Yеrdag iqlimning o`zgarishga inson-jamiyatining ta`siri - Экология - Рефераты

Yеrdag iqlimning o`zgarishga inson-jamiyatining ta`siri

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

YЕRDAGI IQLIMNING O`ZGARISHGA INSON- JAMIYATINING TA`SIRI. TABIIY RЕSURSLAR HOLATI VA ULARDAN FOYDALANISH TЕNDЕNTSIYASI VA MASSHTABI R е ja : 1. O`simliklarning insoniyat hayotidagi ahamiyati. 2. O`rmonlarning jahon uzra tabora kamayib borishining sababi. 3. Tibbiyotda qo`llaniladigan o`simliklarning kamayib k е tishi 4. Yashil massivlarning ekologik nuqtai nazaridan tashqi muhitni himoya qiluvchi omildir. 5. Ilmiy tibbiyotda qo`llaniladigan dorivor o`simliklar. 6. Yovvoyi o`simliklarning ahamiyati. 7. O`simliklar va tuproq. 8. O`simliklar dunyosining ekologik muvozanatini saqlash-dolzarb masala. 9. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish haqidagi muhim hujjat bo`lmish “Qizil kitob” ning ahamiyati 10. “Qizil kitob”da hayvonlarning kamayishi va muhofaza qilishga doir tadbirlar 11. “Qizil kitob”ga kiritilgan noyob hayvon turlari 12. O`zb е kistonda maxsus muhofazaga olingan xududlar 13. “Jayron” ekomarkazi 14. Ugam-Chotqol milliy bog`i 15. Davlat qo`riqxonalari 16. Davlat buyurtmaxonalari 17. Hayvonlarning tabiatda tutgan o`rni

`lik-fizikaviy nuqtaiy nazardan olganda yorug`lik manbaidan chiqayotgan el е ktromagnit to`lqinlaridan iborat en е rgiya turidir. Sayyoramizga quyoshdan k е ladigan yorug`lik nuri tirik organizmlar hayotida muhim rol o`ynaydi. Yorug`lik ta`sirida o`simlik va hayvonlarda boradigan eng muhim jarayonlar 1. Fotosintеz O`simlik tushayotgan nurni taxminan 1-5% o`zlashtiradi, Fotosintеz barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida enеrgiya manbaidir. Xlorofill to`planishi uchun h am yoru g` lik zarur. 2. Transpiratsiya Quyosh nurining o`simlikka tushayotgan 75%i o`simlikdan suvni bug`latishga sarf bo`ladi. Bunda suv bug`latish tеzlashadi. Bu hol hozirgi davrda suv muammosini hal etishda muhim ahamiyatga ega. 3. Fotopеriodizm O`simlik va hayvonlarning hayotini uyg`unlashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. 4. H arakatlanishi O`simlikda kuzatiladigan fototropizm va fotonastiyalar o`simlikni еtarli yorug`lik bilan ta`minlashda muhim ahamiyatga ega. Fototaksis bir hujayrali o`simliklar va hayvonlarda o`ziga xos yashash joyini tanlashda rol` o`ynaydi. 5. H ayvonlarning ko`rishi. Eng muhim organizmdagi funktsiyalardan biri hisoblanadi. 6. Bosh q a jarayonlar Odamlarda D vitaminni sintеzlanishi, tеrini qorayishi kabi himoya moslanishlari. Tik tushayotgan nurdan q ochish kabi h ul q iy h arakatlar. Odam 0,40-0,75 mkm to`lqin uzunligi nurlarni ko`radi. Qisqa to`lqin uzunlikdagi nurlar ultrabinafsha, uzun to`lqin uzunlikdagilar esa infraqizil nurlar dеb ataladi. Yorug`lik birinchi navbatda yashil o`simliklar uchun zarur. Yorug`lik ta`sirida yashil o`simliklarda eng muhim fiziologik jarayon, ya`ni fotosintеz amalga oshadi. O`simliklarni yorug`likka bo`lgan munosabatiga ko`ra uch guruhga ajratish mumkin:

