Tuproq ekologiyasi, uni tozalash va tiklash biotexnologiyalari - Экология - Рефераты

Tuproq ekologiyasi, uni tozalash va tiklash biotexnologiyalari

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

21.23828125 KB

Tuproq ekologiyasi, uni tozalash va tiklash biotexnologiyalari Reja: 1. Tuproq hosildorligini tashkil etish 2. Mikrob senozi 3. Tuproqdagi mikrobbiokimyoviy jarayonlar 4. Tuproq mikrobbiotexnologiyasi

Tuproqni ifloslantiruvchi obyektlarni nazorat qilish va baholash atrof muhit ifloslanishi manbalarini monitoring qilish tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. O’zbekiston hududida bevosita dala ishlarini amalga oshirish (o’lchovlar o’tkazish va namunalar olish) viloyat ANIIlariga yuklangan, nazoratni uslubiy boshqarish va natijalarni umumiylashtirish bilan ANIDI tuproq ifloslanishi monitoringi bo’limi shug’ullanadi. Yirik sanoat korxonalarining shlam to’plovchi omborlari, neftni qayta ishlash zavodlari va neft bazalari, zaharli ximikatlar, zaharli moddalar ko’mish yerlari, qishloq xo’jaligi aerodromlari va boshqalarga bevosita tegishli uchastkalar nazorat obyektlari hisoblanadi. O’zbekiston hududida 1998-2007 yillar davrida tuproq ifloslanishini o’rganish ikki bosqichga – 1998-2001 yillar va 2002-2007 yillar davriga ajratish mumkin. 2002 yilgacha tadqiqotlar umumiy tusga ega bo’lib, alohida ifloslanish manbalaridagi lokal tadqiqotlar bilan cheklanardi. Biroq shu davrning o’zida respublika tuprog’i ifloslanishining miqyoslari belgilanib, muammolar aniqlandi. 2002 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 3 apreldagi 111-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhitning davlat monitoringi to’g’risidagi Nizom» qabul qilinganidan keyin tuproq ifloslanishini kuzatish maqsadga yo’naltirilgan va tizimli tusga ega. Vazirlar Mahkamasining mazkur qarorini amalga oshirish uchun respublika viloyatlari hududlaridagi butun tadqiqotlar tizimini tubdan o’zgartirish, ya’ni - laboratoriya bazasini yuqori darajaga ko’tarish (zamonaviy asbob-uskunalar, o’lchash uslubiyatlari va yuqori malakali xodimlar bilan ta’minlash), dala tadqiqotlari uslubiyatlarini ishlab chiqish, shuningdek ma’lumotlar bazasini va barcha manfaatdor tashkilotlar tanishishi mumkin bo’lgan axborotlashtirish tizimini tashkil qilish talab etildi. Hozirgi paytda viloyat ANII asosiy ekologik ko’rsatkichlar bo’yicha tuproq ifloslanishi darajasini nazorat qilish imkonini beradigan zamonaviy laboratoriya uskunalari bilan jihozlandi. Har yili laboratoriyalarda tuproqlardagi ifloslanish ingrediyentlarini aniqlashning yangi zamonaviy uslubiyatlari o’zlashtirilmoqda. Viloyat laboratoriyalarini uslubiy boshqarish ANIDI tajribali mutaxassislari

