Yengil sanoat maxsulotlari tayyorlash korxonalari qoldiqlarini utilizasiyalash va ikkilamchi maxsulotlar olish - Экология - Рефераты

Yengil sanoat maxsulotlari tayyorlash korxonalari qoldiqlarini utilizasiyalash va ikkilamchi maxsulotlar olish

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

140.341796875 KB

Yengil sanoat maxsulotlari tayyorlash korxonalari qoldiqlarini utilizasiyalash va ikkilamchi maxsulotlar olish Reja: 1. Kimyoviy tolalar 2. Noorganik birikmalardan olingan tolalar

Tabiiy tolalar yuqori molekulyar tabiiy organik moddalardan – o’simliklardan va hayvon yungidan olinadi. O’simliklarning urug’idan (paxta chigitidan), poyasidan (zig’ir tolasi, kanop, jut, penka), bargidan (yukka tola, abaka, sizal, formium), mevasidan (lastochnik tolasi, koyr), shuningdek, tut va eman ipak qurti pillalaridan olinadigan tolalardan to’qimachilik sanoatida nafis va dag’al gazlamalar tayyorlanadi. Masalan, lub tolali o’simliklardan biri zig’ir poyasidan olinadigan tola ingichka, mustahkam, kam cho’ziluvchan va gigroskopik xususiyatiga ega ekanligi uchun uning ipidan qop-qanor, kiyimkechak, texnika maqsadlari uchun gazlamalar, dag’al poya tolasi-penkadan arqonlar, dag’al gazlamalar tayyorlanadi. Jun tolasi kanop tolasiga o’xshashligi sababli undan ko’proq shakar, gurunch va qand koplari tikiladi. Jun va ipakli kiyim-kechak va gazlamalar tayyorlashda tabiiy organik tolalardan qimmatli xom-ashyolar sifatida foydalanilgan. Tabiiy organik tolalar suv va yorug’lik ta’siriga chidamli bo’lsalarda, ammo olovga chidamli emas. Shunnig uchun xam ular texnik talablariga to’la javob berolmaydi. Tabiatda o’tga chidamli 2 xil tola mavjud: 1. Kanop tolasi (suvda cho’kmaydigan o’simlik tolasi); 2. Asbest tolasi (yonmaydigan tog’ zig’iri). Tabiiy organik tolalar yuqori molekulyar birikmalar, ya’ni polimerlardan tuzilgan bo’lib, ularning uzun yoki tarmoqlangan molekula zanjirlari o’zaro mustahkam birikkan uglerod atomlaridan, shuninigdek, kislorod, vodorod, azot, oltingugurt kabi elementlardan iboratdir. Agar polimer molekulasining asosiy zanjirida kremniy, fosfor, azot atomlari mavjud bo’lsa-yu, ammo unda uglerod uchramasa, bunday birikmalar anorganik polimerlar guruhiga kiradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, tabiiy organik va anorganik polimerlar bir-birlaridan keskin farq qiladi. Tabiiy organik polimerlarni qayta ishlab tolalar olish mumkin, ammo ulardan olingan materiallar issiqlik ta’siriga chidamsizdir. Masalan, ularni 200°S dan yuqori haroratda qizdirilganda, atom zanjirlaridagi kimyoviy bog’lar parchalanib, ularning mustahkamligi keskin pasayib ketadi. Bundan tashqari, tabiiy organik polimerlar mikroorganizmlar ta’siriga ishqor, kislota va boshqa kimyoviy moddalar ta’siriga bardoshli emas. Noorganik tabiiy polimerlar esa yuqori

haroratlar ta’siriga chidamli bo’lib, o’tda yonmaydi, mikroorganizmlar ta’siriga bardoshli. Ammo ulardan tola ishlab chiqarish jarayonlari ancha murakkab bo’lib, yuqori harorat (1000°S dan yuqori xarorat) ni talab qiladi. Bu esa o’z navbatida, yoqilg’ining ko’p sarf bo’lishiga va mahsulot tannarxining keskin oshishiga olib keladi. Bundan tashqari, anorganik polimerlar nihoyatda mo’rt bo’lib, suv va namlik ta’sirida o’z mustahkamligini pasaytiradi. Asbest yunoncha asbestos so’zidan olingan bo’lib, “so’nmaydigan”, “yemirilmaydigan” degan ma’nolarni anglatadi. Asbest [3(Mg, Fe) O . CaO . 4SiO 2 ] silikatli mineral bo’lib, o’tga chidamli, kislota ta’siriga bardoshli, issiqlik va elektr tokini o’tkazmaydi va anorganik tabiiy polimerlar guruhiga mansubdir. Asbest ikki xil bo’ladi: serpentin (xrizotil) va amfibol asbest. Asbestli minerallar kimyoviy tarkibi bo’yicha suvli magniy va temir silikatidan, qisman kalsiy va natriy silikatidan iborat 2-jadval Kimyoviy tarkibi va muxim xossalari Xrizotil asbest Krokidilit asbest (amfibol asbest) SiO 2 , % 42 51 Al 2 O 3 , % 0,5-1,3 - Fe 2 O 3 , % 1-4 20 FeO, % 0,5-2,0 18 MgO, % 40-43 2

