Yog’ochsozlik va qog’oz ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulot olish - Экология - Рефераты

Yog’ochsozlik va qog’oz ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulot olish

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

19.91796875 KB

Yog’ochsozlik va qog’oz ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulot olish So’nggi yillarda davlatimiz qarorlarida korxonalarning o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash, ijara usulini qo’llash, korxonalarni yakka tartibda boshqarish va shunga o’xshagan bir qator tashkiliy-iqtisodiy tadbirlar hisobiga xalq xo’jaligi barcha tarmoqlarining iqtisodiy quvvatini oshirish ko’zda tutilgan. Bular har bir insonning ehtiyojlarini qondirishiga qaratilgan tadbirlar bo’lib, ular asosan yangi, tezkor, ixcham, qulay uskunalarni qo’llash, xom ashyolardan va xususan, ishlab chiqarish chiqindilaridan samarali foydalanish, mehnatni ilg’or tajribalar asosida tashkil qilish hisobiga bajariladi. Ma’lumki, yengil sanoat, shu jumladan to’qimachilik sanoati xalqimizning moddiy, ma’naviy va madaniy ehtiyojlarini qondirishga katta hissa qo’shib kelmoqda. To’qimachilik mahsulotlarining yangi turlari yaratildi, yuqori sifatli gazlamalar, trikotaj buyumlari va bejirim kiyim - kechaklar ishlab chiqarish yangi texnologik jarayonlari yo’lga qo’yilmoqda. Ma’lumki, yog’ochda 50% sellyuloza bo’ladi. Toza sellyuloza ajratib olish uchun yog’och payraxalarga bo’linib 3 atmosferaga yaqin bosim ostida kalsiy bisulfit eritmasi Sa (NSO 3 ) 2 bilan yopiq qozon (reaktor)larda 130°S da pishiriladi. Pishirish jarayoni 1 sutka davom etadi. Bunda bisulfit sellyulozaning parchalarini yopishtirib turuvchi moddalarni parchalaydi va u kimyoviy jihatdan ancha barqaror modda sifatida ajralib chiqadi. Sellyuloza suv bilan aralashtiriladi va hosil bo’lgan suyuq butka to’xtovsiz harakat qilib turadigan lenta ustiga asta-sekin qo’yib turiladi. Butkaning suvini selgitib kuritiladi xamda bulaklarga kesilgandan sung kartonga o’xshagan sulfit sellyuloza varaqalari hosil bo’ladi. Sulfit sellyulozaning bir qismi qog’oz tayyorlashda, ikkinchi kismi esa sun’iy shoyi tayyorlashga sarflanadi. Shuni alohida yodda tutish kerakki, tayyorlangan sellyulozadan bevosita ip yigirish mumkin emas. Tola olish uchun ishlatiladigan xom-ashyo

tarkibida alfa-sellyuloza bo’lishi kerak. Agar polimer materiali normal haroratda bir soat davomida 17,5% li ishqor eritmasida erimasa, bunday sellyuloza sun’iy tola olish uchun yaroqli hisoblanadi. Odatda, yog’och sellyulozasi tarkibida 80 - 90% alfa sellyuloza bo’ladi. Agar bunday xom-ashyodan kimyoviy tolalar shakllantirilganda edi, bu ko’plab chiqindilar hosil bo’lishiga, kimyoviy moddalarning kuprok sarflanishiga va texnologik jarayonlarning murakkablanishiga olib kelgan bo’lar edi. Mana shu nuqsonlarni bartaraf etish maqsadida yog’och sellyulozasi varaqalariga uyuvchi natriy eritmasi bilan ishlov beriladi. Natijada keraksiz qo’shimchalar ajralib, alfasellyulozaning miqdori 96- 97% ni tashkil etadi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, sellyuloza tabiiy organik polimerlar guruhiga mansub bo’lib, yuqori molekulali qattiq polimer moddadir. Undan sun’iy tola olish uchun polimerni eritma holiga keltirish kerak. Sellyulozani qizdirib suyulma holatiga keltirib bo’lmaydi, chunki 175 -200°S da uning molekulalari parchalanadi. Demak, sellyulozadan yigiruv eritmasi olishning yagona yo’li - uni erituvchi yordamida eritishdir. Buning uchun sellyuloza uyuvchi natriy eritmasi bilan ishlanadi: [S 6 N 7 O 2 (ON) 2 (ON)] n + nNaOH [S 6 N 7 0 2 (ON) 2 ONa] n + nH 2 O Ishqoriy sellyuloza hosil bo’lishi hisobiga sellyuloza bukib, yumshaydi. Hosil bo’lgan massaga bir ozdan so’ng organik erituvchi-uglerod sulfid bilan ishlov beriladi. Sellyulozaning ishqor va uglerod sulfid bilan reaksiyaga kirishishi natijasida to’q sariq mahsulot – ksantogenat hosil bo’ladi. Ksantogenatga uyuvchi natriyning 6 - 7% li eritmasi qo’shiladi. Yelimsimon eritma - viskoza hosil bo’ladi. Erkin uglerod sulfid viskoza yigiruv eritmasidagi ishqor bilan birikib, tritiokarbonat va boshqa oltingugurtli qo’shimchalarga aylanadi. Tayyor viskoza yigiruv sexiga yuborilib, bu yerda undan shoyi iplar tayyorlanadi. Tolani shakllashning xo’l usulida viskoza tolalari ishlab chiqariladi. Viskozadan ko’pincha shtapel tola ip va jun bilan qo’shilgan holda yigiriladi, natijada u mayinlashadi. Jun gazlamalar sun’iy tola qo’shilgandan keyin mustahkam bo’ladi va yaxshi yuviladi. Bu gazlama gigiyenik jihatdan ham talabga javob berib, havoni yaxshi o’tkazadi. Viskoza shoyi rangdorligi jihatidan tabiiy

