Tuproqning singdirish xususiyati va unga doir tajribalar - Экология - Рефераты

Tuproqning singdirish xususiyati va unga doir tajribalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Tuproqning singdirish xususiyati va unga doir tajribalar Tuproqning singdirish xususiyati qishloq xujaligida katta ahamiyatga ega. Chunki tuproqqa solinadigan mineral oziqlar hamda organik moddalarning parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan oziqlar tuproqda ushlanib qoladi va yuvilib ketmaydi. Tuproqning singdirish xususiyati uning mexanikaviy tarkibi, strukturasi va namligiga bog‘liq. Tuproqning singdirish xususiyatiga ko‘ra tuproq eritmasining konsentratsiyasini tartibga solib turish mumkin. Binobarin, tuproq eritmasining konsentratsiyasi oshib borishi bilan tuproqning singdirish xususiyati ham ortib boradi, shuningdek eritmaning konsentratsiyasi kamayishi bilan tuproq eritmaga o‘ziga singgan moddalarni bera boshlaydi. Bu bilan o‘simliklar tuproqdagi zararli birikmalardan saqlanib qoladi. Bu hodisa esa o‘simliklarning oziqlanishida muhim rol o‘ynaydi.Chunki bu hodisada kimyoviy, fizik-kimyoviy va biologik jarayonlar sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda tuproqning singdirish xususiyatiga katta e'tibor berilmoqda. Tuproqning singdirish qonuniyatini o‘rganishga oid ko‘pgina ishlar olib borilgan bo‘lsa-da, uni to‘la o‘rganib chiqqan olim akad. K.K.Gedroyts hisoblanadi. Akademik K.K. Gedroyts tuproqning moddalarni singdirishi va bunda qanday jarayonlar borishini e'tiborga olib, tuproqning singdirish xususiyatini besh turga: mexanikaviy,fizikaviy, fizik-kimyoviy, kimyoviy va biologik singdirishlarga bo‘ldi. Mexanikaviy singdirish. Tuproq qatlamlari orqali o‘tayotgan suvdagi loyqa, qum holidagi zarralarning qatlamlar orasida ushlanib qolishi mexanikaviy singdirish deyiladi.

Tuproqning bu xil singdirish xususiyati tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, yer yuzida ko‘proq uchrab turadi. Masalan, yomg‘ir yoki jala yoqqanda yoki ekinlarni sug‘orish davrida bu jarayonni ko‘z bilan kuzatish mumkin. Bunday bo‘tana suvlar tuproqdan shimilib o‘tib toza suvga aylanadi (buloq, quduq va drenaj suvlarini ko‘z oldingizga keltiring). Tuproqning bu xususiyati uning mexanikaviy tarkibi, strukturasi va qatlamlarining zichlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, turli tuproqlarda har-xil bo‘ladi. Hozirgi vaqtda tuproqning bu xususiyatidan foydalanib toshloq va qumli, qumoq tuproqlarni ishga solishda loyqa (loyqa bo‘tana suvni bostirib sug‘orish) suv bilan sug‘orilmoqda. I sh l a sh t a r t i b i. Diametri 2-3 sm , uzunligi 10- 12 sm li shisha silindir olib uning bir uchiga yupqa doka bog‘lanadi. Silindrga 5-6 sm qalinlikda tuproq solinib, shtativga o‘rnatiladi. Unga avval toza suv (silindrdan toza suv o‘tguncha), so‘ngra maxsus tayyorlangan bo‘tana suv (2-3 g tuproqning 100-150 ml suvdagi aralashmasi) quyiladi. Silindrga quyilgan bo‘tananing tiniq suv bo‘lib o‘tish sababi tushuntiriladi. Fizikaviy singdirish Umumiy tushuncha: Bunda gazlar va suvda erigan moddalar tuproq kolloid zarrachalarining ustki energiyasi ta'sirida ularning yuzasida ushlanib qoladi.Fizikaviy singdirishda kolloid zarra yuzasiga singgan modda molekula holida bo‘ladi. Shuning uchun bu molekulyar singdirish deb ham ataladi. Tuproqning fizikaviy singdirishi tuproqning kolloid zarrachalariga bog‘liq. O‘simliklarning oziqlanish rejimida moddalarning yuvilib ketishdan saqlanishida bu jarayonning ahamiyati katta. Shuning uchun fizikaviy singdirish tuproq unumdorligida juda muhim rol o‘ynaydi. I sh l a sh t a r t i b i. Bu ishda shisha nay olinib (diametri 2-3 sm, uzunligi 10-12 sm), bir tomoniga yupqa doka bog‘lanadi va kvarsli mayda toza qumdan 10

