Yerning kimyoviy tarkibi - Экология - Рефераты

Yerning kimyoviy tarkibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Yerning kimyoviy tarkibi Reja: 1.Litosferaning mineralogik tarkibi 2.Minerallar haqida tushuncha. 3.Tuproqning element tarkibi. 4. S ingdirish qobiliyati, mineral oziqlanishi nazariyalarining shakllanishi

yerning kimyoviy tarkibi. Geologiya fani faqat litosferani emas, balki yerning paydo bo‘lishi, tuzilishi, fizik xossalari, ximiyaviy tarkibi va uning rivojlanish qonunlarini ham o‘rganadi. Hozirgi vaqtda atmosfera va gidrosfera, shuningdek litosferaning 16 km qalinlikdagi ustki qismining ximiyaviy tarkibi bevosita analizlar bilan aniq va puxta o‘rganilgan. Litosferaning pastki qismidagi boshqa qatlamlarning kimyoviy tarkibi esa bir qancha yordamchi yo‘llar vositasida o‘rganilgan. yerning kiyoviy tarkibi juda murakkabdir. Uning tarkibida bizga ma'lum bo‘lgan elementlarning hammasi bor; biroq bu elementlarning ayrim sferalardagi miqdori har xil. Akademik A.ye.Fereman yerning ustki uch sferasini-atmosfera, gidrosfera va litosferani ko‘p tekshirgan, u bu sferalarning o‘rtacha kimyoviy tarkibi haqida quyidagi ma'lumotlarni keltiradi (foiz hisobida): Kislorod – O......................49,13 Magniy – Mg............................2,35 Kremniy – Si.......................26,00 Kaliy - K .............................2,30 Alyuminiy – Al…………….7,45 Vodorod – N..........................1,05 Temir – Fe………………..4,20 Boshqalar – karbon, xlor, fos- Kalsiy – Sa.....................3,25 for, azot...............................1,87 Natriy –Na.......................2,40 Demak, keltirilgan raqamlarga ko‘ra, geosferaning (atmosfera, gidrosfera va litosferaning) kimyoviy tarkibida asosan uch element –kislorod, kremniy, alyuminiy ko‘p bo‘lib, ular katta ahamiyatga ega. Shuning bilan birga geosfera tarkibida biologik ahamiyatga ega bo‘lgan va o‘simliklar hayoti uchun eng zaruriy elementlar – H, C, N, Ca, K, P, Mg, S, Fe ham bor.

Litosferaning 16 km qalinlikdagi ustki qismi (yer qobig‘i)ning ximiyaviy tarkibi quyidacha (foiz xisobida): Kremniy oksidi– SiO 2 ………59.87 Kaliy oksidi–K 2 O............2,93 Suv – H 2 O……………. ……..1,86 Alyuminiy ,, –Al 2 O 3 ..........15,02 Temir ,, – Fe 2 O 3 +FeO ......5,98 Titan oksidi – TiO 2 .......0,72 Magniy ,, –MgO..............4,06 Karbon –CO 2 .............0,52 Kalsiy ,, –CaO..............4,79 Fosfor –R 2 O 3 ................0,26 Natriy –Na 2 O..............3,39 Boshkalar..........................0,85 Bu raqamlardan ma'lumki,litosfera ustki qatlamining (yer qobig‘ining) qariyb 3/4 qismini kremniy oksidi (SiO 2 –kremnezem) bilan alyuminiy oksidi (AI 2 O 3 – glinozem)tashkil etar ekan. yerning o‘rtacha kimeviy tarkibi quyidagicha (foiz xisobida): Temir –G‘ye......................39,76 Kalsiy –Sa..................2,52 Kislorod –O.......................27,71 Alyuminiy –AI..................1,80 Kremniy –Si........................14,50 Oltingugurt –S................0,60 Magniy –Mg.........................8,70 Natriy –Na...............0,40 Nikel –Ni...........................3,76 Boshkalar.........................0,85 Demak, yer kimyoviy tarkibining ko‘p qismini temir,kislorod va kremniy tashkil etadi.

