Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati - Экология - Рефераты

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati REJA: 1. Kolloidlarning tuzilishi va xossalari. 2. Zol va gel haqida, kaogulyasiya va peptizatsiya haqida tushuncha. 3. Tuproqdagi ion almashinuvi.

Tuprok paydo bulish jarayonlari natijasida turli tog jinslari, minerallar va organik moddalarning tuxtovsiz maydalanishi va parchalanishi yuzaga keladi.Xamda tuprok tarkibida zarrachalar aralashmasi – dispers sistema xosil buladi. Dispers sistemadagi ulchami 0,2 dan 0,001 m (mikron) gacha bulgan zarrachalarga tuprok kolloidlari deyiladi.Ularning mikdori xar xil bulib, tuprok massasiga nisbatan 1-2 dan 30 -40 % gacha . Tuprok kolloidlari xam boshka barcha kolloidlar singari xossalarga ega bulsa – da, ayrim xussusiyatlari jumladan, ularni tashkil etuvchi moddalarning sifat tarkibi bilan fark kiladi. Odatda zarrachalar ulchami 1 mikrondan kichik bulganda kolloid xossalari ruy beradi.Shuning uchun kolloidlarga kadarli fraksiyalar (1-0,2 µ) xam ajratiladi. Kolloidlar xossasiga ega bulgan barcha zarrachalar yigindisining tuprokning kolloid kompleksi yoki K.K.Gedroyts buyicha tuprokning singdirish kompleksi (TSK) deyiladi. Tuprokning singdirish kompleksi jumladan kolloidlar tuprokda kechadigan moddalarning singdirishi va almashinishi kabi jarayonlarida bevosita ishtirok etadi. Tuprokning turli kattik, suyuk va gazsimon moddalarni uzida singdirishi yoki kolloidlar yuzasida ular konsentratsiyasini oshirish xossasiga tuprokning singdirish kobiliyati deyiladi. Tuprokning eritmadan ba'zi moddalarni uzida singdirib kolish kobiliyati uzok utmishdan ma'lum.Yunon olimi Aristotelning (eramizgacha 384-322 yy.) bundan ikki ming yil oldin yozilgan asarlarida Shur suvni tuprok orkali suzib utkazganda ichishga yarokli xolga kelishi kursatilgan.XVI asrda Bekon Berberi dengizining Shur suvini tuprok katlamlari orkali utkazib, maxsus chukurlarda tuplab, chuchuk suv olish tajribalarini utkazdi. Tuprokning singdirish kobiliyatini urganish borasida angliyalik olimlar Tompson va Spens 1845 yilda dastlabki laboraoriya tadkikotlari olib bordilar.Ular

tuprok orkali ammoniy karbonati yoki ammoniy sulfati tuzlari eritmasini suzib utkazganda, tuzlarning asosi ya'ni ammoniy tuprok tomonidan tulik singdirilib, eritmada esa kuyidagi reaksiya asosida kalsiy sulfat xosil bulishini anikladilar. Tuprok + (NH 4 ) 2 SO 4 = Tuprok + CA SO 4 . Shunday kilib, bu tajribalarga kura birinchi bulib, tuprokda almashinish kobiliyatiga ega bulgan asoslar borligi kursatib utildi. Tuprok kolloidlari va tuprokning singdirish kobiliyatini urganish soxasidagi ilmiy tadkikotlar XIX asrning urtalariga kelib, yanada rivojlantirildi.Tuprokning singdirish kobiliyatini tadkik kilish tarixida ayniksa angliyalik olim D.T.Ueyning xizmatlari kata buldi.Olimning tuprok kolloidlari va singdirish konunlari urganish soxasidagi ishlari 1850-54 yillarda uning kator asarlarida bosilib chikdi.Uey uz tadkikotlari asosida shunday xulosaga keladiki: tuprok eritmadagi birikmalarni tuz xolida emas, balki tuzlaning asoslarinigina singdiradi; tuprok bilan eritma orasidagi almashinish reaksiyasi juda tez-darxol va ekvivalent mikdorida buladi.Agar eritmada erkin xoldagi ishkorlar (NaOH, KOH kabi ) bulsa, ular tuprokda tulik singdiriladi (adsorbilanadi). Ueyning ishlari Tomas Greem, Brusleyn, Peteres va boshkalar tomonidan 1860 yildan boshlab davom ettirildi.Keyinchalik V.V.Dokuchaev, P.A.Kostichev, A.N.Sabaninlar uz tadkikotlari tuprokning singdirish kobiliyatini urganishga aloxida e'tibor berdilar.Ayniksa tuprok kollidlari va singdirish kobiliyatini urganish borasidagi ishlarni yanada murakkablashtirib, jaxon mikyosidagi yangiliklar bilan boyitgan olim K.K.Gedroytsning xizmatlari aloxida axamiyatga ega. Kup yillik ilmiy-tadkikot ishlarining natijalari akademik K.K.Gedroytsning «Tuprokning singdirish kobiliyati xakida ta'limot» (1922 y) asarida bosilib chikdi. Tuprokning singdirish kobiliyati xakida ta'limotni keyinchalik yanada rivojlanishida G.Vigner, S.Matson, ye.N.Ganon (20-30 yillarda) va sungra A.N.Sokolovskiy, N.P.Remezov, A.F.Tyulin, I.N.Antipov-Karataev, S.N.Alyoshin, N.I.Gorbunov, F.Kelli va boshkalarning xizmatlari katta buldi.