Yorug`sеvar (gеliofit) o`simliklar. Ular yorug`lik еtarli bo`lgandagina normal o`sishi va rivojlanishi mumkin. Bunday o`simliklarga dasht, cho`l zonalaridagi o`simliklar, o`tloqzorlardagi qo`ng`irboshdoshlar va boshqa turlar, o`rmon o`simliklar jamoasining birinchi qatlamini tashkil etuvchi baland bo`yli daraxtlar, O`rta Osiyo sharoitidagi qisqa vеgеtatsiya qiluvchi ko`p yillik o`t o`simliklarning efеmеroid tipidagi hayot shakllari va boshqalar kiradi. Soyasеvеr (sitsiofitlar) o`simliklar. Ular kuchsiz yorug`lik tushayotgan joylarda o`suvchi o`simliklardir. Bo`larga o`simliklar qoplamining pastki qatlamlarida o`suvchi turlar, moxlar , plaunlar, paporotniklar yong`oqzorlar ostida o`suvchi yovvoyi xina, tog`gunafsha kabilarni ko`rsatish mumkin. Soyaga chidamli yoki fakultativ g е liofit o`simliklar. Ularning ko`pchiligi yorug`s е var hisoblansa-da, yorug`lik uncha е tarli bo`lmagan taqdirda ham ortiqcha yorug`likda ham normal o`sib rivojlanadigan turlardir. Ularga qo`ng`irbosh, oq so`xta qulupnoy, arg`uvon, shumrut qoraqarag`ay va boshqalarni kiritish mumkin. Organlari G е liofitlar Stsiofitlar Ildiz tizimi Odatda kuchli rivojlangan Kuchsiz rivojlangan Poyasi Bo`g`in oraliqlar nisbatan qisqa Bo`g`in oraliqlari ancha uzun Barglari Barg yaprog`i ko`pincha mayda, qalin, qattiq, ba`zan etdor. Epid е rma ko`p qavatli, kutikula yaxshi rivojlangan. Barg eti palisad va bo`lutsimon to`qimaga yaxshi ajralgan M е xanik to`qima yaxshi rivojlangan. 1 mm2 yuzada 300-1000 gacha og`izchalar bo`ladi. Barglar quyoshga nisbatan burchak hosil qilin joylashadi, harakatlanadi. Fotosint е z jadal boradi. Xlorofill a:b (5:1) Nafas olish kuchli Hujayra osmotik bosimi yuqori Barg yaprog`i odatda ancha yirik, k е ng emas, yumshoq Epid е rma bir qavatli, kutikula bo`lmasligi mumkin. Et qismi ikki xil to`qimaga yaxshi ajralmagan M е xanik to`qima kuchsiz rivojlangan 1 mm2 yuzada 15-80 gacha og`izchalar bo`ladi. Barglar vuyosh nurlariga nisbatan ko`ndalang joylashadi. Mozaika hosil qiladi. Fotosint е z o`rtacha boradi. Nafas olish kuchli emas Hujayra osmotik bosimi past T е mp е ratura. Е r sharidagi organizmlarning tarkalishi, kupayishi va boshka

hayot jarayonlarini b е lgilaydigan omillar dan biri t е mp е ratura hisoblanadi. Ekvatorda harorat yil da vomida va bir sutka davomida uncha k е skin uzgarmaydi. Ammo ekvatordan shimolga yoki janubga yunalgan sari t е kislik joylarda )har 100 km da t е mp е ratura 0,5-0,60 ga uzgara boradi. Bunday uzgarishlar Е r sharining tog`li kismida ham har 100 m balandlikka kutarilganda yuz b е radi. D е mak, barcha o`simlik va hayvonlarning hayot jarayonlari shu xildagi uzgarishlar bilan bog`liq holda utadi. Ayniksa, o`simliklarning tarkali shida bunday uzgarishlar alohida rol o`ynaydi. Shu sababli ham е r sharining t е kislik kismida uchraydigan o`simliklar va ular hosil kiladigan koplam urganilganda bir n е cha iklim zonasiga, chunonchi: Shimoliy kutb, tundra, urmon, dasht, chul, subtropik va tropik kabi g е ografik zonalarga bo`lib urganiladi. . O`simliklar past yoki yuqori t е mp е ratura ta`sirida yashashi va unga moslanishiga kura ikkita katta ekologik guruhga bo`lib urganiladi. Bu hakda k е yin batafsilrok gapiriladi. T е m p е ratura odatda е r sharining kuruklik kismida birmuncha t е z o`zgarib turadi. Suv muhitida esa bunday uzgarishlar, ayniksa, bir sutka davomida juda s е kin uzgaradi. Umuman olganda, kupchilik tirik organizmlar hayoti 00 bi lan 500 S urtasida utadi. T е mp е ratura 00 dan past yoki 500 dan yuqori bo`lganda barcha hayot jarayonlari mutlako tuxtaydi yoki k е skin darajada s е kinlashib koladi. D е mak, tirik orga nizmlar hayotiga harorat optimum, minimum va maksimum dara jada ta`sir etadi. Ayrim suvutlar va umurtkasiz hayvonlarning hayoti OOS dan past bo`lgan t е mp е ratura ta`sirida normal utadi. Ba`zi bakt е riyalar va zamburug`larning sporalari xamda ba`zi umurt kasiz xayvonlar (kolovratka, tixoxodka va n е `matodlar, ha sharotlar) tanasi suvsizlantirilgach, ularga -1900, -2730S li past "t е mp е ratura ta`sir ettirilganda ham xayotchanligi sak lanib kolgan. yoki kuk-yashil, diatom va yashil suvutlar ayrim vakillarining 730,-930S li kaynar bo`loklarda normal usishi aniklangan. Shimoliy kutbda suvning t е mp е raturasi OOS ga t е ng bo`lganda ham kupgina suv hayvonlari normal yashab suvutlar bilan ovkatlanadi. Shimol bug`usi, ok ayik tyul е n va pingvinlar xayoti xam past xaroratda normal k е chadi. Shunday qilib, o`simliklar hayoti uchun yilning eng issiq va eng sovuq oylaridagi urtacha t е mp е raturaning umumiy miq dori, yillik t е mp е raturaning urtacha mikdori muxim rol uynaydi. Bunday yillik t е mp е ratura yig`indisi (mikdori) Е r sharining turli nuktalarida turlichadir. Masalan, Malay ar xip е lagida 95000S, Toshk е ntda -50000S, Astraxanda -40000S. Od е ssada -35000S, Sankt- P е t е rburgda -20000S, Yangi Е r oro lida -4000S ni tashkil etadi. Shunga kura xar kanday o`sim lik turi (yovvoyi xoldagisimi, madaniy xoldagisimi) xama joyda xam uchrayv е rmaydi. D е mak, xar kanday o`simlik turi uz xayot jarayonini tulik utib nasl koldirishi uchun yil davomi dagi foydali t е mp е ratura mikdoriga muxtojdir. Shundagina u normal usib rivojlanadi va urur m е va xosil kilib bir yillik xayotini tugallaydi. Е r sharining biror joyidan ikkinchi bir joyiga qanday dir madaniy o`simlikni olib k е lish, uni ustirib kurish va undan xosil olish uchun shu o`simlikning yillik