Shuni alohida ta’kidlash joizki, sanoatda foydalaniladigan asbestning 95% ni xrizotil - asbest tashkil etadi, chunki u kislota va ishqorlar ta’siriga nihoyatda chidamlidir. Bundan tashqari, ekologik nuqtai nazardan shunisi diqqatga sazovorki, asbest 1500°S da suyuqlanadi, natijada gazlar ajralib chiqadi, chunki xarorat 800°S ga yetganda asbest tarkibidagi suvlar bug’lanadi. Asbest sanoatda qo’llanilishi jihatidan quyidagi 3 turga bo’linadi. 1. Tolalarining uzunligi 8 mm dan ortiq bo’lgan asbest. Bunday asbest tolalarni to’qimachilik asbesti deyiladi va asosan gazlamalar to’qish uchun ishlatiladi. Bunday gazlamalardan o’tga chidamli kiyimlar, teatr sahnalarining pardalari, brezent, avtomobil tormoz lentalari, filtrlar va boshqa asborezina buyumlari tayyorlanadi. 2. Tolalarining uzunligi 2 mm dan 8 mm gacha bo’lgan asbest. Bunday tolalardan asbosement buyumlar, shifer, kanalizasiya quvurlari, suv, neft va gaz quvurlari, asbest kartoni, kog’oz, issiqliq va elektr tokini o’tkazmaydigan izolyasion materiallar ishlab chiqariladi. 3. Tolalarining uzunligi 0,2 mm dan 2 mm gacha bo’lgan asbest. Bunday asbest tolalarni qurilish va sement asbesti deyiladi. Ulardan o’tga chidamli qurilish materiallari va issiqqa chidamli buyumlar tayyorlashda qo’llaniladi. Sanoatda asbest tolalariga paxta tolalarini o’rib, pishitib asbest iplari olinadi. Bir necha asbest iplarini o’rib, pishitib asbest shnurlari hosil kilinadi. Asbest iplari va shnurlari zichlagich va issiqlik o’tkazmaydigan materiallar sifatida ishlatiladi. Asbest tolalari qo’shilgan mahsulotlar, xususan chiqindilardan tayyorlangan mahsulotlar xalq xo’jaligining turli tarmoklarida keng ko’llaniladi. Masalan, sementga ingichka asbest tolalarini aralashtirganda undan tayyorlangan buyumlarning mo’rtligi kamayib, qayishqoqligi va zarbaga chidamliligi ortadi. Asboplastlar shisha tolasi, paxta tolasi kabi to’ldiruvchilar qo’shilgan plastmassalardan, issiqlik ta’siriga chidamliligi, elektr tokini o’tkazmasligi va ishqalanish koeffisiyentining yuqoriligi bilan farq qiladi. Sanoatda asbest tolalarini katronga shimdirilib, asboplast olinadi. Asboplastdan chivik tarzidagi mustahkam elektr armaturalari, kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli quvurlar va kimyo

