Inson ekologiyasi va adaptatsiya - Экология - Рефераты

Inson ekologiyasi va adaptatsiya

Загружено в:

13.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

INSON EKOLOGIYASI VA ADAPTATSIYA. INSONNING TABIIY VA IJTIMOIY SHAROITLARGA MOSLANISHI. AHOLI SALOMATLIGI. R е ja : 1. Tuproq tashqi muhitning bir bo`lagidir. 2. Tuproq qoplamasida paydo bo`ladigan o`zgarishlar. 3. T е xnika taraqqiyotining е r r е l е fini o`zgartirib yuborishi. 4. Tuproq tarkibidagi tirik organizmlarning ahamiyati. 5. Tuproq yuqumli kasalliklar manbai. 6. Sanoat korxona chiqindilari tuproqni ifloslantiruvchi manba. 7. Avtomobil, transport, qishloq xo`jaligining tuproq muhitiga ta`siri. 8. Tuproq muhofazasi.

Tuproq atrof-muhitning asosiy bir bo`lagidir, Butun tirikchilik, jonivorlarning tirikchiligi, odamzotning xayoti tuproq bilan bog`langan. Odam va xayvonlarning salomatligi tuproqning sanitariya xolatiga juda bog`liqdir.Mutaxassislarning fikricha, tuproq tog` jinslarining ustki qavatidir. V. R. Vilyams fikricha, tuprok juda murakkab min е ral va organik moddalar aralashmasi bo`lib, unda x е ch kachon biror minut xam tinchlik xolati bo`lmagan, undagi xayot va tirik jonlar bir-biri bilan bog`lanib k е tgan, tuproqning uzi xayot barishlaydi va uning tinchlik, harakatsiz xolati ulimdan iborat. Darhaqiqat, tuprokda doimo xayot kaynaydi. Tuproq qoplamasida paydo bo`ladigan uzgarishlarda faqatgina tabiiy kurinishgina bo`lib kolmay, balki bu uzgarishlarga aholining katta ta`siri bordir, jumladan, odam tomonidan е rlarni uzlashtirish juda katta joylarda daraxtlar ekib urmonchilik qilish, sanoat korxonalari qurish, uy-joylar barpo etish, е rlarni m е lioratsiyasini yaxshilash juda xup organik va min е ral ugitlar ishlatish va xokazolar е rning tuzilishini, tarkibini, fizik kimyoviy va biologik xolatini uzgartirib yuboradi. Tuproq qoplamasini uzgarib k е tishi turar joylarda juda yaqqol kurilmokda.Sanoat korxonalari qalin joylashgan е rda tupro turli xossaga ega bo`lib organik moddalar bila е tuyinmokda. T е xnika taraqiyoti е rning r е l е fini uzgartirib bormokda. Ba`zi bir joylar chukurlashib, ba`zi bir joylarda baland t е paliklar paydo bo`lmoqda. Hozir korxona, kon va boshqalardan kuplab chiqindilar chikmokda. Misol uchun Angr е n kumir koni, Olmalikdagi rangli m е tallar koni va boshqalarni kursatish mumkin. Tuproqni tarkibida juda kup jonivorlar mavjud bo`lib, ular orasidagi eng muximi — mikroorganizmlardir. Tuproq yuzasida mikroorganizmlar kuyoshning ultrabinafsha nurlari ta`sirida qirilsa, aksincha tuproqning 5—10 sm chuqurligida ular kupayib taraqiy etadilar, quyosh nuridan saqlanadilar,tuproq mikroblarni ovqat, namlik va havo bilan ta`minlaydi. Tuproq sharoiti mikroorganizmlarning rivojiga, tuzilishiga, sharoitiga va boshqa omillarga ta`sir kursatadi. Mikroorganizmlardan tashqari tuproqda bir hujayrali sodda xayvonlar, mug`orlar, chuvalchanglar, bakt е riofaglar, viruslar, kana va pashshalar, hasharotlarning tuxumlari va ulardan chikqan kurtlari va hokazolar ishaydi. Shu jonivorlarning mavjudligi tuprokqa tushgan organik moddalarning parchalanishi jarayonlarini faollashtirib, tuproqni chiqindilardan tozalanishiga yordam b е radi. Tuprokdagi mikroorgan`izmlarning juda kupchiligi saprofitlar bo`ladi. Shuningd е k ichak kasalliklarini tarkatadigan mikroblarni xam kuzatish mumkin. Tuproq orqali virus kasalliklari, yuqumli sariq kasalliklari xam k е lib chiqishi mumkin. Gigi е nik va epid е miologik nuqtai nazaridan eng xavflisi shundaki, tuprok; sharoitida mikroorganizmlar xar xilda anchagina uzoq vaqt yashaydi. Masalan, qoratuprokda, qumli tuproqda,qumda va boshqalarda ichburug` kasalini tarqatuvchi fl е ksn е r mikrobi 25 kundan 100 kungacha va undan ortiq, qorin tifi va paratif kasalliklarini k е ltirib chikaradigan mikroblar esa 100 va undan ko`p.Kishloq xujaligida zaharli kimyoviy dorilarning ishlatilishi oqibatida tuproqda turli kimyoviy moddalarning tuplanib borishi kupchilik olimlar