tomonidan amalga oshirilmoqda. Ko’rib chiqilayotgan davrda ANIDI tuproq monitoringi bo’limida tuproqlardagi ifloslantiruvchilarni aniqlash bo’yicha 6 ta Rahbariy Hujjat ishlab chiqildi, 10 dan ortiq yangi uslubiyat o’zlashtirildi. Kuzatuv natijalari ichki va tashqi nazoratdan o’tmoqda. Tuproq hosildorligini tashkil etish va boshqarishda biologik omillarni rolini birinchilardan bo’lib, tuproqshunoslik fanining asoschilari V.V.Dokuchayev, P.A.Kosto’chev va V.R.Vilyamsonlar baholab berganlar. Ular tuproq hayotida biologik birikmalarni roli juda ham katta ekanligini isbotlab berdilar. Bu g’oya keyinroq S.N.Vinogradskiy, Ye.N.Mishustin, M.M.Kononova, D.G.Zvyaginsev, V.T.Yemsev, D.I.Nikitin va boshqa olimlarni izlanishlarida o’z rivojini topdi va ancha-muncha aniqlik ham kiritdi. Ayniqsa Ye.N.Mishustin, D.G.Zvyaginsev, V.T.Yemsev va boshqalar tuproq hosildorligida mikroorganizmlarni roli beqiyos ekanligini isbotlab berdilar va shu tufayli mikrobbiokimyo asoslari tiklana boshlandi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlar o’zlarining faoliyati va massasi bilan tuproq hosildorligini belgilashda asosiy rol o’ynashi aniq bo’lib qoldi. Shunday ekan, har xil qishloq xo’jaligi tizimida tuproq hosildorligini oshirish va uni saqlab turish, bu jarayonni boshqarish ko’p ma’noda, tuproqda mikrobiologik jarayonlarni boshqarish bilan uzviy bog’liq. Qishloq xo’jalik ekinlaridan unumli hosil ko’tarish jarayonini va tuproqda mikrobbiokimyoviy jarayonlarni boshqarish qishloq xo’jalik fanida yangi yo’nalish - tuproq mikrobbiotexnologiyasini paydo bo’lishiga olib keldi. Bu yo’nalish tuproq sharoitida mikroorganizmlar tarkibini o’rganish va boshqarish muammolariga asoslangan bo’lib, mikroorganizmlar faoliyatini boshqarish va ular tomonidan olib borilayotgan metabolitik reaksiyalarni, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshirishga yunaltirishni taqazo etadi. Tuproq mikrobbiotexnologiyasi fanining asosiy muammosi tuproqda, ayniqsa o’simliklar rizosferasi va rizoplanida o’tadigan mikrobiologik jarayonlarni boshqarishdir. Bu muammo, faqatgina ma’lum bir belgilangan sharoitda, ma’lum tarkibga ega bo’lgan mikroblar assosiasiyasini tashkil qilish bilan belgilanadi. Bu muammolarni yechishni aniq yo’llari belgilab olingan. U ham bo’lsa quyidagilar bilan belgilanadi: agronomik ahamiyatli mikrob senoziga yoki mikroorganizmlar

guruhiga tashqaridan turib ta’sir qilishni boshqarish, ya’ni ularni ko’payishi, o’sishi, rivojlanishi va o’simlik uchun zarur bo’lgan FFM (antibiotiklar, fitogarmonlar va o’simlikni o’sishini boshqaruvchi boshqa moddalar va x.k.) ishlab chiqarishini tashkil qila bilish; tuproqda mikroblarni o’sishi va rivojlanishini ta’minlovchi o’simliklar ishtirokida almashlab ekishni tashkil qilish va shu tufayli mikrobbiokimyoviy jarayonlarni boshqarish; tuproqda mikrobbiokimyoviy jarayonlarni boshqarishda organik vamineral o’g’itlardan oqilona foydalanish;tuproq miroorganizmlarini azot yutish va fosforli birikmalarni eritish qobiliyatidan oqilona foydalanish; mikrobiologik jarayonlarni to’laqonli o’tishi uchun har xil turdagi tuproq meliorasiyasidan foydalanish. Tabiatda sodir bo’ladigan bir qator muhim voqyealar - biogeosenoz, tuproqdagi organik moddalarni minerallashtirish, ularni hayotiy zarur biologik (modda almashinuvi) jarayonlarda ishtirokini belgilash, mikrob senozi (ma’lum sharoitdagi mikroorganizmlarni tarkibi va faolligi) bilan belgilanadi. Tuproq mikroflorasini aniqlashda, ularni tarkibi va o’ziga xosligini belgilashda, antropogen ta’sirlar sharoitida o’zgarishi va boshqa bir qator sharoitlarda mikrobni tuzilishi va faolligi (funksiyasi) asosiy belgilovchi omil bo’lib xizmat qiladi. Mikroorganizmlarni soni va sifatini mikroskop ostida, dinamikada tahlil qilinganda ularni doimiy emasligi va vaqti-vaqti bilan o’zgarib turishi isbotlangan. Mikrob massasini tez o’zgaruvchanlik davri, mo’tadillashib (stabilizasiya) borishi bilan almashib turadi. Boshqacha qilib aytganda bir vaqtda mikrob massasi tez o’zgaradi, ba’zi-bir vaqtda esa o’zgarmasdan turadi va x.k. Tuproqning mikrob senozi (tarkibi) - bu biosferaning o’ziga xos reaktiv komponentidir. Uning yuqori reaktivligi fiziologik xilma-xilligi, o’sish tezligi, polifunksionalligi, oqibat natijada esa modda almashinuvi, mineralizasiyalanishi jarayonidagi beqiyos ishtiroki bilan belgilanadi. Mikrob senozi - mikroblar klassifikasiyasining katta bir bo’lagi sifatida bir xil sharoitda yashab turgan mikroorganizmlar to’dasidir. Mikroorganizmlar uchun o’ta zarur sharoitlar: mikroklimit, suv rejimi, tuproqning geologik tuzilishi va oziqa moddalari hisoblanadi. Shu va boshqa omillar hisobidan mikrob senozi ma’lum biosenozdagi organik va mineral moddalar transformasiyasida hamda biologik va