apparatlari tayyorlanadi. Asbest foydali qazilma sifatida xalq xo’jaligi uchun katta ahamiyatga ega. Asbestdan nafaqat sof, toza holatda, balki to’ldirgich sifatida ham keng foydalaniladi. Asbest to’qimachilik, sement, qog’oz, rezinatexnika, qurilish, elektrotexnika sanoatlarida shuningdek, plastmassa, termoizolyasion materiallar ishlab chiqarishda muhim xom-ashyo hisoblanadi. Ma’lumki, oxirgi 20-30 yil davomida xalq xo’jaligining kimyoviy mahsulotlardan va xususan, kimyoviy qayta ishlash usullaridan foydalanadigan tarmoqlari yildan-yilga ko’payib bormoqda. Kimyoviy mahsulotlarni xalq xo’jaligi ehtiyojlariga proporsional ravishda ishlab chiqarish ko’paymoqda. Agar 1975 yilda dunyo miqiyosida 10 mln. tonnadan ko’proq kimyoviy tola (sun’iy va sintetik tolalar) ishlab chiqarilgan bo’lsa, hozirgi davrda kimyoviy tola ishlab chiqarish hajmini 35-45 mln. tonnaga yetkazish ko’zga tutilgan. Ammo tabiiy tolalar (jun, paxta, ipak) asosida shuncha miqdordagi to’qimachilik xom-ashyosini hosil qilish o’ziga xos qiyinchiliklarni tug’diradi. Birinchidan, yer sharining barcha maydoni ushbu miqdorda tolali ekinlarni yig’ishtirish, o’stirish imkoniyatiga ega emas. Agar har bosh qo’ydan yil davomida 2 kg dan jun olinsa, u holda faqatgina 10 mln. tonna toza jun ishlab chiqarish imkoniyati ham yo’qdir. Ikkinchidan, chorvachilikni rivojlantirish uchun yem- xashak zaxiralarini yaratish, kasalliklarning oldini olish va kerakli zoveterenariya sharoitlarini yaratish kerak bo’ladi. Shuni aytib o’tish o’rinliki, bitta ipak qurti 1g ga yaqin ipak beradi. Pillachilikni rivojlantirish uchun esa tutzorlarni yaratish, alohida iqlim sharoitlari va agrotexnik qonun-qoidalariga to’la amal qilishni talab qiladi. Paxta esa sekin o’sadi, unga esa juda ko’p Kuyosh nuri, issiqlik, suv, mineral va organik o’g’itlar kerak. Shuning uchun ipak, paxta, jun, kanop tolalariga o’xshaydigan, ularning o’rnida ishlatsa bo’ladigan sun’iy tolalar yaratish dolzarb muammo hisoblanmoqda. Xozirgi vaqtda kimyoviy tolalar texnikada va kundalik hayotimizda ko’p ishlatiladigan material bo’lib, to’qimachilik sanoatida asosiy xom-ashyolardan biriga aylandi. Kimyoviy tolalarni xalq xo’jaligidagi ahamiyati quyidagilardan iborat:

1. Tabiiy tolalarga xos bo’lmagan yangi xossalarga ega bo’lgan kimyoviy tolalar texnikada va kundalik hayotda ishlatiladigan maxsulot xillarini ko’paytirishga imkon beradi. 2. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun qulay va arzon xom-ashyo zahiralari (yog’och va paxtadan olinadigan sellyuloza, ko’mir, neft, tabiiy gazlar va ularni qayta ishlash mahsulotlari, anorganik silikatli polimerlar) mavjud. 3. Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish ishlab chiqarish mahsulot tannarxini yanada kamaytirishga va ularning tabiiy tolalardan afzalligini oshirishga imkon beradi. 4. Kimyoviy tolalar ishlab chiqaradigan korxonaning geografik va iqlim sharoitlariga bog’lik emasligi uni Respublikamizning har qanday mintaqasida joylashtirish imkonini beradi. 5. Kimyoviy tola ishlab chiqarish sanoati tabiiy tola ishlab chiqarish sanoatiga qaraganda kam mablag’ talab qiladi va kam mehnat sarf bo’ladi. Masalan, bir tonna tozalangan paxta tolasi yetishtirish uchun qishloq xo’jaligida va paxta tozalash zavodida hammasi bo’lib 238 ish kuni sarflansa, bir tonna kimyoviy sintetik tola ishlab chiqarish uchun 56 ish kuni sarflanadi, ya’ni 4 marotaba kam mehnat talab qilinadi. G’o’zaga ishlov berishdan tortib, chigitdan bir tonna paxta tolasi ajratib olgunga qadar 200 ish kuni, bir tonna savalangan jun olish uchun esa 350-400 ish kuni sarflanadi. Vaholanki, bir tonna viskoza shtapel tolasini olish uchun sellyuloza va boshqa kerakli xom-ashyolarning olinishiga sarflangan mehnatni qo’shib hisoblaganda ko’pi bilan 50 ish kuni sarf bo’ladi. Bundan tashqari, sutkasiga 100 tonna shtapel tola ishlab chiqaradigan zavodning bir yilda chiqaradigan to’qimasiga 220 ming gektardan yig’ib olingan zig’irpoya yoki 50 ming gektar maydondan olingan paxta kerak bo’ladi. Hisobkitoblarga qaraganda, 2 tonna sun’iy jun 500 ming qo’ylardan olinadigan tabiiy junga tengdir. Kimyoviy tolalar tabiiy va sintetik tolalardan farq qiladi. Sintetik tolalar ishlab chiqarishda dastavval oddiy molekulyar moddalar (monomerlar yoki oligomerlar) dan sintez yo’li bilan polimerlar hosil qilinib, so’ngra bu polimerlar tolalarga aylantiriladi. Masalan, poliamidli, polivinilli, poliefirli, poliuglerodli va boshqa sintetik tolalar