Aytilgandek, tuprokning singdirish jarayonlarida kolloidlar asosiy axamiyatga ega.Shuning uchun xam tuprok kolloidlari xakida batafsilrok tuxtalamiz. Tuprok kolloidlarining tarkibi, tuzilishi va xossalari. Tuprok kolloidlari asosan ikki yul: yirik zarralarning mexanik va kimyoviy nurab, maydalanishi xamda molekulalar ionlarning kimyoviy, fizikaviy yullar bilan birikishi (kondensatsiyasi) natijasida xosil buladi. Tarkibiga kura tuprok kolloidlari mineral, organik va ular kompleksidan iborat, organik – mineral gruppalarga bulinadi.Mineral kolloidlar kvars, slyuda singari birlamchi minerallarning mayda, diarillonit, kaolinit, gidroslyudalar kabi) minerallari xamda temir alyuminiy, kremniy gidratli oksillarining ikkilamchi amorf minerallaridan iborat Organik kolloidlar gumus kislotalari va ularning tuzlari, proteinlardan, organik-mineral kolloidlar tarkibi esa gumusli va mineral moddalarning kompleks birikmalaridan tashkil topgan. Tuprokdagi kristall va amorf kolloidlar nisbati xar xil bulib, kupchilik tuproklarda kristalli mineral kolloidlar 87-90, amorf kolloidlar 10-15%ni tashkil etadi (A.F.Tyulin,1950). Tuprok kolloidlarining xarakterli xususiyati ular solishtirma yuzasi (ya'ni ma'lum massa yoki xajmdagi tuprok zarrachalarining yuzasi m 2 yoki sm 2 xisobida) ning katta bulishi va shunga kura satxiy energiyasining yukori bulishidir.Buni tasavvur etish uchun 1 sm 3 xajmdagi kattik jismni tashkil etuvchi barcha kublar yuzasi maydonini xisoblashdan olingan kuyidagi rakamlarni keltirish kifoya (18-jadval). Demak, 1 sm 3 xajmdagi maydonni million marotaba maydalaganda, barcha kublar tomonlarining umumiy maydoni 60 000 000 sm 3 yoki 0,6 ga ni tashkil etadi. 18-jadval.

Kublar tomonlari yuzasining maydoni (K.K.Gedroyts buyicha) Kirrasining uzunligi,sm Kublar soni Tomonlarining umumiy maydoni, sm 3 1 1 6 0,1 10.3 60 0,01 10.6 600 0,001 10.9 6000 0,0000001 10.81 60 000 000 Tarkibiga kura 1 g moddadagi kolloidlarning solishtirma yuzasi 10-50 m 2 ni tashkil etadi.Masalan, kumok tarkibli turli tuprokning gumusli katlamida kolloidlarning solishtirma yuzasi kuyidagicha uzgaradi (m 2/g). Chimli podzol 29 Urmon sur tusli tuproklari 33 Kora tuproklar 48 Demak, sersirindi kora tuproklari chimli podzol tuproklarga nisbatan kolloidlar satxi xam yukoridir. Kolloidlarning solishtirma yuzasi tuprokning kimyoviy aktivligini belgilovchi sharoitlardan biridir.Turli tuproklar singdirish kobiliyatining xususiyatlari, kupincha tuprok singdirish kompleksi (TSK), jumladan kolloidlarning tarkibi va tuzilishiga boglik. Tuprok kolloidlarining tuzilishi.