nobiologik moddalarni biosferada o’zaro ta’sirida ishtirok etadi. Qisqa qilib aytganda - mikroorganizmlar doimiy ravishda tashqi muhitga ta’sir qiladigan va uning ta’siri ostida bo’ladigan tirik organizmlardir. Tuproqda mikrob senozi xilma- xildir. Ye.N.Mishustin ularni zimogen, avtoxton, oligotrof, avtotrof guruhlarga bo’lib o’rganishni tavsiya qiladi. Bu guruhlar o’rtasidagi aloqadorlik doimiy o’zgarib turadi va ko’p ma’noda tuproqka bo’lgan ta’sir bilan belgilanadi. D.N.Nikitin ekotizimda oligotrof mikroorganizmlarni roli katta ekanligini, ular tabiatda tarqalgan energiyani to’plash qobiliyatiga ega ekanligini e’tirof etadi. Oxirgi yillarda tuproqdagi mikrob biomassasi haqida ko’proq fikrlar yoritiladigan bo’lib qoldi. Bunga bir necha sabablar bor, albatta. D.G.Zvyaginsev mikrob massasi va uni "aylanish" tezligi, tuproq xususiyatiga bog’liq (ya’ni - rN, namlik, harorat, aerasiyaga) deb hisoblaydi. T.V.Tarvis tuproqda mikrob massasi to’planganda mikrob bilan o’simlik orasida oziqa muhiti uchun raqobat ketadi degan fikrni ilgari suradi. Mikrob biomassasini tez to’planishi, ularni energetik materiallar bilan ta’minlanganligiga bog’liq bo’lib, tuproq unumdorligidan xabar beradi. Azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlarni tarkibi, ularni energetik resurslari, fiziologik faolligi, mikrob massasining miqdori, mineralizasiya jarayoni va tuproq unumdorligi ko’rsatkichi haqida ma’lumot beradi. Mikrob massasini to’planishi va parchalanishi, tuproqdagi azot miqdorini o’zgarishiga va o’simlikni oziqlanish sharoitiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etib, tuproq unumdorligini oshishiga xizmat qiladi. Tuproqni fermentativ faolligi, ya’ni tuproqda yashovchi tirik organizmlarni fermentlarini o’ziga sorbsiya qilish xususiyati ham diqqatga sazovordir. Tuproqda bog’langan (immobilizasiya qilingan) fermentlar faolligi ular uchun diagnostik ko’rsatkich bo’lib xizmat qiladi. Tuproqda fermentlarni uchrashi va faollik ko’rsatishi, tuproqni biologik faolligi va unumdorligidan xabar beradi. Mikrob senozi - o’z-o’zini boshqaruvchi biologik tizimdir. Bu tizimni mo’tadil faollik ko’rsatishi har xil guruhga mansub mikroorganizmlarni rivojlanishiga bog’liq bo’ladi. Shu urinda, tuproq doimiy ravishda tashqi muhit ta’siriga tabiiy va antropogen ta’sirga uchrab turishi, bu esa uning tarkibiy qismi bo’lmish mikroorganizmlarga ham ta’sir ko’rsatishini esda tutmoq lozim. Yangi ekologik