oddiy birikmalar, ya’ni monomerlardan sintez qilingan yuqori molekulyar polimerlardan olinadi. Sintetik tolalar orasida kapron, anid (naylon), lavsan (terilen), nitron (orlon), xlorin va saran tolalari keng tarqalgan. Noorganik birikmalardan olingan tolalar – shisha, metall, bazalt va kvars tolalar esa kimyoviy tolalar guruhiga mansubdir. Demak, kimyoviy tolalar tabiiy va sintetik polimerlardan olinadigan tolalardir. Viskoza, asetat tolalar, mis-ammiakli tolalar va oqsil tolalar (sellyuloza, sut yoki o’simlik oqsillaridan olinadigan tolalar) sun’iy tolalar guruhiga mansubdir. Demak, ular tabiiy polimerlarga kimyoviy ishlov berish yuli bilan olinadi. Birinchi marotaba mashhur ingliz olimi Robert Guk 1665 yilda sun’iy usulda ipak qurti hosil qiladigan yopishqoq massaga o’xshash yelimsimon moddani olish hamda undan ingichka tolalar yigirish to’g’risidagi g’oyani aytib o’tgan edi. Bu g’oya 200 yildan keyingina amalga oshdi. Kimyoviy tolalar to’kimachilik sanoatida filament tola yoki kalta -kalta qilib qirqilgan tolachalar shaklida (shtapel tolasi) olinadi. Bu tolalar ishlatilishiga qarab ikki xilga bo’linadi: to’qimachilik tolalari va texnika iplari. Bunday iplar pishiq bo’lib, g’ijimlanmaydi, yorug’lik, namlik, zamburug’lar, bakteriyalar, kimyoviy moddalar va issiqlik ta’siriga chidamli bo’ladi. Shuning uchun kimyoviy tolalar ko’pincha tabiiy tolalarga aralashtirib ishlatiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, kimyoviy tolalar ishlab chiqarish uchun elastik va uzun, tarmoqsiz yoki kam tarmoqlangan, ipsimon shaklli makromolekulalardan iborat bo’lgan polimerlardan foydalaniladi. Tola hosil qilish polimerga ip shaklini berish va toladagi makromolekulalari muayyan tartibga joylashtirishdan iborat. Polimerni tolaga aylantirish uchun uni suyuq holatga keltirish kerak. Kimyoviy tolalar katta molekulyar massaga ega bo’lib, eritilganda va qizdirilganda parchalanmasdan suyuqlikka aylanadi. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish yigiriladigan eritmalar tayyorlash, tola olish va tolaga shakl berish hamda tolani pardozlash operasiyalaridan iborat. Tola hosil qilish bosqichlariga batafsilroq to’xtalib o’tamiz.

1. Har qanday tola hosil qilishning birinchi bosqichi polimer eritmasini hosil qilishdan iborat bo’ladi. Uni odatda yigiruv eritmasi deb ataladi. Erituvchilar sifatida ko’pincha aseton va ishqorning suvdagi eritmalaridan foydalaniladi. Shuni alohida yodda tutish kerakki, polimerlarning hamma turlarini eritib bo’lmaydi, ularning parchalanmay eriydigan turlarigina eritiladi. Uni oddiy, yuqori va past haroratlarda eritish mumkin. Ko’pgina holatlarda polimerlar havo kislorodi ta’sirida parchalanadi. Mana shu parchalanishning oldini olish uchun polimerlar eritmasini hosil qilish inert gazlar, asosan, azot atmosferasida amalga oshiriladi. Yigiruv eritmalari juda yopishqoq, kam harakatchan massa shaklida bo’ladi. 2. Texnologik jarayonning ikkinchi bosqichi eritmaga ip shaklini berishdir. Buning uchun eritmaning muayyan miqdori nasos yordamida ip hosil qiladigan filera deb ataluvchi maxsus asbob orqali qisib chiqariladi. Filera tubida kichikkichik teshikchalari bo’lgan kichik qalpoqcha mavjud. Bu teshikchalarning dametri 0,04 mm dan 0,6 mm atrofida bo’ladi. Teshikchalarning soni 6 dan 4 mingtagacha bo’ladi. Fileralar issiqqa chidamli po’lat, tantal, nikel yoki nodir metallardan (oltin bilan platina qotishmasidan, platina bilan iridiy qotishmasidan, platinadan) tayyorlanadi. Yigiruv massasi (eritma) fileradan ingichka tola shaklida chiqib qotadi va ipga aylanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, polimerlar eritmasidan tola olish shakllashning 2 ta usuli, ya’ni quruq va xo’l usullari mavjud. Shakllashning quruq usulida eritma oqimlari fileradan chiqib, uzun tor shaxtaga tushadi. Bu yerda yuqori haroratda eritgich bug’lanib, sof polimerdan iplar hosil bo’ladi. Shakllashning ho’l usulida polimer eritmasining oqimlari tindirgich vanna deb ataladigan suyuq muhitga tushadi. Olinadigan tolaning turiga qarab, bu vannaning muayyan tarkibi tanlanadi. Tindirgich vannadagi suyuqlikning ta’siri ostida ip tarzida polimer eritgichdan ajraladi. Tolani shakllash ancha murakkab tuzilgan yigiruv mashinalarda amalga oshiriladi. Ipak hosil qilishda har bir fileradan olinadigan va ayrim ip tarzida shakllangan tolalar o’sha mashinaning o’zida muayyan moslamalarga o’raladi. Shtapel tola ishlab chiqarganda fileradan