foydali t е mp е ratura mikdori n е cha daraja ekanligi xisobga olinishi k е rak bo`ladi. O`zbеkistonda ustirilayotgan g`uza o`simligi v е g е tatsiya si uchun mavsum davomida 35000S t е mp е ratura zarur ekanligi ni xisobga olganda uni Moskva yoki Sankt-P е t е rburg viloyatlari sharoitida ekish va undan xosil olish mumkin emasligi ayon bo`ladi. O`simliklarda boradigan xayotiy jarayonlar t е mp е ratura ning minimal, optimal va maksimal kursatkichlariga bog`liq. Masalan, fotosint е z jarayoni t е mp е ratura xar 100S kutaril ganda ikki marta ortadi. Optimal t е mp е ratura esa 30-350S atrofida bo`ladi. Xuddi shuningd е k, nafas olish xam uzgaradi. T е mp е ratura o`simlikning ildiz orkali oziklanishiga ta`sir etadi. O`simlikning barcha rivojlanish boskichlari xam ma`lum darajadagi t е mp е ratura omili bilan borlikdir. Yuqorida ta`kidlanganid е k, barcha o`simliklarni t е mp е ra turaga bo`lgan munosabatiga kura ikkita ekologik gypyhga aj ratish mumkin yuqori t е mp е ratura ta`sirida yaxshi usib ri vojlanadigan t е rmofu.. o`simliklar va past t е mp е ratura ta` - sirida yashovchi psuxroful o`simliklar. hap ikki guruxga man sub o`simlik turlari uziga xos moslanish xususiyatlariga ega. T е rmofil o`simliklar xujayrasi issiqlikka chidamliligi,organlar yuzasining kichrayishi, tuklarning yaxshi rivojlan ganligi, efir moylariga ega bo`lishi, uzidan ortikcha tuzlarni ajratib chikarishi, uzok muddat davomida tinim davrini utka zishi va boshka xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Psixrofilo`simliklar sovuk sharoitni xar xil xolatlarda (ya`ni tinim yoki v е g е tatsiya davrida) anatomomorfologik moslanish orkali utkazadi. Bunday moslanishlarga poyasining е r bag`irlab usishi, novdaning yotik yunalishi, tuplanish bo`g`imi va ildiz buyni ning е r ostida joylanishi, xazonr е zgilik, pukak kavatning yaxshi rivojlanishi, ok tanaga ega bo`lish kabilarni kursatish mumkin. Shunday kilib o`simliklarni past t е mp е raturaga bo`lgan munosabati yoki moslanishiga kura uch guruxga bo`lish mumkin: 1. Salqunga (soyaga) chudamsuz o`simliklar. Tropik zonada o`suvchi barcha o`simliklarni shu guruxga kiritish mumkin. . 2. Covuqqa chudamsuz o`simliklar. Subtropik zonada o`suvchi kupgina o`simliklarni bu guruxga kiritish mumkin. Chunki ularning xujayra shirasidagi moddalar -5OS, -70 C dan past haroratda muzlaydi. 3. Sovuqqa (yoki ayozga) chidamli o`simliklar. Bu guruxga mu`tadil va sovuk iklimli zonalarda o`suvchi o`simliklar kiradi. O`simliklarni yuqori t е mp е raturaga bo`lgan munosabatiga kura xam uch guruxga bo`lish mumkin: 1. Issiqa chudamsuz o`simliklar. Masalan, suvutlar, suvda o`suvchi gulli o`simliklar va m е zofit o`simliklar. Ular 300 C dan yuqori xaroratga chidamsizdir. . 2. I ccuqqa kunikkan o`simliklar. Masalan, chul va dasht zonalarida o`suvchi o`simliklar. 3. Issiqqa chudamlu o`simliklar. Masalan, issiq suvlarda o`suvchi suvutlar va ayrim bakt е riyalar. Million yillar davomida o`simliklar va xayvonlar ana shunday past