Tuprok kolloidlari nixoyatda kichik ultramikroskopik zarracha-bulsa-da, juda murakkab tuzilgan. Kolloidlar zarracha, ular yuzasidagi ionlar katlami bilan birga kolloid mitsella deyiladi (11 rasm). Suvli muxitda mitsellalar kupincha bir-biridan eritma bilan ajralgan bulib, unga mitsella oraligi yoki intermitsellyar eritma deb yuritiladi. Kimyoviy tarkibidan kat'iy nazar kolloid mitsella asosan uch kavatdan-yadro, ichki kavat va sirtki kavatdan iborat. Kolloid mitsella asosini uning yadrosi tashkil etadi.Yadro kimyoviy jixatdan murakkab birikma bulib, amorf yoki kristallik tuzilishlidir.Mineral kolloidlar yadrosi asosan alyumokislotalar xamda ba'zan kremniy kislota, temi rva alyuminiy oksidlaridan tashkil topgan.Mineral kolloidlar juda barkaror bulib, uzok yillar davomida maydalanishi mumkin. Organik kolloidlar yadrosi asosan gumin kislotasi, fulvokislotalari, protein, kletchatka va boshka murakkab organik moddalardan iborat.Organik kolloidlar mineral kolloidlarga nisbatan ancha chidamsiz va kupincha tez parchalanib, yana kayta usimlik va xayvonot olami koldiklaridan paydo buladi.Yadro ustida ikkita karama-karshi zaryadlangan ionli Katlam joylashgan.Bevosita yadro ustida joylashgan ionlarga potensiallarni aniklovchi (potensiallovchi) ionlar, tashki katlamdagi ionlarga kompensirlovchi yoki xarakatsiz ionlar katlami deyiladi.Bu Katlam ba'zan Gelmgols katlami deb xam ataladi. Potensiallarni aniklovchi ionlar katlami kupincha manfiy zaryadlangan bulib, kompensirlovchi katlam esa, shu manfiy zaryadlarga teng keladigan mikdordagi musbat ionlari zaryadlaridan iborat. Kompensirlovchi ionlar tuprokshunoslikda almashinuvchi yoki singdiriluvchi kationlar xam deyiladi.Kupchilik singdirilgan kationlar potensiallarni aniklovchi ionlar yonida joylashgan bulib, xarakatsiz ionlar katlamini tashkil etadi.Singdirilgan kationlarning oz kismi potensiallarni aniklovchi ionlar katlamidan ancha uzokrok masofada joylashib, diffuziya katlamini xosil kiladi.

Mitsella yadrosi potensiallarni aniklovchi ionlar katlami bilan birga granula deyiladi. Granula kompensirlovchi ionlarning xarakatsiz katlami bilan birga kolloid zarracha deb ataladi. Zarrachadagi manfiy zaryadlar soni (diffuziya katlamidan tashkari) musbat zaryadlarga nisbatan kuprok bulganligidan, bu zarracha elektromanfiydir xamda kationlarni uziga tortib olish xususiyataga ega.Mitsellalardagi manfiy va musbat zaryadlar teng bulganligidan mitsella elektroneytraldir.Dissotsilangan-xarakatchan sirtki diffuziya katlami fakat nam tuproklarda mavjud bulib, tuprok kuriganda diffuziya katlamidagi ionlar xarakatsiz katlamga utadi xamda mitsellaning zaryadi oshadi. Diffuziya katlamidagi ionlar soni va uning kalinligi kuplab sabablarga (kolloidlar zaryadiga, molekulalarning kimyoviy tarkibiga, dissotsilani shiga, muxit reaksiyasiga va namlik darajasi kabilarga) kura xar xil buladi.Diffuziya katlamida kationlarning ozrok mikdorda bulishi xam tuprok xossalariga ta'sir etadi.Diffuziya katlami kanchalik kalin bulsa, kolloid zarracha zaryadi shuncha yukori va aksinchadir.Kolloid zarrachalarning zaryadi kanchalik yukori bulsa, ular bir-biri bilan shuncha kup ta'sirlashib, tuprok strukturasining buzilishiga olib keladi.Strukturali tuproklarda zaryadi uncha kata bulmagan kolloidlar mavjud. Zaryadlanishiga kura tuprok kolloidlari uch gruppaga ajratiladi. Atsidoidlar – zarracha manfiy zaryadlangan bulib almashinuvchi ionlar vodorod va boshka kationlar xisoblanadi. Bazoidlar – zarracha musbat zaryadlangan bulib, almashinuvchi ionlar gidroksil va boshka ionlardan tashkil topgan. Amfolitoidlar – zarracha musbat yoki manfiy zaryadlangan bulishi mumkin.Eritmadagi vodorod ionlarining konsentratsiyasiga kura amfolitoidlarga almashinuvchi vodorod yoki gidroksil ionlari mavjud buladi.