chiqayotgan ayrim tolachalar umumiy bir arqon bo’lib birlashadi. Keyin bu arqon muayyan uzunlikdagi bo’lakchalarga bo’linadi. 3. Tola ishlab chiqarishning uchinchi bosqichi uni tozalash va to’qimaga tayyorlashdan iborat. Tolani tozalash bir qator operasiyalardan, ya’ni aralashmalardan ajratish maqsadida tolani yuvish, sovunlash va to’qimani qayta ishlashni yengillashtirish uchun moylashdan iborat. Shakllashning ho’l usuli qo’llanib, tola tozalangandan keyin quritiladi. Filament tola (ipaklar)ga g’ujlik berish va ularning mexanik xossalarini yaxshilash uchun ular avval pishitilib, so’ngra o’raladi. Hozirgi vaqtda sun’iy tolalar ishlab chiqarishda sanoat chiqindilaridan keng foydalanilmoqda. Masalan, sun’iy tolalar olishda lintdan, shuningdek, to’qimachilik sanoatida ip yigirishga yaroqsiz bo’lgan past navli paxta tolasidan foydalaniladi. Lint deb tolasi ajratib olingan chigitda qoladigan kalta tolalarga, ya’ni momiqqa aytiladi. Ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini ko’paytirish, sifatini yaxshilashning asosiy yo’nalishlaridan biri – xom-ashyolardan va xususan, ishlab chiqarish chiqindilaridan samarali foydalanish hisoblanadi. Yuqori samaradorlikka erishish uchun qabul qilingan mashinalar ixcham va yuqori unumli bo’lib, kam mehnat va energiyani talab qilishnishi kerak va ip yigirish texnologik jarayonlari kam chiqindili bo’lishi kerak. Kam chiqindi chiqarish yo’llarini topish, g’altak (pakovka) lar sig’imini oshirish, mashinalarning uzluksiz ishlashini ta’minlash, yigirishdagi uzilishlarni kamaytirish va ipning chiqishini ko’paytirish lozim. Bularning hammasi ip yigirishning asosiy texnologik muammolari hisoblanadi. Ma’lumki, paxta tolasidan ip ishlab chiqarishda yigirish fabrikasining barcha bosqichlarida yarim mahsulot uzuklari va boshka turli chiqindilar ajralib chiqadi. Bu chiqindilarning miqdori yigirish tizimlariga, olinadigan ipning yo’g’onligi (qalinligi)ga, hamda texnologik tizim tarkibiga kirgan mashina turlariga qarab xar xil bo’ladi. Yarim mahsulot uzuklari deganda savash-tarash mashinalaridan ajralib chiqadigan xolst uzuklari, tarash va pilta mashinalaridan olinadigan pilta uzuklari, pilik va yigirish mashinasidan chiqadigan momiq va tolani valik yoki silindrga o’ralganda xalqachalar tushuniladi. Odatda, bu uzuklar o’z sortirovkalarida