sm qalinlikda solinadi.Ustidan 0,001 n natriy xlorid (NaCI) eritmasi ehtiyotlik bilan quyiladi. Silindrdan o‘tayotgan suyuqliklar bir necha stakanchalarga 10 ml dan yig‘iladi. Bu stakanchadagi suyuqliklar 0,001 n kumush nitrat eritmasi bilan titrlanadi. Bunda hosil bo‘lgan cho‘kmalarning miqdori bir-biri bilan taqqoslanadi. Xulosa: Bunda birinchi stakanchada cho‘kma oz bo‘lib, keyingilarida asta-sekin ko‘payib boradi va oxirgi stakanchada ko‘p cho‘kma hosil bo‘ladi. Chunki, qumli tuproqdan o‘tayotgan osh tuzi (NaCI) tuproq zarrachalarida dastlab ko‘proq va asta-sekin kamroq ushlanib qoladi. Fizik – kimyoviy singdirish. Umumiy tushuncha: Tuproq eritmasida hosil bo‘lgan ionlarning kolloid zarralar yuzasiga singish va zarralardan ularga ekvivalent miqdorda ionlarning ajralib chiqish jarayoni fizik-kimyoviy singdirish yoki o‘rin almashinish adsorbsiyasi deyiladi. Bunda tuproq kationlarining eritma kationlari bilan o‘rin almashinishi – singdirilgan kompleks hosil bo‘lishi quyidagi reaksiya bo‘yicha boradi: [tuproq] ca +2NH 4 CI [tuproq] (NH4)2 +CaCI 2 Bu keltirilgan misolda ] ca belgisi tuproq kolloidi bo‘lib, uning yuzasiga kalsiy singdirilgan. NH 4 CI esa ammoniy xlorid eritmasidir. Bunda ammoniyning ekvivalent miqdori kalsiy bilan o‘rin almashadi. Tuproqda fizik-kimyoviy singdirish jarayoninamning o‘zgarishida, o‘g‘it solinganda, yer osti suvlarining ko‘tarilishida, shuningdek sug‘orish davrlarida yaxshi boradi. Shuni e'tiborga olish kerak-ki, tuproq eritmasining tarkibi juda oz miqdorda o‘zgarsa ham singdirilgan kationlarning tarkibi tezda o‘zgaradi. Binobarin, tuproqqa singdirilgan komplekslar bilan tuproq eritmasi doimiy o‘zaro ta'sir etib turadi. Shuning uchun har bir tuproqning singdirilgan kompleksi bo‘lib, u ma'lum tarkibga va kationlar soniga ega bo‘ladi.

Tuproqning fizik-kimyoviy singdirish xususiyatining kimyoviy singdirishdan farqi shundaki, fizik-kimyoviy singdirishda reaksiya asosan kolloidlar yuzasida boradi. I sh l a sh t a r t i b i . Texnik tarozida maydalangan, strukturasiz tuproqdan 30-50 g tortib olib, voronkadagi filtr ustiga solinadi. Ustiga ammoniy xloridning 0,1 n eritmasidan (NH 4 CI) 50-70 sm 3 o‘lchab olinib, ehtiyotlik bilan quyiladi. Oldin eritma oz-ozdan quyilib, tuproq namlab olinadi, so‘ngra qolgan eritma quyiladi. Voronkadan o‘ta boshlagan eritmani 5 ml dan qilib bir necha probirkaga solinadi. Ammoniy xlorid eritmasidagi ammoniy tuproqqa singadi, xlor esa tuproqdagi kalsiy bilan reaksiyaga kirishib, cho‘kma hosil qiladi. Tuproqqa singgan ammoniy tuproqdan ekvivalent miqdorda kalsiyni siqib chiqaradi, u quyidagi reaksiya asosida boradi: [Tuproq] Sa + 2NN 4 SI [Tuproq ] (NN4)2 + SaSI 2 Tuproqdan o‘tayotgan suyuqlik tarkibida kalsiy borligini bilish uchun har qaysi probirkani qizdirib turib, 1 tomchidan sirka kislota tomiziladi, ustiga ammoniy oksalat [ (NH 4 ) 2 C 2 O *H 2 O] eritmasidan 1-2 ml dan (bir xil miqdorda) quyiladi va hosil bo‘lgan cho‘kmalar taqqoslanadi. Bu tajriba ikki xil tuproqda olib borilsa natijalar yaqqol ko‘rinadi. Kimyoviy singdirish. Umumiy tushuncha: Tuproqning kimyoviy singdirishi deb tuproqda oson eriydigan tuzlardan qiyin eriydigan tuzlarning hosil bo‘lib tuproqda ushlanib qolishiga aytiladi. Tuproqda gips hosilbo‘lishi bunga misolbo‘la oladi. Bunda natriy sulfat (Na 2 SO 4 )va kalsiy xlorid (CaCI 2 )ning o‘zaro ta'siridan gips hosil bo‘ladi. Tarkibida kalsiyli tuzlar bo‘lgan tuproqqa suvda oson eriydigan natriy