Shuning uchun ular muxit reaksiyasiga karab atsidoid yoki bazoidlarga uxshaydi. Amfolitoidlarga temi rva alyuminiy gidroksidlarining kolloidlari kiradi. Masalan, kuchli kislotali sharoitda eritmadagi vodorod ionlarining konsentratsiyasi oshib, alyuminiy gidrooksidining kislotali xossasini kamaytiradi va kuyidagi reaksiya asosida eritmaga gidroksil (OH) ionlari chikib, zarracha musbat zaryadlanadi xamda ishkoriy xususiyatga ega buladi: Al(OH) 3 ______ _________ Al(OH) 2 + + OH – Kuchli ishkoriy sharoitda esa eritmaga vodorod ionlari chikib, alyuminiy gidrooksidi manfiy zaryadlanadi va kislotali xossasi yuzaga keladi: Al(OH) 3 ______ _________ AlO(OH) 2 - + OH + Demak, muxit reaksiyasining kislotaligi oshishi bilan amfoter kolloidlarning bazoid dissotsilanishi, ishkorli sharoitda esa atsidoid dissotsilanishi kuchayadi. Kolloid zarrachalar elektr zaryadi ega bulganligi sababli suv molekulalarini tortib olib gidratlanadi va uz yuzasida suv pardasini xosil kiladi.Suv pardasining kalinligi kolloidlarning tarkibi, tabiati va zaryadlari mikoriga kura xar xildir. Kalin suv pardasi bilan uralgan kolloidlarga gidrofil va yaxshi gidratlanmagan kolloidlarga gidrofob kolloidlar deyiladi.Tuprokdagi gumus kislotalari, oksillar va kremniy kislotasining kolloidlari gidrofil bulib, temi rva alyuminiy gidrati oksidlari va kaolinit gruppasi minerallarining kolloidlari gidrofobdir.

Suv pardasi kolloid zarrachalarning bir-biriga ta'sir kuchini pasaytiradi, ularning birikishi kamayib, kiyin koagullanadi. Kolloidlarning xolati Tuprok kolloidlari xam boshka kolloidlar kabi ikki, ya'ni zol va gel xolatida buladi. Zol xolidagi kolloid suyuk muxitda erigan va tarkok xolatda bulib, bir xil zaryadli (kupincha manfiy) bulganida tuxtovsiz xarakat kilib turadi.Gel xolidagi kolloid aksincha xar xil zaryadli bir kancha kolloid zarrachalar yigindisidan iborat, yopishkok kuyka shaklda bulib, suyuk muxitda osonlik bilan chukish xususiyatiga ega.Zol xolidagi kolloidlarning turli omillar ta'sirida bir-biri bilan yopishib, tuplanib chukma xosil kilishi, ya'ni gel xolatiga utishiga koagulyasiya, aksincha, gel xolidagi kolloidlarning yana kayta tarkalib zol xosil bulishiga peptizatsiya jarayoni deyiladi. Koagulyasiya asosan turli elektrolitlar ta'sirida zoldagi zaryadlarning yukolib, neytrallanish natijasida yuzaga keladi.Shuningdek, tabiatda koagullanish tuprokning kurishi yoki muzlashi natijasida xam ruy beradi.Bunday sharoitda elektrolitlarning zolllarga ta'sir kuchi yukori buladi. Gidrofob kolloidlarning elektrolitlar ta'sirida koagullanishi oson bulib, gidrofil kolloidlarga esa fakat yukori konsentratsiyali elektrolitlar bulganda yuzaga keladi. Gidrofil kolloidlar kupincha zol xosil kilib, peptizatsiya jarayonlarini kuchaytiradi.Bunda ayniksa kolloidlarning gidroksil (OH) ionlari va yukori gidratlangan kationlar (masalan, Na) bilan tuyinganligi kata rol uynaydi.Peptizatsiya natijasida tuprok strukturasi buzilib, uning fizikaviy va suv xossalari yomonlashadi. Kolloidlar koagullanishi asosan kolloidlar bilan elektrolitlar, ya'ni tuprokning suyuk kismidagi tuz, kislotalar va ishkorlarning uzaro ta'siri natijasida vujudga keladi.Chunki bu elektrolitlar (CaCl 2 , NaOH, HCl) dissotsilanish natijasida musbat kationlar (Ca 2 + , Na + , H + ) va manfiy zaryadli (Cl - , OH - ) anionlarga ajraladi.Ana shu kation yoki anionlar ta'sirida kolloid