shoyidan deyarli qolishmaydi, lekin xo’llanganda mustahkamligini 40 - 50% ni yo’qotadi. Kislota ta’siriga esa chidamsiz. Shuning uchun yuvilgandan keyin uning sifati pasayadi. Biroq sun’iy shoyining tabiiy shoyidan arzonligi, ishqor va yorug’lik ta’siriga bardoshliligi, bo’yoqlarda oson bo’yalishi uchun yuqorida aytib o’tilgan nuqsonlarini bartaraf etadi. Viskoza tolasi ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom-ashyo va kimyoviy materiallarning arzonligi hamda xom-ashyo zahiralarining mo’l-ko’lligi bu tolani ishlab chiqarish uchun keng yul ochdi. Sanoatda 1 m 3 yog’ochdan 200 kg sellyuloza va 150 kg ga yaqin tola olinadi, bundan 1500 metr shoyi va shtapel gazlama tayyorlash mumkin. 1. Kimyo sanoati energiyani ko’p sarflaydi: 50% - issiqlik energiyasi, 40% - elektr energiyasi va 10% - yoqilgi energiyasini sarflaydi. Kimyo mahsulotlari tannarxining 12% ni energiya narxi tashkil etadi. Shuning uchun energiyani tejash yo’llarni izlash kerak bo’ladi. 2. Kimyo sanoati suvni eng ko’p sarflaydi. Shuning uchun korxonalar suv manbaiga yaqinroq joylarga quriladi. Ishlab chiqarilgan bitta mahsulot birligiga sarflangan suv miqdorini suv sarflash koeffisiyenti deb ataladi. 3. Yer usti va yer osti suvlarining 10-12% sanoatda ishlatilib (bir yilga 600700 km 3 ), 150 km 3 suv bug’lanib yo’qoladi va 500 km 3 suv qayta daryolarga oqiziladi. Agar 1 l suvga 1 g dan kam tuz bo’lsa, uni chuchuk chuv, undan ko’p bo’lsa, sho’r suv deb ataladi. Suv reaksiyasi uning ishqoriyligi yoki kislotaligi bilan o’lchanadi. 4. Suvni filtrlash uning qiymatini 2,5 barobar, yumshatish - 8 barobar, tuzsizlash esa 11 barobar oshiradi. Suvni tozalashga korxona 10-15% mablag’ini, chiqindi suvlarni tozalashga esa 20% mablag’ini sarflaydi. Suvning 3 ta tejash yo’li mavjud: suvni aylana ishlatish; suv o’rnida havo bilan sovutish va chiqindi suvlarni qayta ishlatish. 5. Yuqorida aytib o’tganimizdek, yog’och tarkibida 45-50% sellyuloza mavjud. Hozirgi vaqtda sanoat miqyosida yog’ochdan sellyulozani ajratib olish usuli suv havzalarini ifloslantiradigan oqava suvlarning hosil bo’lishi bilan izoxlanadi. Mana shu oqava suvlarni tozalash qo’shimcha mablag’lar sarflashni taqozo etadi. Bundan tashqari, sun’iy tolalarning asosiy vakili – viskoza tolasi ishlab chiqarishning