Litosfera va tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlarning o‘rtacha nisbiy miqdori, foiz hisbida ( A.P.Vinogradov, 1950 ) № Elementlar Litosfera tuproq Elementlar Litosfera tuproq 1 . O 42.20 49.00 C 0.10 2.00 2 . Si 27.60 3x3.00 S 0.09 0.085 3 . Al 8.80 7.13 Mn 0.09 0.085 4 . Fe 5.10 3.80 P 0.08 0.08 5 . Ca 3.60 1.37 N 0.01 0.10 6 . Na 2.64 0.63 Cb 0.01 0.002 7 . K 2.60 1.36 Zn 0.005 0.005 8 . Mg 2.10 0.60 Co 0.003 0.0008 9 . Ti 0.60 0.46 B 0.0003 0.001 1 0 . H 0.15 5.40 Mo 0.0003 0.0003 Litosferaning mineralogik tarkibi Ko‘pchilik kimyoviy elementlar tabiatda sof holda uchramaydi,balki har xil birikmalar holida bo‘ladi. Bu xildagi moddalar va grafit singari sof

elementlar mineral jism deyiladi. yerning qattiq qobig‘i (litosfera) har xil mineral jismlardan iborat. Mineral jismlar kalsit va kvars singari qattik,neft va suv singari suyuq hamda karbonat angidrid singari gaz holda bo‘ladi.Mineral jismlar turli jarayonlar natijasida paydo bo‘ladi.Ularning geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lganlari esa organik mineral jismlar yoki biolitlar deyiladi. Masalan,kvars, kalsit va galit (osh tuzi) kabilar anorganik mineral jismlar, neft va qahrabo singarilar esa organik mineral jismlardir. Litosfera tarkibida anorganik mineral jismlar miqdori organik mineral jismlarga nisbatan ko‘p. Tabiatda bulardan boshka yana meteoritlar singari kosmogen mineral jismlar ham bo‘lishi mumkin. Mineral jismlar ikki guruhga – minerallarga va tog‘ jinslariga ajraladi. Demak, litosfera (yer qobig‘i) asosan har xil mineral va tog‘ jinslaridan tarkib topgan. Minerallar haqida tushuncha . Litosferaning tarkibida uchraydigan, ma'lum fizik xossalarga va kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan tabiiy jismlar minerallar deyiladi. Demak, minerallar asosan litosferada uchraydi, ular kimyoviy tarkibi va fizik xossalari jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, ortoklaz (K2AI2Si16O6), kalsit (CaCO3) va kvars (SiO 2 ) ning har qaysisi alohida mineraldir. Minerallar tabiiy jism. Shuning uchun sun'iy ravishda sintezlash yuli bilan olingan sof holdagi jismlar mineral bo‘la olmaydi.Masalan,chili seletrasi (NANO 3 ) tabiiy sharoitda bir qancha geokimyoviy jarayonlar natijasida paydo bo‘lgani uchun u mineral deyiladi; ammo sun'iy ravishda sintezlash yuli bilan olingan ammiakli selitra (NH 4 NO 3 ) mineral emas .

Mineral minera (ruda) so‘zidan olingan. Foydali qazilmalarning ko‘pi mineral jismlar bo‘lib, ular rudalar deyiladi. Rudalar halq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega. Gematit (G‘ye 2 O 3 ) mineralining tarkibida 70% temir bo‘lgani uchun u temir rudasi deyiladi. Qishloq xo‘jaligi uchun foydali biror element bo‘lgan natriy nitrat (NANO 3 ) va apatit [Ca 10 (CI,G‘) (RO 4 ) 6] singari minerallar agroruda deyiladi.singari minerallar agroruda deyiladi. singdirish qobiliyati, mineral oziqlanishi nazariyalarining shakllanishi 18 asr oxiri 19 asr boshlaridagi izlanishlar bu fanning rivojlanishiga hal qiluvchi bosqichlarni boshlab berdi. Bunda uchta muhim masala asosiy bo‘lib ajralib qoldi: 1.Tuproq gumusi. 2.Tuproqning singdirish qobiliyati. 3. O‘simlik mineral oziqlanish nazariyasi. Bu davrda shu sohada ko‘p ilmiy-tadqiqot ishlari o‘tkazilgan bo‘lib, bo‘lardan gumus to‘g‘risidagi F.Axard (1766) ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Axard ishqor eritmasini tuproq va torfga ta'sir ettirib, to‘q qo‘ng‘ir rang eritma oldi va deyarli qora cho‘kmani ekstraktga sulfat kislota ta'sir ettirish yo‘li bilan hosil qildi. Keyinchalik bu modda gumin kislotasi nomini oldi. Hozir ham shu kislotani ajratishga bu usuldan ba'zi bir o‘zgarishlar bilan foydalaniladi, ya'ni usul hozir ham o‘z axamiyatini yo‘qotmagan. L.Vokelen ham shunga o‘hshagan moddani oldi, unda 1607 yili T.Tomson ulmin deb nom berdi. Tajribalar qo‘yish, ayniqsa to‘q rangga bo‘yalgan organik moddalarni ajratishga qaratilgan izlanishlar, o‘simliklar oziqlanishidagi gumus nazariyasiga