fosfat (Na 2 PO 4 ) solinganda suvda qiyin eriydigan kalsiy fosfat [Ca 3 (PO 4 ) 2 ] hosil bo‘ladi. Masalan: 3CaSO 4 + 2Na 3 PO 4 = Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3Na 2 SO 4 Bunday modda tuproq qatlami orasida ushlanib qoladi. Tuproq eritmasida uchraydigan mineral moddalarning hammasi ham kimyoviy singdirish tufayli tuproqda ushlanib qola bermaydi. Masalan, azot tuzlari ((NaNO 3 ), Ca(NO 3 ) 2 va boshqalar) biologik jarayonlar ta'siridaginatuproqqa singishi mumkin.Kkimyoviy singdirish tufayli ayrim oziq moddalarning ushlanib qolishi tuproqning oziq rejimini yaxshilaydi. I sh l a sh t a r t i b i . Strukturasiz tuproqdan 30–40 g olib, filtrli voronkaga solinadi. Tuproq ustiga 0,1 n natriy gidrofosfat (Na 2 HPO 4 ) eritmasidan sekinlik bilan kuyiladi: filtrdan tomchilab o‘tayotgan suyuqlik 5 ml dan qilib bir necha probirkaga yig‘iladi. Probirkalarga yig‘ilgan suyuqlik qizdiriladi, so‘ngra fosfat kislotaning molibdenli tuzi eritmasi bilan cho‘ktiriladi. Tuproqdan o‘tkazilmagan (idishdagi) natriy fosfat eritmasidan bir oz (5 ml) olib, undagi fosfat kislota ham molibden suyuqligi bilan cho‘ktiriladi va u tuproqdan o‘tayotgan eritma bilan taqqoslanadi. Bunda singdirish qay darajada bo‘lganligi aniqlanadi. Biologik singdirish Umumiy tushuncha: Har xil kolloidlar kattaligidagi, suvda erigan va tarqoq holdagi zarrachalarning tuproqda ushlanib va singib qolishida tirik organizmlar –– o‘simliklar va mikroorganizmlarning roli juda katta. Bu jarayon natijasida tuproqda oziq moddalar to‘planadi.