ishlatiladi, ularning miqdori esa 1,5 - 3,5% atrofida bo’ladi. Yigirish fabrikalarida 10-30% atrofida turli tolali chiqindilar ajralib chiqadi. Tolaning narxi to’qimachilik sanoatida aylanma fondlarining 50% dan 70% ini tashkil qiladi. Ip tannarxining 80-90% ni tola qiymati tashkil qiladi. Shuning uchun tolalarni samarali va extiyotkorlik bilan sarflash nihoyatda katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Paxta tozalash mashinalaridan turli iflosliklar va momiqlar, ya’ni chiqindilar ajralib chiqadi. Yigirish jarayonlarida ajralib chiqqan barcha chiqindilar ikki turga bo’linadi. 1. Bularga chang, paxta tolalari yo’qotgan namlik va nihoyatda kalta momiqlar kiradi. 2. Qayta ishlatiladigan yoki ko’rinadigan chiqindilar. Bunday chiqindilar, o’z navbatida 2 guruxga bo’linadi: a) yigirishga yaroqli chiqindilar . Ularning tarkibiga yong’okcha tarandilar va sexlardan supurib olingan supurindi kabi chiqindilar kiradi. Bu tolalarni maxsus mashinalarda tozalab yo’g’on ip olishda ishlatish mumkin. b) yigirishga yaroqsiz chiqindilar . Ularning tarkibiga uzunligi 14-15mm dan kichik tolalardan tarkib topgan chiqindilar, har xil momiqlar, valiklarga o’ralgan va filtrlardan olingan juda kalta tolali momiqlar kiradi. Yigirish fabrikalaridan ajralib chiqqan har bir chiqindining o’z xossasini saqlab qolish uchun ularda maxsus chiqindi sexlari bo’ladi. Ularning asosiy vazifalariga chiqindilarni yig’ish, tashish, navlarga ajratib standart bo’yicha qabul qilish, hisobini olib borish, ayrim chiqindilarni dastlabki tozalab va presslab toy qilib kerakli joylarga jo’natish kiradi. Chiqindi sexlarida bajariladigan ishlardan biri – bu uzuk qaytimlarni to’plab, o’lchab, ularni o’z sortirovkalariga ishlatish uchun tayyorlashdir Ko’shimcha tayyorlash shundan iboratki, har xil iflosliklardan tozalanib, moylangan joylarni ajratib olinadi, pilta uzuklari titiladi, momiq yoki xalqachalarga qo’shilib ketgan ip uchlari ajratiladi. Odatda, xolst, pilta va pilik uzuklari qaysi sortirovkadan chiqqan bo’lsa, o’sha sortirovkaga qaytadan qo’shib ishlatiladi. Ko’pincha bu qaytimlar olinadigan ipning tannarxi sifatini yaxshilash uchun shuncha kam bo’ladi. Lekin shuni ham nazarda tutish kerakki, chiqindilar

miqdori ko’rsatilgan yoki tasdiqlangan me’yorlardan kam bo’lsa, u holda olinadigan ipning sifati pasayib ketishi mumkin. Ya’ni, eng avvalo ipning tozaligi yomonlashadi, pishiqligi pasayadi, notekisligi ko’payib, yigirishdagi uzilishlar tez- tez ro’y beradi. Yigirish jarayonida ajraladigan uzuk qaytimlar hajmining ko’p yoki kam bo’lishi esa, tolaning naviga, ishlab chiqarish madaniyatiga, mashinalarning uzluksiz ishlashiga, ishchilarning kasbiy mahoratiga bog’liq bo’ladi. Yigirish mashinalarida uzilishlar qancha ko’p bo’lsa, ajraladigan momiqning miqdori shuncha ko’p bo’ladi. Ajralib chiqadigan momiqning miqdori tolaning naviga ham bog’liq bo’ladi. Shuning uchun yigirish mashinalaridagi ip uzilishini kamaytirishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ip uzilishining miqdori esa ko’pgina omillarga bog’liq bo’ladi. Yigirish fabrikalaridan ajralib chiqqan chiqindilar qimmatbaxo xom-ashyo hisoblanadi. Shunday xom-ashyolardan biri – bu uzun kaytimlar bo’lib, ularni qayta tozalamasdan har qaysisini o’zida ishlatiladi. Undan keyingilari yigirish uchun yaraydigan chiqindilar bo’lib, ularni mashinalarda tozalangandan keyin pastroq sortirovkalarda, yo’g’onroq ip olish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, yigirish fabrikalaridan chiqqan chiqindilar apparat yigirish sistemasida asosiy xom- ashyo hisoblanadi. Undan olinadigan arzon va yo’g’on iplar, kiyim-kechak, uy jihozlari uchun har xil chiroyli to’qimalar olishda ishlatiladi. Oxirgi vaqtlarda juda ko’p chiqindilar noto’qima materiallar ishlab chiqarishda ishlatilmoqda. Ba’zi bir chiqindi turlari tibbiyot ehtiyojlari uchun toza tabiiy paxta olishda ham ishlatilmoqda. Past navli chiqindilar ko’rpa-to’shaklar va metallarda ishlatiladi. Titilgan tolali materiallarni paxtani va chiqindilarni qoplash uchun ishlatiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, oxirgi yillarda ishlanadigan loyihalar va quriladigan har bir ishlab chiqarish korxonalari, avvalambor atrof-muhitning, havoning tozaligini, o’simlik dunyosini, yer osti suvlarining tozaligini, oqib o’tadigan ariq va soy suvlarining tozaligini buzmasligi hamda ularga zarar yetkazmasligi kerak. Shu nuqtai nazardan olganda yigirish fabrikalari juda zararli korxonalar turkumiga kirmaydi, lekin ular ekologik toza korxonalar ham emas. Yigirish fabrikalaridan chiqadigan, atrof-