tizimda mikroorganizmlar faolligi o’zgarib, uning imkoniyatlari tizimning dinamik rivoji uchun yetarli bo’lmay qolishi mumkin. Bunday sharoitda, tuproqdagi mikrobbiokimyoviy jarayonlarni mo’tadillashtirish uchun ularni yo’nalish larini o’zgartirish lozim bo’ladi. Bunday imkoniyatlar, mikroblar tizimining ichki imkoniyatlarini chuqur tahlil qilish, ularni funksional xilma-xilligini o’rganish, geterotrof mikroorganizmlarni faolligini chuqur o’rganish orqali minerallanish va gumus moddalari hosil qilish jarayonlarini tahlil etish kabi bir qator biokimyoviy jarayonlarni o’rganish orqaligina amalga oshiriladi. Faqatgina, tuproqdagi mikroorganizmlar guruhlarini, ularni faolligini o’zgartirish orqaligina tuproq unumdorligini va o’simlik hosildorligini oshirish mumkin. Mikrob guruhlari faoliyatini boshqarish tuproq mikrobbiotexnologiyasining asosini, uning mazmun va mohiyatini tashkilqiladi. Tuproqdagi mikrobbiokimyoviy jarayonlarni faolligini va tuproq unumdorligini oshirishning asosiy yo’llaridan biri organik va mineral o’g’itlardan foydalanish, nordon tuproqlarni oxaklantirish va almashlabekishni to’g’ri yo’lga qo’yishdir. O’g’itlar ta’sirida tuproq mikroflorasini hayotiy rejimi o’zgarib boradi. Dastlab o’g’itlangan tuproqda mikrobiologik jarayonlar tezlashib boradi. Asosiy fiziologik guruh mikroblar bilan birga nitrofikasiya va sellyulaza parchalovchi mikroorganizmlar faolligi oshib boradi. Bu esa tuproqda aminokislotalar, fermentlar faolligini oshishiga olib keladi. Uzoq vaqt, surunkasiga mineral o’g’itlardan foydalangan tuproqlarda mikrobiologik jarayonlar susayib boraveradi. Ko’p yillik ko’zatuvlar tuproqdagi mikrobiologik jarayonlar uzoq vaqt oshib borgani kuzatilgan. Mineral o’g’itlarni yuqori me’yori tuproqdagi ba’zi-bir fiziologik sulfatreduksiya qiluvchi guruhlarni faoliyati susayib ketishiga olib keladi. Ammonifikasiya va nitrofikasiya qiluvchi bakteriyalar sonini oshishi, torf-gung va NPK (azot, fosfor, kaliy) birgalikda ishlatilganda kuzatilgan. O’zbekiston sharoitida ham, tuproq turlariga qarab, mahalliy o’g’it va NPK birgalikda ishlatilsa, hamda nordon tuproqlar o’z vaqtida ohaklantirilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bunday sharoitda tuproqda aktinomisetlar soni oshib boradi. O’g’itlar ta’sirida

sellyuloza parchalovchi mikroorganizmlar, shu jumladan mikromisetlar soni o’zgarib borishi kuzatilgan. O’simliklarni oziqlanish rejimini me’yoriga keltirish (organik va mineral o’g’itlar kompleksidan me’yorida foydalanish) tuproqdagi mikroorganizmlar faolligi, ularni azotni organik birikmalarini minerallashtirish faoliyati bilan muxofaza qilib turiladi. Mikrobiologik jarayonlarni boshqarish imkoniyati faqatgina organomineral o’g’itlar tizimidan to’g’ri foydalanish orqaligina amalga oshiriladi. Tuproqka bunday ta’sir, mikroblar faolligini oshishiga, xususan o’simlik ildiz tizimida mikroblar faoliyatini oshishiga olib keladi. Bu holda, mikrob massasi oshadi, oligotrof mikroorganizmlar faolligi, umuman tuproq faolligi oshadi. Tuproq biodinamikasida kuzatiladigan o’zgarishlar, biokimyoviy jarayonlarni kuchayishiga, organik moddalarni parchalanishiga, umuman esa tuproq unumdorligini oshishiga olib keladi. Surunkasiga bir o’simlikni ekish (monokultura xokimligi) tuproq mikroflorasini o’zgarishiga olib keladi. Bunday sharoitda mikromisetlar, aktinomisetlar, spora hosil qiluvchi bakteriyalar soni ko’payib, faol mikroorganizmlar, xususan azotfiksatorlar kamayib ketadi. Monokultura hokimligidagi tuproqlarda proteaza, amilaza, pektinaza, sellyulaza, oksidlanish-qaytarilish reaksiyasini olib boradigan fermentlar faolligi pasayib ketadi. Xususan, gumus hosil bo’lish hamda tuproqdagi polifenollarni parchalanishida ishtirok etuvchi polifenoloksidaza fermenti faolligi butunlay yo’qolib ketadi. O’simliklarni almashtirib-almashtirib ekish to’g’ri tashkil qilingan tuproqlarda o’simliklar ildiz tizimi bilan uzviy aloqada bo’lgan mikrobbiokimyoviy komponentlar paydo bo’ladi, bu esa biokimyoviy jarayonlarni ishlab ketganidan xabardor qiladi. Tuproqni meliorativ holatini yaxshilash uni agrokimyoviy xususiyatini tuzatish, xususan, organik uglerod va gumin kislotasini umumiy miqdorini oshirishga olib keladi. Shunda azot va uglerod moddalarini transformasiyasida qatnashadigan mikroorganizmlarni soni va sifati yaxshilanadi. Ma’lum bir sharoitda tuproqda faol rivojlanib kelayotgan nitrifikasiya jarayoni pasaytirish, foydasiz minerallash jarayonini to’xtatishda katta ahamiyat kasb etadi. Tuproqqa solingan nitrofikasiyani pasaytirivchilar, shu jarayonni olib boruvchi nitrifikasiya qiluvchi mikroorganizmlarni faoliyatini bug’ish orqali, azotni ammiak