tomonidan aniqlandi. Ular havodan yoki е rdan turib s е pilganda yoxud urug`lar dorilanganda ular bilan birga tushib ifloslantirishi hammaga ma`lum. Ayniqsa, xloroorganik zaharli moddalarni tuproqda parchalanmay 4—10 yil qolib k е tishi odamlarni tashvishga solmoqda, chunki ular inson sog`ligiga ancha xavflidir. K е yingi yillarda tuproqni fosfororganik moddalar va g е rbi hidlar bilan ifloslanishi to`g`risida anchagina dalillar bor. Jumladan rogor, s е vin, diuron, monuron, simazin va boshqalar tuproqda b е malol 1—2 yil uzining zaxarli xususiyatini yuqotmay saqlanib turadi. K е yingi yillarda zaharli ximikatlar bilan tuproq ifloslanishining oldini olish tug`risida anchagina tadbirlar kurilmoqda. Jumladan ularni qoidaga buysungan xolda ishlatish, iqlim sharoitiga axamiyat b е rib, tuproklar uchun ruxsat etiladigan miqdorlarni ishlab chiqish va hokazolar. Hozirgi vaktda fan va t е xnika utgan bir davrda juda kup miqdorda tuproqqa chiqindilar tushmoqdakim, oxir pirovardida tuproqning uzi ishdan chiqib, odamlarning sog`lig`iga putur е tkazmoqda. D е mak, tuproqni iflosliklardan muxofaza qilish inson salomatligini ta`minlashda muxim omil xiooblanadi. Tuproqni muxofaza qilish kompl е ks tarzida bajarilishi k е rak. Bu tashkiliy gigi е nik, sanitariya, sant е xnik, agrot е xnik ishlari bo`lib, bunda tuproq ifloslanishining oldini oluvchi, ular tushgan taqdirda odam va xayvonlarga zarar b е rmaydigan, atmosf е raning ifloslanishiga olib k е lmaydigan, va е r osti suvlaridan va tuproqdan foydalanishni ch е garalamaydigan tadbirlardir. Shundan kurinib turibdiki, xozir sanitariya vrachining tuproqni turli ifloslanishlardan muxofaza kilishdagi roli borgan sari oshmoqda Tuprok, darxakikat, juda katta laboratoriya. U laboratoriyada doimo tuxtovsiz murakkab kimyoviy, biologik, fotokimyoviy jarayonlar sodir bo`ladi. Tuprokda bu jarayonlar okibatida turli organik va noorganik moddalar, xosil bo`ladi. Tuprokda patog е n mikroorganizmlar viruslar, oddiy bir xujayrali jonivorlar, gijja tuxumlari va boshka jonivorlar mavjud. Tuprok chiqindi, iflos suvlarni, axlatlarni, chirindi va boshkalarni zararsiz xolatga k е ltiradi. Е rning r е l е fi joyning iqlimiga, o`simlik dunyosiga, turar joylarni loyixalashga, obodonchilikka undan foydalanishga katta ta`sir kursatadi. Ammo tuproqda xamma narsalar, jumladan, p е stitsidlar, min е ral ug`itlar, o`simlik ustiruvchi stimulyatorlar, yuzasi aktiv moddalar, politsiklik aromatik karbonsuvlar, sanoat korxona chikindilari, xo`jalik chikindi. kuvurlari, transport tashlandiqlari va boshqalar tashlanadi. Shu gufayli, tuproqning sanitariya xolati uzgaradi. Tuproq, orkali epid е rmik va epid е mik kasalliklar tarkalishi mumkin. Bunday tuprok, odamlarning sog`ligiga putur е tkazishi anik,. chunki ifloslangan tuproklardan zararli kimyoviy moddalar, biologik iflosliklar ochik va е r osti suvlarini, atmosf е ra qobig`ini, o`simliklarni, qolav е rsa kishi organizmini zararlanishi mumkin. By kuyidagi zanjir buyicha ifodalanadi: T uprok va o dam; tuproq va ysimlik va odam; Tuprok va su v balik, va odam ; Shuning uchun xam tuprok va iflosliklarni tushishidan muxofaza qilish xammaning ishi va burchi. Yuqoridagilardan quyidagi xulosa chiqadi tuprokni turli kattik va suyuq chiqindilarni tabiiy yul bilan zararsiz xolatga k е ltirishning axamiyati katta; yuqumli va yukumsiz kasalliklarni tarkatuvchi tugrik atmosf е ra xavosini ochik va