muhitga ta’sir qiladigan chiqindilardan asosiysi-bu chang aralashmalaridan tozalanmagan havo hisoblanadi. Agar paxta tolasini dalada yetishtirishda juda kam kimyoviy o’g’itlar ishlatilgan bo’lsa, paxta ochilgandan keyin uni hyech qanday kimyoviy moddalar ishlatmasdan terib olinsa, u holda yigirish fabrikalaridan ajralib chiqayotgan changli havo deyarli zararli bo’lmaydi. Lekin hozirgi sharoitda paxta yetishtirishda nihoyatda ko’p kimyoviy o’g’itlar ishlatilmoqda, paxtani ochilishi bilan birga uning bargini to’kish uchun yana kimyoviy moddalar sepiladi. Shuning uchun yigirish fabrikalaridan ajralib chiqayotgan changli havoni zararsiz deb bo’lmaydi. Chiqindilarni sexlardan yig’ish va tashish uchun eng qulay transport vositasi – havo quvuri (pnevmotruba) hisoblanadi. Pnevmotransport yordamida yigirish fabrikalarida titilgan paxta tolasini, chiqindilarni, fabrikadan chiqqan har xil qaytimlar tashishda, yig’ishda, ularni bir mashinadan ikkinchi mashinaga o’tkazishda ishlatiladi. Pnevmotransport tarkibiga quyidagi elementlar kiradi: - havo tortuvchi o’rta va yuqori bosimli ventilyator; - tolali materiallarni tashish uchun quvurlar; - yuk tortuvchi moslama; - qabul qiluvchi moslama (qoplovchi mashinalar, yig’uvchi bunkerlar, mexanizasiyalashgan labazlar); - havo bilan tolali materiallarni ajratuvchi (kondensator); - changli havoni tozalovchi mashina yoki moslama (matodan qurilgan filtrlar yoki FT-2 tamg’ali mashina). Shuni alohida ta’kidlash kerakki, barcha pnevmotransport vositalarida quvur ichida paxta tolasi bilan havo aralashmasi harakatlanadi va kerakli joyga borganda sistemadagi maxsus element (kondensator) yordamida tolali material havodan ajratiladi, havo, chang va kalta tolalar filtrlarga tozalash uchun yuboriladi. Ko’pincha tozalangan havo atmosferaga chiqarib yuborilmaydi. Qisman sexga kaytariladi, ya’ni resirkulyasiya qilinadi. Buning uchun havo nihoyatda tozalangan bo’lishi kerak va tozalangandan keyin havodagi chang miqdori 30% dan

oshmasligi kerak. Yigirish fabrikalarida titish-savash sexlarida paxta tolalarining naviga qarab 1,5 % dan 15% gacha chiqindilar ajralib chiqadi. Masalan, birinchi navli paxta tolalaridan qariyb 2,5% va IV navli paxta tolalaridan 13,3 % gacha chiqindilar ajralib chiqadi. Paxta tolalarini savash agregatlari bilan ishlov berilganda katta miqdorda chang va mayda momiqlar ajralib chiqadi. Xususan, paxta tolasining navi past bo’lsa, ushbu chiqindilarning, miqdori yanada oshadi. Savash mashinalari bilan tolani ishlov berilganda havoning changlanishi 75-90 mg/ m 3 atrofida bo’lishi mumkin. Agar paxta tolasini turli baraban orqali tozalansa havoning changlanishi 13 mg/m 3 ga yetishi mumkin. Agar havoni tozalash uchun yengli (matoli) filtrlardan qo’llanilsa, havoning changlanishi 0,5-1,0 mg/m 3 gacha yetkazish mumkin. Bitta mana shunday filtr soatiga 8000 - 9000 m 3 havoni tozalash imkoniyatiga egadir. Tarash sexlaridagi yangi tarash mexanizmlarida chiqindi kameralari mavjud bo’lib, ulardan chiqindilar surib olinadi: Shlyapa tarandisi iflos chiqindilar, momiqlar va tolalardan iboratdir. Qabul qilish barabani ustida chang va momiqlar 30%, ajratuvchi baraban ustida esa 45% changli havo bo’ladi. Yuqori tezlik bilan ishlaydigan, ish unumdorligi 25-27 kg/soat bo’lgan tarash mashinalaridan minutiga 18,5 m 3 havo ajralib chiqadi. Tarash mashinalari ishlatiladigan sortirovkaning tarkibiga mashinalariga, ish organlarining tezligiga, qoplama turiga, havo oqimlariga, tarash sistemasiga, qoplama o’tkirligi va ishchilarning kasb mahoratlariga qarab, 3,5 dan 8 % gacha chiqindilarni ajratib chiqaradi. Tarash mashinalaridan ajralib chiqadigan chiqindilarning tarkibida uzunligi 15 mm dan yuqori bo’lgan tolalar xam bo’ladi. Ularni qayta ishlatish (yigirish) mumkin. Yigirish fabrikalarining barcha sexlaridan ajralib chiqadigan va pnevmatik transport yordamida tashish kerak bo’lgan chiqindilarning miqdorini aniqlash uchun rejalangan xom-ashyo balansidan foydalaniladi. Chiqindilarni pnevmotransport yordamida tashishda eng muhim masala bu mashinalar tagidagi chiqindi kamerasidagi iflosliklarni yig’ib, ularni pnevmoquvurlarga uzatishdir. Buning uchun ishlatiladigan moslamalar 2 turga bo’linadi: ajralayotgan chiqindilarni doimiy ravishda quvurlarga tortib olish