formada to’planishiga olib keladi. Bunday sharoitda nitritlarni nitratlarga oksidlash jarayoni pasayadi, nitritlarni yuvilishi va ularni gazsimon moddalarga aylantiruvchi denitrifikasiya jarayoni pasayadi, tuproqni nitrifikasiyalash qobiliyati to’xtaydi yoki juda ham pasayadi. Nitrifikasiya jarayonini pasaytiruvchi bir necha preparatlar ma’lum bo’lib, shulardan biri, nitropirin-2-xlor-6- trixlormetil piridin, bu preparat "N-Serve-24" nomi bilan ma’lum. Preparatni 240 g/l yog’dagi eritmasini ammiakli o’g’itlar bilan (6 kg/ga) tuproqka solinganda, nitrifikasiya jarayonida qatnashuvchi bakteriyalarni soni juda ham kamayib ketgani tasdiqlangan. Shuningdek, preparatni ikkilamchi xususiyati ammonifikatorlarni o’sishini pasaytirishi ham kuzatilgan (tuproqni 2-6 sm qatlamida). Shunday bir holatda bu preparat boshqa tur va turkumlarga mansub bakteriyalarga ta’sir etmagan. Tuproqqa solingan gerbisidlar o’zlarini asosiy vazifasi bo’lgan begona o’tlarni yo’qotish bilan birga, tuproqda amalga oshishi lozim bo’lgan biokimyoviy jarayonlarga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tuproqda yashovchi mikroorganizmlarni faoliyatini buzilishi (tuproqda organik va noorganik moddalarni, jumladan gerbisid, pestisid va boshqa yadoximikatlarni to’planib qolishi) tuproq unumdorligini pasayishiga olib keladi. Bunday hollarda, zudlik bilan tuproqni har xil sidlardan tozalash, undagi (tuproqdagi) mikrobiologik jarayonlarni tiklash lozim bo’ladi. Tuproqda gerbisidlar mikroorganizmlar massasi bilan o’zaro aloqaga kiradi. Demak, gerbisidlarni yo’qotish shu tuproqdagi mikroorganizmlarni faolligiga o’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Ko’pchilik hollarda gerbisid sepilgan tuproqlarda mikroorganizmlar dastlab kamayib ketadi, 10-12 kun o’tgach, mikroorganizmlarni shu sharoitga moslashuvi (adaptasiya) boshlanadi. 1,5-2,0 oy orasida gerbisid ta’siri pasayib, mikrobiologik jarayonlar tiklana boshlaydi. Mikroorganizmlarni tiklanish davri bir tomondan shu sharoitda yashab turgan mikroorganizmlarni moslashuviga, ikkinchi tomondan esa gerbisidlarni xususiyatiga bog’liq. Ayniqsa gerbisidlardan foydalanganda uni ishlatish mo’tadilligiga rioya qilmaslik, tuproqni uzoq vaqt davomida butunlay ishdan chiqarishgacha olib keladi.

Tuproq mikrobbiotexnologiyasi - tuproq sharoitida mikroorganizmlar massasini, ularni faoliyatini o’rganish qishloq xo’jaligini zamonaviy usullar bilan rivojlantirishda asos bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Tuproq mikrobbiotexnologiyasi yutuqlari asosida mikroorganizmlar faoliyatidan to’g’ri va oqilona foydalanish orqali tuproq unumdorligini oshirish, yuqori sifatli, ekologik toza va mo’l maxsulot yetkazishimiz mumkin.

Adabiyotlar : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Tuproq eritmasining reaksiyasi va uni boshqarish

Suv o’tlaridan foydalanish biotexnologiyalari

Inson ekologiyasi va adaptatsiya

Populyatiyalar ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi