagi graf-sxemasidan ko’rinib turibdi: grafning daraxti qanday tuzilgan bo’lmasin, u ochiq kontur bo’lib qolaveradi. Demak, bu daraxtning (yoki uning tarmoqlar qismini) biror fraf aloqa tarmog’i bilan berkitsa, darhol mustaqil kontur tashkil topadi. Buni 17-rasmda keltirilgan mustaqil grafli konturlardan ko’rsa bo’ladi. 17-a rasmdagi mustaqil kontur daraxtining 2, 3 va 4-tarmoqlariga 1-graf aloqa tarmog’i qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan; 17-b rasm 5-mustaqil kontur daraxtining 3-tarmog’i va grafning 5-aloqa tarmog’i o’rtasida hosil bo’lgan; 17-v rasmdagi 6-mustaqil kontur daraxtining 8, 2 va 3-tarmoqlarini 6-aloqa tarmog’i bilan berkitish natijasida va 17- g rasmdagi 7-mustaqil kontur to’la daraxtga 7-aloqa tarmoq qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan. Shunday qilib, biz ko’rib chiqayotgan zanjir uchun (14-rasm) n=p-(q-1)=8-(5- 1)=4 ta mustaqil konturga nisbatan Kirgxofning ikkinchi qonuni asosida

tenglamalar tuzish mumkin. Endi graf-sxemalar uchun kontur tenglamalar tuzaylik. Bu tenglamalar 1, 5, 6 va 7-konturlarga tegishlidir. 17-rasm. Tanlangan kontur ichiga kirgan ixtiyoriy ―k‖-tarmoqning kuchlanishini u k deb olamiz va uning ishorasini aylanish yo’nalishiga bog’laymiz. Mazkur yo’nalish esa aloqa tarmog’ining yo’nalishiga mos keladi, ya’ni ixtiyoriy tarmoq kuchlanishi b sk tarzda yozilishi lozim bo’ladi (bu yerda b sk =1 yoki 0; agar ―k‖- tarmoq ―s‖-konturga kirmasa). Natijada Kirgxofning ikkinchi qonuni graf-sxema uchun =0, s=q shaklda yoziladi. Masalan, 1-kontur uchun (17-a rasm) = -1, = -1, = -1 Beshinchi kontur uchun (2.17-v rasm) Oltinchi kontur uchun (2.17-v rasm)

Yettinchi kontur uchun (17-g rasm) Endi koeffitsiyentlardan shunday jadval – matritsa B tuzamizki, uning qatorlar soni mustaqil konturlar soniga, ustunlar soni esa tarmoqlar soniga teng bo’ladi. Jadval kataklaridagi sonlar +1,-1 va 0 bo’lishi mumkin: birinchi holda ―k‖- tarmoqdagi yo’nalish ―s‖- kontur yo’nalishiga mos, ikkinchi holda ular bir-biriga teskari va uchinchi holda ―k‖- tarmoq ―s‖- konturga kirmagan bo’ladi. Bunday matritsa – konturlar matritsasi deb ataladi. Agar tarmoqlardagi kuchlanishlarni bir ustun va ―P‖ qatordan iborat matritsa shaklida ifodalamoqchi bo’lsak, unda (k=1,2…..,p) shaklli matritsaning tartibi (px1) deb hisoblanadi. Shunday qilib, ixtiyoriy kontur (qator) uchun tuziladigan kontur tenglamasi matritsaviy ko’paytma shaklida quyidagidek bo’ladi: vektor qator (Px1) vektor ustun (Px1) matritsa (1x1). Mazkur tenglama ixtiyoriy murakkablikka ega bo’lgan graf-sxema uchun – aloqali strukturali matritsa tuzishda ishlatilishi mumkin. Natijaviy matritsa umumiy holda B y ko’rinishida yoziladi. 14 rasmdagi sxema uchun quyidagicha ifodalanadi:

= = Bu yerdagi b matritsa ko’paytmasining har bir qatori tegishli konturning Kirgxofning ikkinchi qonuni asosida yozilgan tenglamasini aks ettiradi. Yana bir marta shuni eslatib o’tamizki, zanjirdagi e.yu.k. larni tegishli tarmoqning umumiy kuchlanishi o’z ichiga olgan: .

Adabiyotlar : 1. A. Karimov. Nazariy elektrotexnika. I qism. – Toshkent, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, O.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 8. M.Ibadullaev. Nazariy elektrotexnika asoslari (masala va mashqlar to’plami). – Toshkent: ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2015. 9. C.F.Amirov, M.C.Yoqubov, N.F.Jabborov Elektrotexnikaning nazariy asoslari. I-III qism. – Toshkent. ―Ozbekiston‖ nashryoti, 2007. 10. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

Похожие

Elektromagnit maydon hamda elektr va magnit zanjirlariga oid asosiy tushuncha va qoidalar

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari

O’zaro induktiv bog’langan zanjirlar

Elektr motorlar va generatorlar

Issiqlik elektr stansiyalari va issiqlik elektr markazlari (ies va iem)