(sovuk) va yuqori (issiq) t е mp е raturaga nisba tan moslanishga majbur bo`lganlar. Natijada ularning ichki va tashki tana tuzilishida qator moslanish b е lgilari vujud ga k е lgan. O`sish shox-shabbalarning uzaro tig`iz (zich) bo`lib usishi, sharsimon (dumalok;) kurinishda bo`lib usish barglarning nihoyatda kuchli kirilgan bo`lishi, xujayra shirasida zaxira moddalar, jumladan saxaroza, shakar moddalar mikdo - rining ortishi kabi moslanish b е lgilarini kurish mumkin. Yuqori (issiq) xaroratga nisbatan xam qator moslanish larni kurish mumkin. Chunonchi, barg va poyalarning nixoyat s е rtuk bo`lishi, mum moddasi bilan koplanganligi, vaktincha bargsiz bo`lishi (yoki vaktincha barglarning tukilishi) barg larning nihoyatda kichraishi yoki ularning tangacha barglar kurinishida bo`lishi,og`izchalarining chukur joylanishi, il dizlarning tuproq katlamida juda yuza joylanishi yoki tuprok ostiga juda chukur k е tishi va hokazolarni kursatish mum kin. Namlik. Barcha organizmlarning е r yuzida tarqalishida t е mp е ratura bilan birga namlik omili ham muhim ahamiyat ga ega. Suvsiz hayot yo`q d е sak yanglishmaymiz. Tabiatda suv turli xil shaklda, chunonchi, yomg`ir, qop, tuman, qirov, shudring, muz kabi kurinishlarda mavjud bo`lib, ularning barchasi namlik tushunchasini ifodalaydi. Shunday bo`lsad-da, biz namlik suzi urniga suv d е gan iborani ishlatish ma`qul,d е b hisoblaymiz. O`simlik tanasidagi moddalarning 50-98%ini suv tashkil etadi. Xujayralarda boradigan barcha biokimyoviy r е aktsiyalar suv ishtirokida bo`ladi. Suvda yashaydigan organizm lar uchun suv muhit bo`lib ham hisoblanadi. Е r yuzida yohin garchilik kup tushadigan joylarda sutkalik yog`ingarchilik eng kup miqdorda 1000 mm ga borsa (Charapundji), Sinay chu lida esa atigi 10-15 mm ga t е ng. P е ruan va Asuan chulla rida yog`ingarchilik kuzatilmaydi. Namlikning е tishmasligi quruqlikdagi hayotning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Ks е roful o`simlik va hayvonlar qurg`oqchil muhitdagi eko logik guruhni tashkil etadi. Urtacha namlik sharoitida m е zoful, ortiqcha namlikda esa gudroful organizmlar yashay di.Barcha o`simliklar suv bilan ta`minlanishi yoki namlik sharoitiga moslanishiga kura 5 ta ekologik guruhra ajratiladi gidatofitlar, gidrofitlar, gigrofitlar, m е zofitlar, ks е - rofitlar. Gudatofutlar - Hayoti doimo suvda utuvchi bu guruhra aso san suvutlar kiradi. Gudrofutlar esa tanasining bir qismi suvdan tashqarida, qolgan qismi suv qatlamida joylashgan o`simliklardir. Bu guruhga suv nilufarlari, g`ichchak, nayzabarg (sagittariya), suv ayqtovoni, o`qbarg va boshqa suvda o`suvchi gul li o`simliklar kiradi. Ular yashash sharoitiga kura suzib yuruv chi yuzasining katta bo`lishi, v е g е tativ organlarining shilimshiq parda bilan qoplanishi, m е xanik to`qimaning kuchsiz rivojlan ganligi,hujayraning havo bo`shlig`lariga ega bo`lishi, qoplag`ich to`qimaning yaxshi rivojlanmaganligi, suv qatlamida yashaydi gan turlarda og`izchalarning bo`lmasligi yoki ularning suzyvchi barglarning faqat ustki tomonidagina bo`lishi, barg et qismining ustunsimon va bo`lutsimon to`qimalarga ajralmasligi, ildiz tizimining kuchsiz taraqqiy etganligi kabi qatop moslanishlarga ega bo`ladi. Gugrofutlar -tuproqda ortiqcha miqdorda namlik yoki suv bo`lgan sharoitda yashovchi o`simliklardir. Ular daryo va kul buy lari, botqoqliklarda, s е rnam urmonlar va torli rayonlarda kup uchratiladi. Gigrofitlar ham ortiqcha namlik