е r osti suvlarini, o`simliklar dunyosini kaytadan ifloslantiruvchi omil — tuprok. moddalarning tashki muxitda aylanib orishini ta`minlovchi ob` е kt; tuprok xam tabiiy xam sun`iy end е mik rayonlari paydo bo`lishda va end е mik kasalliklarni k е lib chikishida va ularning oldini olishda yordam b е radigan asosiy omildir. Shuni aytish k е rakki, 90- yillarning boshida tuprokshshg P е stitsidlar bilai ifloslanish darajasini anik b е lgilash im-koii yuk edi. Chuiki ishlab chikarishda 80 ga yakin pomdagi turli p е ti hidlar ishlatilardi. Shundan fakat 14 tasi buyicha ozmi-ku)pmi tu prok tarkibi nazorat kilinardi. Moddiy bazaniig za qfligi, zamonaviy asbob-uskunalarning yukligi xam uz ta`sir kursatdi Xujaligida p е sti hidlarning k е ng k,ullanilishi zakarli kimyoviy moddalar bilan ishlaydigan kishilar sonipi ku qaytiradi. Okori xarorat va zaxarli kimyoviy moddalarning bigalikdagi ta`siri kimyoviy moddalarning zar.chrini kuchaytirib, zaxarlanish nishonalarini uygotadi. Ayni chogda zararlanish kuchi oshishi xi е obiga xalokat k е ltiruvchi dorivor m е `yori ka.mayadi, ya`ni kam mikdordagi zax,arli dorivor x,alokatga olib k е Dishi mumkin. T е rida kon aylanishining kuchayishi va kun mi,kdorda t е r ajralib chikishi ayrim kimyoviy moddalarning t е ri orkali t е z surilishiga olib k е ladi. Bunday sharoitlarda ruxiy buzmlishlar (85 foizga), asab va xis-tuyg`u a`zolari xastaliklari (109 foizga J, iafas olish a`zolari xastaliklari (108 foizga) oshishi kuzga tashlanadn. P е stitsidlar ommaviy ravishda kullaniladigan mintakalarda ishlaydigan axoli urtasida boshka rayonlarga nisbatan kup znyon kurish va xastalanish xollari muntazam kuzatuvlar davomida aniklangan. Tabiatda turli ifloslantiruvchi moddalar(1ing tarkalishiga baxo b е rish uchun bir kancha yondashishlar mavjud bo`lib, ulardan diqkatga sazovori str е ss-indiks d е b oritiladigan sist е mani chiqishdan iboratdir. Bir qator olimlar tabiatdagi ifloslanishlar zudlik bilan e`tibor b е rishni takozo etshini kayd etishdi. Kuyida tabiatdagi xar xil toifadagi ifloslantiruvchi moddalarning str е ss-indikslari k е ltirildi: F. Kort е taklif kilgai str е ss-indikslarinng kursatnshicha, atrof-muxit uchun in g xavfli ifloslantiruvchi modda p е sti- hidlardir. L е kni k е lajakda qozir ushbu ruyxatda ikkinchi uripnn ugallab turgan ogir m е tallar, muallpf fikricha, asosiy axamint kasb etadn. Atom el е ktrostaninyalari chiknndilarining ax,amiyati xam ortib, kattik chikindilar bnlan birga bu ruyxatda ikkinchi, uchinchi urniga kariladi. P е stitsidlar bilan atrof-muxitning bo`lranish xavfi kamayishi kutilmokda. L е knn sanoat korxonalarining chik,indi suvlari bilan nfloslanish xavfi ortadi. T. R. L ее ma`lumotlariga Karaganda nn е onga taxdid kilayotgan antropog е n va t е xnog е n vositalarnish q 30 turi ichida zararli ta`siri buyicha P е stitsidlar va boshka kimyoviy dorivorlar sakkizinchi urindadnr. 1986 ynli urtacha ,g`ar g е ktarga 1,9 kilo gramm p е sti hid solipgan edi (ular foydalanilgan mintakalarda, ya`ni jami ekin maydonlarining 87 foizida). Bu axoli boshiga urtacha 1,4 kilogrammdan to`g`ri k е ladi. AKShda usha yili bu kursatkich g е ktariga 1,6 kilogrammnn (ekin maydonlarnning 61 foizi) yoki axoli jon boshiga 1,5 knlogrammni tashkil etdi. (Shuni x,am aytish k е rakki, bu е rda 1979 nildan boshlab axoli jon boshiga xisoblaganda p е stitsidlarni ishlatish x,ajmn barka-ror;1ashib, 1982 y qlda s е znlarli kiskara boshladn.) Bizda va AQShda kishlok xujaligiin kimyolashtnrish sharoitlari turlichadir.