moslamalari va ikkinchisi vaqti-vaqti bilan yuklar ochilib, yog’ilgan chiqindilarni quvurlarga tortib olish moslamalari. Saralash savash sexida o’rnatiladigan mashinalardan chiqqan chiqindilarni tashish uchun pnevmotransport sistemasini to’g’ridan – to’g’ri mashinalar chiqindilari ajralayotgan kameralaridagi elektromexanik klapanlariga ulanadi. Bunda pnevmotransport davriy ishlaydi. Tarash mashinalaridan ajralgan chiqindilarni tashish uchun ham turli xil moslamalar o’rnatiladi. Tarash mashinalaridan ajraladigan chiqindilar xilma-xil va miqdor jihatidan ham ancha ko’pdir. Masalan, qabul barabanining ostida yong’oqchalar va momiqlar ajraladi. Tarandilar esa bosh baraban va ajratuvchi barabanlardan ajraladilar. Bundan tashqari, tarandilar shlyapkalardan ham ajralib olinadi. Qabul barabani ostidagi yong’okcha va momiqlarni olish uchun davriy ishlaydigan avtomatik sistema o’rnatilib, pnevmotransportga elektromexanik klapanlar yordamida uzatiladi. Shlyapkalar tarandisi esa doimiy ishlaydigan pnevmotransport yordamida tashiladi. Pnevmotransport sistemasida kerakli havo bosimini barpo etish uchun ularga ikkita ventilyator o’rnatiladi. Chiqindilarni tashish va yigishda har xil chiqindi turlarini aralashtirib yubormaslik uchun chiqindilarning har bir turini quvurlarda alohida uzatilib, ularni alohida-alohida uzatish kerak. Bu chiqindilarni qabul qilish uchun bir nechta labazlar, ya’ni aralashtiruvchi va chiqindilarni saqlovchi katta hajmli mashinalar o’rnatiladi. Yigirish mashinalaridan ajraladigan momiqni yig’ish uchun yig’ish mashinalariga maxsus momiq surgichlar o’rnatilgan bo’ladi. Har bir yigirish mashinalarida momiq to’plovchi moslamalar o’rnatilgan bo’lib, ulardan momiqlar qo’l bilan olinib, varonka orqali pnevmoquvurlarga beriladi va chiqindilar sexiga jo’natiladi. Har bir sexdan ajraladigan qaytimlarni tashishi uchun turli xil pnevmosistemalar qo’llaniladi. Demak, har bir turdagi qaytimlarni alohida quvurlar orqali o’z joyiga – labazlarga yuboriladi. Keyin ularni (uzuq qaytimlarni) presslab tortiladi, ma’lum miqdori aralashtirish uchun navlash sexiga beriladi.

Adabiyotlar : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология: учеб. пособие / И.А. Сазонова. — Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Oziq ovqat maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalari qoldiq maxsulotlari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Kimyoviy ishlab chiqarish korxonalari qoldiq mahsulotlarini utilizasiyalash va ikkilamchi mahsulotlar olish

Shahar maishiy va qattiq chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulotlar olish

Yog’ochsozlik va qog’oz ishlab chiqarish korxonalari chiqindilari utilizasiyasi va ikkilamchi maxsulot olish

Atrof muhitni sanoat korxonalari tomonidan ifloslanishi