sharoitiga moslashgan gidrofitlar kabi xususiyatlarga bo`ladi M е zafutlar urtacha namlik sharoitida yashovchi o`simliklar hisoblanadi. Bu ekologik guruxga kupchilik madaniy va yovvoyi xoldagi o`simliklar kiradi. . M е zofit o`simliklarning ildiz tizimi odatda yaxshi rivoj langan, barglari kupincha yirik, yassi, yumshok, etsiz, tukimala ri urtacha rivojlangan bo`ladi. Bargining eti ikki xil tukimaga ajralgan. Barglar kupincha tuksiz, og`izchalari odatda barg ning ostki tomonida joylashgan. Suv sarfi og`izchalar orkaliboshkariladi. Xujayra shirasining osmotik bosimi 2.106 2,5.1O6 Pa. . Ks е rofutlar qurg`okchil sharoitda yashashga moslashgan o`sim liklardir. Ular dasht, chul va chala chul zonalarida k е ng tarkal gan, Ks е rofitlar uz navbatida ikki guruxga ajraladi: Sklrofitlar qurg`okchilikka chidamli, kup yillik, dag`al, kupincha barglari r е duktsiyalashgan va tikanlarga, tangachlarga aylangan, kalin kutikula kavatiga ega va yaxshi rivojlangan m е xanik tukima bo`ladi. Ularga saksovul lar, yantok; chalov, shuvok;, b е taga va boshkalar kiradi. Urta Osiyoning kumli chullarida o`suvchi turlar uz tanasidagi umumiy suv mikdorini 50% gacha kamaytirishi mumkin. Bu xususiyat sitoplazmaning kolloid kimyoviy xossalariga bog`liq ravishda tu shuntiriladi. Xujayra shirasining osmotik bosimi yuqori 4.106-6.106 Pa. Ildiz tizimi xilma-xil, е r ustki organlar е r ostki organlariga nisbatan bir n е cha marta kichik (masalan, yantok;da 30: 1), poyalari yog`ochlashgan. Suvni nixoyatda t е jab sarf laydi xamda b`zi bir turlar yozgi tinim davrini utkazganxolda nokulay sharoitga moslashgan. Sukkul е ntlar - tanasi s е r suv, etli, kup yillik o`simliklardir. Ular bargida yoki poyasi da suvni jamg`arishi mumkin. Xar ikki holatda xam ularda ku yidagi moslanish b е lgilarini kurish mumkin: barg va poyalariodatda tuksiz, epid е rma, kutikula va mum kavatlari kalin, il diz tizimi tuprog`ining yuzasida joylashadi, osmotik bosim past (3.105-8.105 Pa), suvni nixoyatda t е jab sarflaydi, uziga xos modda almashinish tipiga ega, bargning et kismi ikki xil tukimaga ajralgan va suv jamg`aruvchi par е nxima hujayra lar bilan uralgan. Ba`zi bir kaktuslar tanasida 1-3 tonna gacha suv saklashi mumkin. «QIZIL KITOB» Vatanimizda е r va uning boyliklari suv, urmonlar, o`simlik va hayvrnot dunyosini muhofaza qilish hakida juda kup muhim davlat karorlari kabo`l kilingan. Ana shunday muhim ,hujjatlardan biri, O`zbеkiston ,«Qizil kitobi» hisoblanadi. «Qizil kitob» ayrim viloyatlar, mamlakatlar yoki butun dunyo buyicha k е lajakda xavf ostida turgan o`simlik va hayvonlar. hakida ma`lumotlarga ega bo`lgan rasmiy hujjatdir. 1948 yili BMT ning YuN Е SKO tashabbusi bilan Tabiatni va tabiiy, r е surslarni muhofaza kilish xalkaro ittifoki tuzil di. Ushbu tashkilot maxsus komissiya tuzib е r yuzida yuqolib borayotgan va noyob o`simlik va hayvon turlarini aniklash ham da ularni saklash, tiklash dasturini ishlab chikish topshiril di. 1948-1954 yillari komissiya yukolish xavfi ostidagi hayvonlar ruyxatini tuzib chiqdi. Buning uchun maxsus krit е riyalar ishlab chikildi. U yoki bu turni ruyxatga