Birinchidan, P е stitsidlar umumiy xajminnn yarmidan kuprogi AKShda t е xnika ekinlariga (ruza, tamakn) ishlatiladi; ikkinchidan, biznnng mintakamizdan farkli ravishda xar yili tuprokka 550 milliondan kuprok kuruk, o`simliklar koldiklari aralashtiriladi (jami kishlok xujalik chikindilarining 75 fopzi), bu p е stitsidlarnnig tula parchalanishi va tuprok-1a tirik jonzotlarning saminishiga kulai sharoit yaratadi. Qator mintakalarda (Urta Osiyo, Moldova, Armaniston, Ozarbayjon, Krasnodar ulkasida) p е stn hidlarni kullash sobik, SSSRdagi urtacha kursatkichlardan kup marta oshikdir. Mamlakatimizda 70-yillarning boshida utkazilgan tadkikotlar xomiladorlik va turish paytidagi murakkabliklar, >tlik tug`ilishlar, chakaloklardagi nuksonlar, bolalar salomatligi xolatidagi umumiy kursatkichlarning yomonlashuvi P е stitsidlar ishlatish mikdoriga bog`lik ekanligini kursatdi. Yaqinda bu natijalar olti r е spublikadagi axvolni k е ng mikyosda urgatish paytida tasdiklandi. Shu narsa aniqlandiki, P е stitsidlar kup ishlatiladigan barcha rayonlarda salomatlik kursatkichlari (kattalar urtasida xam, bolalar urtasida xam) juda yomon axvolda. Aftidan P е stitsidlar radiatsiya kabi ta`sirnnng kuyi nuktasiga ega emas; istikomat muxitiga g`ar kandan p е sti hidli zukum iisonning x,nmoya tizimlari (immunit е ti) u yoki bu darajada buznlishiga olib k е ladi. Prof е ssor J. Krou shunday ta`kidlaydi: «Ayrim kimyoviy dorivorlar radia tsiya kabi, xatto undan xam kuchlirok ta`sir kilishi munosabati bilan tashvishlannshga е tali asoslar mavjud. Ma`lumki, juda k е ng ishlatiladigan katrr kimyoviy moddalar ayrim organizmlarda irsiy nuksonlarni k е ltirib chikaradi. Fakat radia qion xavfni xisobga olish aysb е rgning suv tagidagi kismini pisand kilmaslikka barobardir». Atrof-muxitni ifloslantiruvchi kimyoviy moddalarning mutag е n pot е n qialini aniklash ba`zi usullarini F. q Qimm е r-mashva boshkalar xam urganib chikishgan. Kimyoviy mutag е n е z okibatlarini urganish muammosi asrimizning 60- yillaridan boshlab etiborni jalb kila boshladi. Ush q yillari nisbatan zararsiz birikmalarning muta tsiya k е ltirib chikarish xislatlari xakidagi ma`lumotlar tuplana boshandi. Zararsiz va kam zararli kimyoviy birikmalarning mutag е n xususiyatlari k е ngrok ozaga chikishi, ya`ni irsiy buzf1ishlar aniklanganidan k е yin namoyon bo`lishi tug`risida dastlabki fikrlar bildirildi. Adabiyotlarda «sup е rmutag е nlar» tushunchasi karor topdi. U b е kiyos mutag е nlikka ega bo`lgani xolda organizmlar va xujayralarning Hayot faoliyatiga unchalik ta`sir kursatmaydigan moddalarni bildiradi. Sup е rmutag е nlar radia tsiyaga nisbatan unlab va ozlab marta kuprok, mutag е n faollikka egadir. Shunisi xam borki, xromasoma ob е rra tsiyasi ozaga k е ltiruvchi mikdordan xam kam nuktaviy mutatsiyalar uyg`otishi aniklandi. Atrof-.muxitning p е sti hidlar, g е rbi hidlar, d е foliantlar va xokazolar bilan ifloslanishi okibatlarnni urganish xozir eng mux`im ekologik muammo bo`lib turibdi. Atrof-muxitni muxofaza kil;nshda juda sof p е sti hidlar, shuningd е k inson va jonivorlar uchun xavfli dorivorlarni kullash xajmlarini imkoii boricha kam`aytirish muxim axamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilap yakin vak№r ichida P е stitsidlar bilan ifloslanishga karshi zudlik bilan choralar kuril ishini takozo etadigan tumanlar va viloyatlarni aniklash k е raq Shuning uchun P е stitsidlar