Tuproqning biologik singdirishi tuproq eritmasidagi oziq moddalarning miqdorini tartibga solib turadi, shuningdek o‘simliklar va mikroorganizmlarning hayoti uchun kerakli azotli birikmalarni ushlab qoladi. Tuproqning singdirish xususiyati o‘simliklar hayotida juda muhim ahamiyatga ega. O‘simlik singdirilgan modda miqdoriga va kompleks tarkibiga ko‘ra yaxshi o‘sib, sifatli hosil beradi. Rangli suyuqliklarning singdirilishi Umumiy tushuncha: Tuproq o‘zida oziq va turli xil zarralarni ushlab qolish bilan kolloidlarga yaqin zarralarni ham ushlab qoladigan filtrdir: go‘ng sharbati, achigan nondan tayyorlangan suyuqlik, namakob, turli xil rangdagi suyuqliklar (siyoh), hattoki turli gazlar (ammiak) va hokazolar tuproq orqali o‘tkazilsa ular toza, rangsiz va hidsiz bo‘lib o‘tadi, rang hamda hidlar esa tuproqda ushlanib qoladi. Tuproqning singdirish xususiyatini aniq ko‘rsatish uchun quyidagi tajribani qilib ko‘rish mumkin. I sh l a sh t a r t i b i . Filtrli voronkaga 40-50 g strukturasiz tuproq solib, ustiga rangli suyuqlik (siyoh, go‘ng eritmasi) quyiladi. Eritma tuproqdan probirkaga rangsiz bo‘lib tushadi. Tajribada shubhalanmaslik uchun tuproqsiz filtrli voronkadan siyoh eritmasini o‘tkazganimizda suyuqlikning rangi o‘zgarmaganligini ko‘ramiz. Tajribani boshqacha qilib ham ko‘rish mumkin. Buning uchun stakanchaga strukturasiz tuproq solib, ustiga siyoh eritmasi quyib aralashtiriladi va filtrdan o‘tkaziladi. Bunda eritma rangsiz bo‘lib o‘tadi. K ye r a k l i r ye a k t i v l a r . 0,001 n. Natriy xlorid eritmasi, 0,001 n. Kumush nitrat eritmasi, 0,1 n. kaliy nitrat eritmasi, 10% li sirka kislota, ammoniy oksalatning 10% li eritmasi, natriy fosfatning 10% li eritmasi, molibden suyuqligi, rangli suyuqlik (siyoh, go‘ng eritmasi).

K ye r a k l i a s b o b l a r . Shisha silindr, shtativ, oq doka, ip, stakan, qum va strukturasiz tuproq, probirka, filtr qog‘oz, voronka, kichik pipetka. Laboratoriya № Tuproqning ishqoriyligini aniqlash Tuproqni toza suvda eritib tayyorlangan suvli so‘rim tuproq xarakteriga ko‘ra kislotali, neytral va ishqorli bo‘lishi mumkin So‘rimning ishqoriyligi tuproq tarkibida kuchli asosli tuzlarning bo‘lishi va kuchsiz kislotali xususiyatningmavjudligidadir. O‘rta Osiyoning tekislik hamda sug‘oriladigan yerlaridagi tuproqlarning deyarli hammasi ishqorlidir. Tog‘li tumanlarda tuproqlarning ishqorlangan qavatlarini uchratish mumkin. Bular podzollanish xususiyatiga ega. Tuproqlar tarkibidagi tuzlarning xarakteriga ko‘ra turlicha ishqorlanishi mumkin: 1. Normal karbonatlar (Na 2 CO 3 ) ta'siridagi ishqoriylik: 2. Bikarbonatlar (Na 2 HCO 3 ) ta'siridagi ishqoriylik: 3. Bikarbonatlar va ishqoriy-yer metallari [Ca(HCO 3 ) 2 ] ta'siridagi ishqoriylik: 4. Umumiy ishqoriylik. Tuproq reaksiyasi (rN) haqida tushuncha va uni aniqlash usullari Umumiy tushuncha: Tuproq tarkibidagi (N) va (ON) ionlarining miqdori tuproq suspenziyasidan, suvli va tuzli so‘rimidan rN ishorasi bilan ifodalanadi.