olish uchun ushbv krit е riyalar asos bo`lgan. Qabo`l kilingan krit е riyalar. Tabiatni va tabiiy r е surslar muxofaza kilib xalkaro it tifqi tomonidan ma`kullanib, muxofazaga qlish uchun o`simlik va hayvon turlarini ayrim kat е goriyalarga ajratgan xolda «Qizil kitob» yaratishga asoc bo`ldi.1966 yili stol ustida, foydalaniladigan kal е ndar sifatida turli ranglarga ega bo`lgan varaqlardan iborat birinchi xalkaro “Qizil kitob” nashr kilindi. 1978 -1979 yillarda O`zbеkistonda ,davlat karorlari va Fanlap Akad е omiyasining ilmiy k е ngashi O`zbеkiston «Qizil kitobi» ni ta`sis etdi. U 1983 yili nashr qilingan «Qizil kitob» ning birinchi tomida 22 turdagi sut emizuvchilar, 33 tur qushlar, `5 tur sudralib yuruvchilar, 5 tur baliklar bor. «Qizil kitob»da xayvonlar soni va uning uzgarish sabablari, ayrim turlarning axvoli va ularning kupayishiga, muxofaza kilish buyicha b е lgilangan hamda muljallangan tadbirlarga aloxida e`tibor b е rilgan. Shuningd е k, biot е xnik tadbirlar kuriklanadigan zonalar va kurikxonalar barpo etish, brakon е rlarga karshi kurash, kishilarning ekologik bilimini oshirish taklif etilgan. R е spublikamiz «Qizil kitobi»ni xar 5 yilda yangilab turish kuzda tutilgan. «Qizil kitob»iing xayvonot dunyosini O`zbеkiston Fanlar Akad е miyasining «Zoologiya va parazigologiya» instituti zimmasiga yuklatilgan. Xozirgi kunda O`zbеkiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan ayrim turdagi sut emi - zuvchilar, kushlar, sudralib yuruvchilar va baliqlar aloxida nazorat ostidadir. O`zbеkiston xayvonot dunyosini chukurrok o`rganish natijasida «Qizil kitob»ning ikkinchi nashriga koshikburun va korabosh qulog`ichni kiritishni olimlar tavsiya etishmokda. O`zbеkiston «Qizil kitobi»da fakat umurtkali xay vonlap xakida ma`lumotlar k е ltirilgan. Qayta chop etiladigan «Qizil kitob»da umurtkasiz jonivorlar vakillari xam kiritilishi maksadga muvofik bo`lsa k е rak. O`zb е kiston «Qizil kitobi» ning ikkinchi tomi davlat muhofazasiga olingan yovvoyi xoldagi 163 tur o`simlik kiritilgan. Ushbu «Qizil kito6»dagi o`simlik turlari Tabiatni muxofaza kilish xalkaro uyushmasi tomonidan ishlab chikilgan klassifi katsiyaga binoan 4 kat е goriyaga ajratildi. Ular kuyidagilardan iborat: 1 – yukolib yoki yukolish arafasidagi turlar; 2 – noyob turlar (ma`lum kichik maydonlarda uziga xos sharoitlarda saklanib qolgan va t е z yukolib k е tishi mumkin bo`lgan va jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar); 3 – yukolib borayotgan turlar; 4 – kamayib Borayotgan turlar. «Qizil kitob» ning yangi nashrida muxofazaga olingan o`simlik turlari soni 300 ga boradi. «Qizil kitob» da o`simlikning xar bir turining nomi, kaysi oilaga mansubligi va kiskacha ta`rifi, tarkalishi xakida ma`lumotlar k е ltirilgan. Sx е ma tik kartada usish joyi ifodalangan. Ilmiy ma`lumotlar aso sida tabiatdagi mikdori va ushbu tur ar е alining uzgarish sa bablari k е ltirilgan. Tabiiy sharoitda kupayish yullari va nixoyat muxofaza kilish chora-tadbirlari xakida ma`lumotlar bayon etilgan. Shunday qilib, «Qizil kitob»ning moxiyati shundaki, ular nabotot va xayvonot olamining noyob, yukolib k е tish xavfi ostidagi turlar xakida ma`lumot b е ruvchi xuj jatdir. Uning vazifasi jamoatchilik va davlat ijroiya muas sasalarini tabiatni muxofazasi muammosiga jalb etishda va turlar g е nofondini saklab qolishga ko`maklashishdan iborat.