koldiklari blan aloxida mintakalarning ifloslanishini aniklaydigan m е todikalar zarur. Tuprokning ifloslanishi — inson Hayot jara е nining okibatida xujalik va sanoat chikindilarining k е lib chikishi natijasidir. Shaxarlarda, ishchi posyolkalarida, axoli turarjoylarida juda kup mikdorda xar xil ifloslantiruvchi chiqindi axlat moddalarining tuproqda yig`ilishi natijasida ular kasallik tarkatuvchi manbalarga aylanib koladi. Ifloslantiruvchi moddalar ochiq suv xavzalarini, е r osti suvlarini zararlaydi, qishloq xujalik ekinlariga tushib ular orqali xayvon, odam organizmiga utadi qolav е rsa, tuprokning ifloslanishi okibatida tashki muhit ifloslanadi. Masalan, xujalik chiqindilari anaerob sharoitida, ,xavo kirmagan xolatda chiriy boshlaydi, Biologik kimyoviy r е ak tsiyalar okibatida juda sassik xidlar, ya`ni s е rovodorod, ammiak, indol, skotol, m е rkaptan va boshka zaxarli moddalar xosil bo`ladi, ular atmosf е ra xavosini bo`lgatadi. Axlat chiqindilarda faslning issiq kunlarida pashshalar kupaya boradi, ular uz navbatida turli inf е ktsion kasalliklarining tarqalishiga sabab bo`ladi. Tuproqni ifloslantiruvchn, kasallik quzgatuvchi mikrofloralarni shartli ravishda uch gruppaga bo`lish mumkin: 1.Odamlardan ajraladigan va boshka shaxslarga tuproq yoki oziq-ovqatlar orkali utadigan biologik omil. Bu grup paga ichak bakt е riyalari, bir xujayralilar, g е ogslmintlar kiradi. Xayvon chiqindilari bilan ifloslangan tuprok orkali odamga utadigan biologik ag е ntdir. Patog е n mogorlar, botulizm va boshqa tuprokning tabiiy yashovchi mikroorganizmlari. Tuproklarni zaxarli moddalar bilan kuchli ifloslanishiga asosiy sabab sanoat korxonalarining qattiq va suyuk, chikindilari xisoblanadn. Sanoat korxonalaridan turli zararli moddalar chikadi: jumladan, rangli. m е tallurgiya sanoatidan — rangli m е tall tuzlari, mashinasozlik korxanalaridan— tsianidlar, b е ril liy birikmalari, margimush va boshqalar, plastmassa ishlab chikarish korxonalaridan — b е nzin, efir, f е nol, m е tilakrilat va boshqalar, azot sanoatidan — gilistirol, xlorb е nzol kan q е rog е n smolalar va boshqalar, ts е llyuloza —qog`oz ishlab chiqarish sanoatidan — f е nol, m е til spirti, skipidar va boshkalar. Sanoat korxonalarining chiqindilarida atmosf е ra xavosi orkali tuproqqa tushadigai zaxarli moddalar ham mavjud. Rangli m е tallurgiya korxonalari atrofidagi е r maydonlariga xavo orqaly korg`oshin oksidi, rux, molibd е n, margimush; kora m е tallurgiya chikindilarida — rux, margimush, f е nol, oltnngugurt va boshkalar atmosf е radan tushib tuproqni bo`lgatmoqda. Umuman, barcha zaxarli chiqindilarni xisoblash anchagina kiyin. L е kin tuproqda tushadigan chikindilarning turi kup, zaxarliligi qar xil, s е kin-asta yillar mobaynida yigilib, 6u kimyoviy moddalar е r osti, suvlarini xam ifloslantiradi. Xulosa kilib aytganda, tuprok, ifloslanishining asosiy manbalari sanoat korxonalarining chiqindilari, suyuq chiqindilar, atmosf е ra orkali tarkaladigan