rivojlanishi quyidagi muammolarni bartaraf etishga bog’liq. Ma’lumki, 1 t viskoza tolasini olish jarayonida 0,25 t uglerod sulfid, 0,10-0,15 t vodorod sulfid va 350m 3 oqova suv hosil bo’ladi. Oqova suv tarkibida esa nafaqat sulfit kislotasi, balki ko’plab miqdorda turli xil tuzlar ham bo’ladi. Viskoza shtapel tolasi ishlab chiqaradigan zamonaviy zavodning kuvvati sutkasiga 100 t ni tashkil etishini inobatga olsak, u holda zavodda sutkasiga 25 t ga yaqin uglerod sulfid va 10-15 vodorod sulfid ajraladi. Tabiiyki, maxsus qurilmalar ajralib chiqayotgan gazlarni ushlab qoladi. Suv tozalash inshootlarida esa oqova suvlar rux tuzlaridan va boshqa zararli qo’shimchalardan tozalanadi. Ajralayotgan gazlarni maksimal darajada ushlab qolish va sellyulozani eterifikasiya qilishda uglerod sulfid sarfini kamaytirish viskoza usulida sun’iy tolalar ishlab chiqarishni yuksak sur’atlarda rivojlantirishga imkon beradi. 6. Sellyulozani faollashtirish maqsadida uni har xil reagentlar bilan qo’shimcha qayta ishlash vodorod bog’larining qisman uzilishi hisobigasellyuloza ksantogenati eterifikasiya darajasining kamayishiga olib keladi. Texnik ishqorli sellyuloza tarkibida bo’lgan ma’lum miqdordagi uyuvchi natriy bilan uglerod sulfidning o’zaro ta’siri natijasida qo’shimcha reaksiya boradi. 6NaOH+ 3CS 2 = 2Na 2 CS 3 +2Na 2 CS 3 +3H 2 O Odatda, qo’shimcha reaksiyaga uglerod sulfidning 25-30% sarf bo’ladi. Shuning uchun qo’shimcha reaksiyaga sarflanadigan uglerod sulfidning miqdorini yanada kamaytirish (minimumga yetkazish) – viskoza ishlab chiqarishda zararli mahsulotlar hosil bo’lishini kamaytirish uchun eng real yo’ldir. Shunisi muhimki, viskoza tolasining shakllanishida ajralib chiqadigan vodorod sulfid sellyuloza ksantogenati parchalanishi natijasida emas, balki oltingugurt saqlovchi quyi molekulyar birikmalarning ; parchalanishidan hosil bo’ladi. Na 2 CS 3 + H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 + N 2 S + CS 2 Ishqorli sellyulozada uyuvchi natriyning konsentrasiyasini kamaytirish bilan qo’shimcha reaksiyalarga sarflanadigan uglerod sulfidni kamaytirish mumkin. Sellyulozani faollashtirish uchun qo’llaniladigan uyuvchi natriy eritmasining konsentrasisini kamaytirib bo’lmaydi. Agar qo’llaniladigan uyuvchi natriyning

18%li eritmasini 12% gacha kamaytirilsa, unda bu miqdor sellyuloza ksantogenati eruvchanligini ta’minlaydigan vodorod bog’larini uzish uchun yetarli bo’lmaydi. Buni bartaraf etish uchun sellyulozaga ishqorli eritma bilan qayta ishlov beriladi. 7. Sellyulozaning mis-ammiakli eritmasidan tola olishda qo’shimcha mahsulot sifatida mis va ammoniy sulfat tuzlari hosil bo’ladi, lekin hyech qanday zararli gaz ajralmaydi. Ushbu usulning oddiyligi va zararsizligiga qaramasdan mis-ammiakli tolalar ishlab chiqarish ko’lami pastligicha qolmoqda. Buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat. Birinchidan, ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining mukammal emasligi, tola shakllantirish tezligining sustligi, ip hosil qiladigan filera teshiklari sonining viskoza tola shakllantirish uchun qo’llaniladigan fileranikidan 5-6 marta kamligi ish unumdorligining pasayishiga olib keladi. Xususan, texnologik jarayonlarining ko’p bosqichliligi, mahsuldorligining kamligi mis- ammiakli tolalar ishlab chiqarish samaradorligini keskin kamaytiradi. Ikkinchidan, to’liq regenerasiya (dastlabki xossalarini tiklanish) qilinmasligi natijasida mis ko’p sarf bo’ladi. Yigiruv eritmasini olishda 1 t sellyulozaga 400 kg ga yaqin mis sarf bo’ladi. 30-40 yil muqaddam ishlatilgan misning 90% regenerasiya qilinar edi. Bu esa 1 t tolaga 40 kg ga yaqin mis sarf bo’lishini ko’rsatadi. Mis tabiiy zahiralarining cheklanganligini inobatga olsak, bu kichik miqdor emas. 8. Tola olish usulini tanlashda polimerning xususiyatlaridan kelib chiqishadi. Agar polimerning erish (suyuqlanish) harorati uning parchalanish g’aroratidan baland bo’lsa, tolani suyulmadan olish mumkin, agarda past bo’lsa - eritmadan olinadi.

Adabiyotlar : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Oziq ovqat maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalari qoldiq maxsulotlari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Shahar maishiy va qattiq chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Kimyoviy ishlab chiqarish korxonalari qoldiq mahsulotlarini utilizasiyalash va ikkilamchi mahsulotlar olish

Yengil sanoat maxsulotlari tayyorlash korxonalari qoldiqlarini utilizasiyalash va ikkilamchi maxsulotlar olish

Ishlab chiqarish va ekologiya