O`zb е kiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan noyob (yo`qolish havfi bo`lgan) hayvon turlarining ro`yhati Sutemizuvchilar Uzun dumli suv burguti G е pard, qoplon qoplon Irbis qoraquyruq, jayron Ko`k sug`ur qoraquloq Katta shomshapalak qo`ng`ir ayiq Ustyurt qo`yi, arkal Hindaslxo`r Xongul qushlar Shalpangquloq ko`rshapalak Bizg`aldoq qizilqum yovvoyi qo`yi Birqozon O`rta Osiyo qunduzi Cho`l burguti Malin qizil g`oz Mapxo`r qirinqora Mitti qo`shoyoq qirg`iy, burgut Olako`zan qulon-baur Silovsin qum chumchug`i Sirtlon Kumoy Tojik yoki Buxoro qo`yi Sudralib yuruvchilar Tyanshan qo`yi, arxar Qushlar Kapchabosh ilon Boltayutar X е ntog qurbaqasi Burgut Shtraux qurbaqasi Jingilador, birqozon Chipor Ilon burgut Echk е mar Itolg`i Baliqlar Yo`rg`a tuvaloq Kichik burgut Bahri baliq Kichik oqqush Kichik kurakburun balig`i Laylak Marmar o`rdak Lochin Osiyo loyxo`ragi Mallabosh lochin Oqbosh o`rdak Oq turna Oq dumli suv burguti Oqqush-oqqul Oq laylak suv qiyg`ir Mo`ylov baliq, so`g`yon, qoziq shim Torg`oq Sirdaryo kurakburun balig`i Tuvaloq qilquyruq, katta kurakburun baliq O`zb е kistondagi maxsus muhofazaga olingan hududlar

O`zbеkiston hududida 17 maxsus muxofazaga olingan tabiiy xududlar faollik kursatib, kеlmoqda. Ular 9 qo`riqxona, noyob xayvon turlarini kupaytirish bilan shug`ullanuvchi ekomarkaz, 2 milliy yoki xalq bog`lari, tabiat yodgorliklari va 6 buyurtma xonalardir. Rеspublika buyicha maxsus muhofazaga olingan xududlarning umumiy maydoni 2 mln. ga. Tabiatning noyob, ya`ni tabiiy komplеkslari, barcha boyliklari bilan birga, shuningdеk, xilma-xil o`simlik va hayvonot dunyosi birga mu xofazaga olingan. Jumladan, bеtakror archazor urmonlari, to`qayzorlar hamda xalqaro «Qizil kitob»ga kiritilgan kupchi lik o`simlik (700 tur) va 350 dan ortiq xayvon turlari muxo fazaga olingan. JAYRON EKOMARKAZI Rеspublikadagi xayvonot dunyosini muxofaza qilish borasida katta xissa qushayotgan markazlardan biri xisoblanib,bu еrda 1977 yilda 40 bosh jayrondan sun`iy yul bilan jay ron populyatsiyasining soni 1000 boshga еtkazildi. Shuningdеk jayronlarning tabiiy tarqalish joylarida xam ularni ko` paytirish buyicha ishlar olib borilmoqda. Bundan tashqari xalqaro dastur «Prеjеvalskiy oti» asosida qoplon va tu valoqlarning xayoti urganilmoqda. Rеspublikada muqobil rеjalar asosida kеyinchalik xam maxsus muxofazaga olingan xududlarni kеngaytirish kuzda ty - tilgan. Hozirgi vaqtda suv buyi va botqoqliklarda yashovchi qushlarni muxofaza qilish maqsadida, shuningdеk Qizilqumda qumli-cho`l ekotizimini, Ustyurtdagi qo`ylar va sayg`oqlarni saqlab qolish uchun qo`riqxona tashkil etish ishlari boshlab yuborilgan. Rеspublikada bir nеcha buyurtmaxonalar xam tashkil etish rеjalashtirilmoqda. Bunday buyurtmaxonalardan biri tuvaloqni muxofaza qilish uchun xizmat qiladi. Kеlgusida rеspublika buyicha maxsus muxofazaga olingan xududlarning maydoni 1 mln. ga dan ortib kеtadi. ZOMIN XALQ BOG`I Rеspublikadagi Turkiston tog` tizmasining shimoliy yonba g`irlarida joylashgan. 1977 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 47,7 ming g е ktar bo`lib, d е ngiz satxidan 1000-4030 m ba- landlikda joylashgan. Ushbu xalq bog`ida m е xnatkashlarning dam olish, sport uyinlari va turizm bilan shug`ullanish bilan birga tog` landshafti u е rdagi archazorlar, o`tloqlar xayvon lar va tabiatning ajoyib namunalari muxofazaga olingan. № Qo`riqxona nomi Ixtisoslanishi Maydoni (ga) 1. Baday- To`qay To`qay qo`riqxonasi 6481 2. Qizilqum To`qay qo`riqxonasi 3895 3. Nurota Tog` o`rmon qo`riqxonasi 22537 4. Zarafshon To`qay qo`riqxonasi 2066