Tuproq rN i uning reaksiyasiga yaxshi ta'sir etadi. Tuproq eritmasining reaksiyasi (rN) o‘simliklar va mikroorganizmlar hayotida katta ahamiyatga ega. U tuproq tarkibiga va tuproq hosil qiluvchi jarayonlarga bog‘liq. Shu bilan birga u tuproqning agroximiyaviy, mikrobiologik, fizik – kimyoviy xususiyatini aniqlab beradi. O‘rta Osiyo tuproqlarining tuproq eritmasi reaksiyasi 7,2-7,6 ga to‘g‘ri keladi, ya'ni u kuchsiz ishqorlidir. Bu tuproq eritmasi [Ca(HCO 3 ) 2 ] (kalsiy bikarbonat)ga to‘yinganligini ko‘rsatadi. Chunki ularning sug‘oriladigan suvlarda ko‘p bo‘lishi, ayniqsa, ishqor va metallarning karbonat angidridda erishi ularning tuproqda ko‘p bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Kuchsiz karbonatli yoki tarkibida ko‘p miqdorda organik modda bo‘lgan tuproqlar kuchsiz kislotali bo‘ladi. Bunda tuproq eritmasida rN=6,6 Atrofida bo‘ladi. Sho‘rhok tuproqlarda, singdiruvchi kompleksi tarkibida ko‘p miqdorda Na bo‘lgan tuproqlar ishqorli xarakterga ega bo‘lib rN=8,2, hattoki 8,4 va undan oshadi. Tog‘ oldi tuproqlariga nisbatan sho‘rlangan cho‘l tuproqlar ko‘proq ishqorli reaksiyaga ega bo‘ladi. Ayrim hollarda sho‘rlangan tuproqlar ichida tarkibida natriy karbonat Na 2 CO 3 bo‘lgan tuproqlarni uchratish mumkin, bunday tuproqlar o‘ta ishqorlidir. Tuproq qavatlarida esa rN juda kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. Sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda chuqur borgan sari rN ning kamayishi, ba'zan esa kuchsiz kislotaliligini ko‘rish mumkin. O‘simlikning o‘sish davrida tuproq eritmasida rN bir oz o‘zgarishi mumkin, biroq O‘rta Osiyo tuproqlari tarkibida karbonatning ko‘pligi, yuqori darajada buferligi va vodorod ioniga nisbatan uning o‘zgarishi uncha katta bo‘lmaydi. rN umuman suvli yoki tuzli so‘rimdan aniqlanadi (1 n KSI eritmasida). Bunda ishlatiladigan tuzning kationini singdirilgan kompleksdagi vodorod siqib chiqaradi. Shuning uchun almashinuvchi kislotadan rN aniqlaniladi. Biroq ishqorli yerlardagi asoslar eritmasi

(1 n KCI) ta'sirida karbonatlarning erituvchanligi oshib boradi. tuproqqa Bundan tashqari, bu tuproqlar asos bilan to‘yingan va ortiqcha singgan vodorodning bo‘lishi unchalik amaliy ahamiyatga ega emas, chunki bu jarayonni baland tog‘li viloyatlardagi tuproqlarda uchratish ancha qiyin, chunki ular ichida karbonatsiz sharoitda kuchsiz kislotali tuproqlar uchrab turadi. Shuning uchun rN ning miqlorini aniqlashda quyidagilarga rioya qilish kerak 1. rN tuzli so‘rim yoki suspenziyadan aniqlansa oldin tuproq reaksiyasini aniqlab olish kerak. 2. Agar tuproq eritmasining reaksiyasi aniqlanmoqchi bo‘lsa, tuproqdan suvli suspenziya yoki so‘rim tayyorlanadi. 3. Agar almashinuvchi kislota aniqlanmoqchi bo‘lsa analiz uchun olingan tuproq 1 n KSI eritmasi bilan ishlanadi. Tuproqning rN ini aniqlash Tuproqning rN ini turli metodlar, jumladan uneversal indikatorda, N. I. Alyamovskiy asbobida, Zyorensenu (fufer bilan aniqlash) metodi bo‘yicha va xlorimetrikmetod, Mixaelis asbobi asosida rN ni vodorodli elektrolitda, xingidron, oynali elektrolitda aniqlash va hokazo usullar yordamida aniqlanadi. Hozirgi vaqtda eng ko‘p tarqalgan va aniq ma'lumot beradigan elektrmetrik, kalorimetrik va potensiometrik usullar ko‘p qo‘llanilmoqda. Kalorimetrik usulda rN faqat tiniq, rangsiz eritmada aniqlanadi. rN ni elektrmetrik metodda aniqlash uchun faqat tuproq suspenziyasidan foydalanamiz, bunda eritma tiniq va loyqa holda bo‘ladi. Hozirga vaqtda rN ko‘proq potensiometrik metodda aniqlanadi.

rN ni potensiometrik metod bilan aniqlashda xingidron ishlatish tavsiya etilmaydi, aks holda ishqoriylik intervali buzilishi mumkin.

Похожие

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati

Tuproqning organik moddalar

Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Yerning kimyoviy tarkibi

Tuproq eritmasining reaksiyasi va uni boshqarish