bog‘liq edi. Shved olimi Valerius o‘zining “Qishloq xo‘jaligi asoslari kimyosi” asarida o‘simlik uchun asosiy ozuqa modda bu gumus bo‘lib, tuproqdagi boshqa barcha moddalar, elementlar o‘simlik tomonidan gumusni o‘zlashtirishga yordam beradi xolos,deb yozadi. Ayni shu nazariyani nemis olimi, Berlin universitetining professori A.Teer ma'qullar edi.Bu muammo bahs xarakteriga ega,ya'ni keng muhokamaga muhtoj bo‘lishiga qaramay J.B.Bussengo, Yu.Libinlar o‘simliktomonidan murakkab organik moddalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtirilmaydi, degan fikrni aytganlar. 20-asrning 60-70-yillaridagi izlanishlar o‘simliklar ildizlari orqali yuqori molekulyar moddalar olishlari radioaktiv uglerod yordamida isbot qilingan, lekin o‘simliklar gumus bilan oziqlanadi degan so‘z emas. I.Debereyner (1822), K.Shprengel (1826), Y.Ya.Berselius (1833), G.Mulder (1840-1860), R.German va boshqa olimlar tomonidan kislotalarni ammiak bilan o‘zaro ta'siri sohasida qator izlanishlar olib borilgan. Bu boradagi Y.Ya.Berselius ishlari alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning izlanishlari gumus kislotasi xususiyatlariga qaratilgan. Buyuk shved olimi Y.Ya.Berselius o‘z davrining bilimdon kimyogarlaridan edi. U ko‘p akademiyalarning, jumladan Peterburg akademiyasining ham a'zosi edi. Berselius elektro-kimyoviy nazariyasini ishlab chiqqan. U 50 ga yaqin elementlarning atom og‘irliklarini aniqladi va atom og‘irliklari jadvalini tuzdi. Kimyoviy elementlarning simvollarini tavsiya etdi, tuproq kimyosi uchun silikatlar atamasini kiritdi. Berselius silikatlar tarkibidagi metallar va kremniy oksidlarini 1:1, 1:2, 1:3 nisbatlarda bo‘lishini isbotladi. Bo‘ kabi nisbatlar O‘zbekiston tuproqlarining asosiy tiplari uchun J.Ismatov tomonidan ishlangan bo‘lib, shunga yaqin qonuniyatlar qaytariladi. Berseliusning ayniqsa gumus kislotalari sohasidagi ishlari e'tiborga loyiq. U tabiiy suvlardan ikki xil kislotani ajratib, ularni kren va appokren kislotalari deb nomladi. Keyinchalik qoldig‘idan gumus kislotasini ajratib oldi. O‘zining “ Kimyodan darslik” asarida gumus kislotalariga katta ahamiyat berdi. U

o‘simlik qoldig‘idan gumus hosil bo‘lishini ko‘rib chiqib, gumus kislotalari bilan minerallar,yangi tipdagi birikmalarni hosil qilishini aytdi va qator gumus –metalli birikmalarni ajratdi. Ularning ayrim xususiyatlarini yozib organik birikmalar hisoblangan, gumus kislotalariga joy ajratilmagan, ya'ni ular yoritilmagan, amaliy jihatdan diqqat e'tibordan chetda qolgan. Angliyalik fermer G.S.Tomson oldindan ammoniy sulfat solingan tuproq qatlamini suv yordamida yuvish jarayonida eritmada gips hosil bo‘lishini anikladi. Bu natijalarni kimyogar T.Ueyga yetkazdi. Uey tezda tajribalar tashkil qilib, quyidagi muhim natijalarga erishdi: 1. Tuproqqa qo‘shilgan natriy, ammoniy kationlari tuproq tomonidan yutiladi, ularning o‘rniga kalsiy tuzlari ekvivalent miqdorda eritmaga o‘tadi. Hozirgi kunda bu jarayonni quyidagicha kechishi isbotlangan. TSK =Ca + 2KCl TSK + CaCl 2 Gidroksil yoki karbonatlar tariqasida solingan kationlar tuproq tomonidan to‘liq yutiladi, ular o‘rniga boshqa kation yoki anionlar siqib chiqariladi. 2. Kuchli kislotalarning kalsiyli tuzlari tuproq tomonidan yutilmaydi. 3. Singdirish tuproqning gilli zarrachalari orqali sodir bo‘ladi, bu ishda qum va organik moddalar hyech qanday rol o‘ynamaydi. 4. Tuproqni isitish yoki kislotalar bilan ishlash uning kation singdirish qobiliyatini o‘zgartiradi. 5. Amalda singdirish juda tez lahzada sodir bo‘ladi.