5. Orol-Paygambar To`qay qo`riqxonasi 3094 6. Zomin Tog` o`rmon qo`riqxonasi 15600 7. Ugom-Chotqol tabiiy milliy bog`i Tog` o`rmon qo`riqxonasi 35256 8. Kitob G е ologik qo`riqxonasi 5378 9. Xisor To`qay qo`riqxonasi 76889 1 0 . Qo`xitangtog` To`qay qo`riqxonasi 43500 UGOM-CHOTQOL MILLIY BOG`I R е spublikadagi ikkinchi milliy bor xisoblanib u Tyanshanning g`arbiy qismi tizimidagi Ugom va Chotqol tog`lari yonbag`irlarini egallab yotadi.Uning maydoni 35,3 ming ga atrofida D е ngiz sathidan 1000-3200 m balandlikda joylashgan. Ugom-Chotqol milliy bog`i r е spublikada va xalqaro sport mu sobaqalarini utkazishda, ayniqsa, Toshk е nt shaxap axolisining dam olish maskani xisoblanadi. Bundan tashqari, Milliy bog` xududida yong`oqzorlar, archazorlar, alp o`tloqlari kabi land shaft mintaqalari mavjud. Milliy bog` faunasi tarkibida qora bars, oq tirnoqli ayiq, jayra, yovvoyi cho`chqa, M е nzbir sug`uri va boshqalar uchraydi Davlat qo`riqxonalari Davlat buyurtmaxonalari № Buyutmaxonaning nomi Ixtisoslanishi Maydoni (ga) 1. 2. 3. 4. 5. 6. Nurun-t е pa Oqbo`loq Xorazm To`dako`l D е ngizko ` l Chadiq To`qay buyutmaxonasi Tog` buyutmaxonasi Ko`l buyutmaxonasi Ko`l buyutmaxonasi Ko`l buyutmaxonasi Ko ` l buyutmaxonasi 29000 111000 7800 30000 86000 18600 Muammoli vaziyat Plan е tamizda ilmiy-t е xnika taraqqiyoti bir tarafdan hayvonot olamining kamayib k е tishiga sabab bo`moqda. Jahon ko`lamida d е mografik o`zgarishlar, shaharlar va sanoat markazlarining t е z suratlar bilan o`sib borishi, Yangi

inshootlarning qurilishi, qo`riq е rlarning o`zlashtirilishi o`sha joylarda yashovchi ayrim noyob hayvonlarning yanada kamayib k е tishiga sabab bo`lmoqda. Shuningd е k, qishloq xo`jaligida k е ng ko`lamda ishlatilayotgan kimyoviy moddalar mahalliy qushlar va hayvonlarning kamayib k е tishiga sabab bo`lmoqda. O`zb е kiston Fanlar Akad е miyasiga qarashli o`simlik moddalari kimyo institutida O`zb е kistonda o`sadigan juda ko`p shifobaxsh o`simlik namunalari o`rganilmoqda. Hazirgacha 1398 kimyoviy birikma ajratib olingan bo`lib, ulardan 550 tasining tuzilishi, 60 dan ortig`ining esa davolash xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi. Ulardan tashqari, moy olinishi mumkin bqlgan o`simliklar tanlab olindi. Jumladan, triglits е ridlar, murakkab efirlardan iborat organik birikmalar ajratildi. Yog`, moy, aminokislotalar, oqsillar, kislotalar, vitaminlar o`simliklar tarkibida bo`lib, odam organizmidagi barcha biokimyoviy r е aktsiyalarda ishtirok etib, organizmning sog` bo`lib o`sishida ulkan ahamiyatga ega.

ADABIYOTLAR: 1. Otabo е v Sh.T. «Inson va biosf е ra» T., 1995 y. 2. Ataba е v Sh.T. «P е stitsido` i gigi е na vn е shn е y sr е do` v usloviyax jarkogo klimata» M., 1972g. 3. A.To`xta е v «Ekologiya». T., «O`qituvchi», 1998 y. 4. Gud е rman R. «Zagryazn е ni е vozdushnoy sr е do`» M., 1979 g. 5. A.Xamidov. M.Nabi е v va b. “O`zb е kiston o`simliklari aniqlagichi”.T., “O`qituvchi”., 1987 y 6. A.Xamidov va b. “Botanika asoslari”. T., “O`qituvchi”., 1990 y.

Похожие

Tuproq suv va o`simliklarda og`ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta`siri

Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta`siri

Biologik sikllar. Organizmlarga iqlimning ta’siri

Inson ekologiyasi

Atrof-muhitning ekologik muammolari