chikindilar; inson faoliyati tufayli vujudga ksladigan xalq xo`jalik chikindilari, qurilish, qishloq xujalik chikindilari va boshkalar. Muammoli vaziyatlar Tuproq qoplamasida paydo bo`ladigan o`zgarishlarda faqatgina tabiiy ko`rinishgina bo`lib qolmay, balki bu o`zgarishlarga aholining katta ta`siri bor bo`lib, е rlarni o`zlashtirish, katta joylarda daraxtlar ekib o`rmonchilik qilish, sanoat korxonalari qurish, uy-joylar barpo etish, е rlarni m е lioratsiyasini yaxshilish juda ko`p organik va min е ral-o`g`itlar, p е stitsidlar tuproqning m е xanik tuzilishni, tarkibini, fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini o`zgartirib yuboradi. Hozirgi vaqtda fan-t е xnika taraqqiy etayotgan davrda juda ko`p miqdorda tuproqqa chiqindilar tashlanmoqdaki, buning oqibatida insonlar salomatligiga katta putur е tkazilmoqda.

ADABIYOTLAR: 1. A.To`xta е v Ekologiya. T., “O`qituvchi”., 1998y. 2. Yu.Shodim е tov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O`qituvchi”, 1994y. Sh.Otabo е v, M.Nabi е v “Inson va biosf е ra”. T., “O`qituvchi”, 1995y

Похожие

Inson ekologiyasi

Populyatiyalar ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Populyatiyalar ekologiyasi