zarrachalar neytrallanadi va boshka kolloid mitsella tomonidan tortib olinib, koagullanadi.Tuprok kolloidlari kupincha manfiy zaryadlanganligi sababli, bu xodisa musbat zaryadli ionlar ta'sirida ruy beradi. Koagullanishning borish tezligi, shu jarayonda ishtirok etadigan kation yoki anionlarning valentligiga, kolloidlar turiga va tuprokning mexanik xamda kimyoviy tarkibiga boglik. Mineral kolloidlar organik kolloidlarga nisbatan reaksiyaga tezrok kirishadi, shuningdek bir valentli (Na + , K + ) kationlar ikki va uch valentli (Ca 2 + , Mg 2 + , Fe 3 + ) kationlarga nisbatan koagullanishda sust ishtirok etadi. K.K.Gedroyts koagullanish kobiliyatiga kura barcha kationlarni kuyidagi liotrop katorga joylashtiradi. Li +____ Na + ___ NH + 4 ___ K + ___ Mg 2+ ___ H + Ca 2+ __Ba 2+ __Al 3+ __ Fe 3+ Bir valentli kationlar bilan tuyingan kolloidlar asosan zol xolatda buladi; bir valentli kationlar ikki va uch valentli kationlar bilan almashganda gelxolatiga utadi.Masalan, tuprok singdirish kompleksining natriy bilan tuyinishi natijasida zol xosil bulib, tuprokning chang xolatga kelishiga, tuprok kolloidlari zaryadining oshishi va gidratlanishiga sabab buladi.Natriyning kalsiy bilan almashinishi esa koagullanishga va tuprokda cuvga chidamli strukturaning yuzaga kelishiga olib keladi. Tuprok reaksiyasi xam kolloidlar xolatiga ta'sir etadi.Kislotali reaksiya ba'zii kolloidlarning (masalan, alyuminiy gidrooksidi) erishiga sabab buladi. Ishkoriy reaksiya turli oksidlar kolloidlarining chukmaga tushishi va organik xamda ba'zi mineral kolloidlarning zol xolatiga utishini kuchaytiradi. Kolloidlar koagullanishi kaytar va kaytmas buladi.Bir valentli kationlar (Na + , K + , H + ) ta'sirida vujudga kelgan gel osonlik bilan yana zolga utganligi uchun uni kaytar koagullanish deyiladi.Ikki va uch valentli (Ca 2 + , Mg 2 + , Fe 3 + ) kationlar

ta'sirida paydo bulgan gel yana kayta zolga utmaganligi uchun kaytmas koagullanish deb ataladi.Kaytmas koagullanish tuprokdagi cuvga chidamli strukturalarni xosil kiladi va uni uzok saklab koladi. Musbat zaryadlangan kolloidlar koagullanishida anionlar katnashadi.Lekin kupchilik tuprok kolloidlari manfiy bulganidan, bu xildagi koagullanish kam uchraydi.Tuprok katalmlarida tuplanadigan manfiy zaryadli organik va mineral moddalarning musbat kolloidlari bir-biri bilan aralashib, uzaro ta'sirlashuvidan elektrolitsiz koagullanish vujudga keladi.Ana shunday koagullanish podzol va shurtob tuproklarning illyuvial gorizontlarida reg uchraydi. Neytral va unga yakin reaksiyali karbonatli tuproklar (kora, kashtan va buz tuproklar) dagi koagullanish natijasida turli mayda zarrachalar birikib, mikrostrukturali va keyinchalik yirik donador strukturalarni paydo kiladi.Natijada tuproklarning fizik suv, fizik mexanik xossalari yaxshilanadi.Demak tuprok kolloidlari bilan bevosita boglik bulgan koagullanish va singdirish jarayonlari dexkonchilikda muxim axamiyatiga ega.Kuyida tuprokning singdirish, kobiliyati xakida batafsilrok tuxtab utamiz.

Похожие

Tuproqning singdirish xususiyati va unga doir tajribalar

Tuproqning organik moddalar

Yerning kimyoviy tarkibi

Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Tuproq, suv va o‘simliklarda og‘ir metallar miqdori va tuproq xossalariga ta’siri