6. Tuproqqa qo‘shiladigan tuzlar miqdorining ko‘payishi tuproq tomonidan singdirilgan kationlar miqdorining ortishiga olib keladi. 7. Kationlar singdirilishi qaytmas jarayon. 8. Tuproqlar fosfor singdirish qobiliyatiga ega emas. Ueyning xulosalari hozirgi kunda tasdiqlanmagan. Masalan, Uey karbonatlar to‘la-to‘kis yutiladi, degan edi. Aslida esa unday emas. Reaksiya quyidagicha boradi,ya'ni: TSK + Ca CO 3 TSK Ca + H 2 CO 3 < Reaksiya natijasidan ko‘rinib turibdiki, hosil bo‘lgan karbonat kislota tez parchalanib gaz holatidagi SO 2 atmosferaga chiqadi va suv hosil bo‘ladi,ya'ni kislota ko‘rinmaydi. Shunga qaramasdan , Uey ishlari ilmda ilmiy yo‘nalish ochishga sabab bo‘ldi. Bu yo‘nalish tuproqni singdirish qobiliyati to‘g‘risidagi ta'limotdir . Ueyning ishlarini baholab AQShning Kentuki shtatidagi universitet professori G.Tomas unda tuproq kimyosining otasi deb baho beradi. Tuproqlarda ion almashinuvi o‘sha vaqtdagi olimlar tomonidan tula tukis tushunilib etilgani yuk. Xatto ushavakt buyuk kimyogari Yu. Libix xam bu tajribani tan olishni istamadi. Van Bemmelen (1877-1888) tajribalarida kalsiydan kationlar xam tuprokdan tuzlar yordamidasikib chikariladi,deb isbotlaganidansung kupchilik Uey fikrining tugriligini tan olishga majbur buldi. Yakob-Martin Van Bemmelen mashxur golland kimyogari, adsorbsiya xodisasining asoschisi, tuprokning singdirish kobiliyatini adsorbsiya

xodisasi bilan tushuntirdi. Tuprokda amorf-kolloid tizim mavjud bulib ular “adsorbsion birikmalar” xisoblanib, asosiy ishni bajaradilar deb tushuntirdi. Misol tarikasida seolitsimonsilikatlarni, kolloid formasidagi kremniy kislotalarni, tamin gidrooksidlarini, gumos va organizmlarni koldiklarini kursatadi. 19 asr boshlarida angliyalik yirik kimyogar G.Devi “kishlok xujaligi kimyosi asoslari” nomli asarini yozdi va unda oxakka katta axamiyat berib, oxaktuprokda usimliklar koldigini maydalashi orkali strukturani va usimlik oziklanishini yaxshilaydi degan fikrni ilgari surdi. U tuprokni kislotalar bilan ishlab eritmaga ajralib chikkan kalsiy mikdorini aniklash yuli orkali tuprokdagi oxakni ifodalashni ma'kullaydi. Ajralib chikkan SO2 gazi orkali xam oxakni aniklash mumkin dedi. Bu xozirda amalda kullaniladi. Amerikalik olim E.Ruffen Devi usulini amerika tuproklariga kullab oxaklanishdan maksad tuprok kislotalarini neytrallash ekanligini aytdi. Bu soxada u “Oxakli ugitlar etyudlari” degan asarini yaratdi. Tuprok kimyosining 3 yunalishi usimliklarning mineral oziklanishi bulib, bu Yustos Fon Libix nomi bilan boglik. Libix kaliyli, fosforli tuzlarning madaniy usimliklarga ta'sirini qumli tuproqlarda o‘rgandi. Uning “Fiziologiya va dehqonchilikda organik kimyo” nomli asarida o‘simlik uchun faqatgina uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, kalsiy, oltigugurt, temir va kremniy kerakligi isbotlangan. Libix faqat nazariya bilan cheklanib qolmasdan kaliy va natriy karbonatlari asosida sun'iy ug‘it tayyorladi. Uning o‘g‘itlar sohasidagi ishlari samarasiz bo‘lsa-da , ular tuproq-tuproq eritmasi tizimida elementlar xarakatchanligini o‘rganishga turtki bo‘ldi.

Похожие

Yerning energiya zahiralari

Yerning umumiy morfologiyasi ichki tuzilishi

Kimyoviy moddalarning tashqi muhitga ta’siri.

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari

Hayvonlar ekologiyasi fanining predmeti, tarkibi va vazifalari