Тикланадиган ва тикланмайдиган табиий ресурслар иқтисодиёти - Экология - Рефераты

Тикланадиган ва тикланмайдиган табиий ресурслар иқтисодиёти

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

156.2255859375 KB

Тикланадиган ва тикланмайдиган табиий ресурслар иқтисодиёти Режа: 1. Табиий ресурслар ва уларнинг таснифи 2. Табиатнинг инсон учун аҳамияти

1. Табиий ресурслар ва уларнинг таснифи Табиий ресурслар — инсонларнинг яшаш воситаси бўлиб, инсон уларни табиатдан олади ва уларсиз ишлаб чиқариш фаолиятини амалга ошира олмайди. Табиий ресурслар инсонга озиқ-овқат, кийим-кечак, ёқилғи ва энергетика хом ашёлари бериши сабабли, яшаш ва ишлаб чиқариш фаолиятининг зарурий шартидир. Табиий ресурсларнинг тури жуда хилмахил бўлиб, улар ижтимоий ишлаб чиқариш моддий-техника базасининг таркибий қисмидир. Табиий ресурслар комплекси минерал ресурслар, иқлим, сув, ер-тупроқ, ўсимлик, ҳайвон ресурслари, шунингдек, атом ресурслари ва планетар ҳамда космик ресурсларни ўз ичига олади. Табиий ресурслар ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва ривожлантиришда асосий омиллардан ҳисобланади. Табиий ресурслар тушунчасини таърифлашдан олдин, бу тушунчанинг кўпчилик муаллифлар томонидан турлича талқин қилинишини айтиб ўтиш керак. Академик И.П.Герасимов билан профессор Д.Л.Армандлар табиий ресурсларга, бизнинг назаримизда, энг тўлиқ таъриф берганлар: «табиий ресурслар кишилар бевосита табиатдан оладиган ва уларнинг яшашлари учун зарур бўлган хилма-хил воситалардир». Ю.Г.Саушкин электр энергия олиш, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун фойдаланиш мумкин бўлган табиий компонентларни ва саноат учун хом ашёни табиий ресурсларга киритади. Йирик олим А.А.Минц табиий ресурсларни фойдаланиш шакллари ва йўналишларига қараб, иқтисодий жиҳатдан классификациялашни, яъни тасниф қилишни илгари суради. Бу таснифга кўра табиий ресурслар моддий ишлаб чиқаришнинг асосий секторларида ва ишлаб чиқаришдан ташқарида фойдаланишига қараб гуруҳларга ажратилади. Яъни унга кўра табиий ресруслар: А. Моддий ишлаб чиқариш ресурслари: саноатда ёқилғи, металлар, сувлар, ёғоч-тахта, балиқ; қишлоқ хўжалигида - сув (суғориш учун), овланадиган ҳайвонлар;

Б. Ишлаб чиқаришдан ташқари соҳа ресурслари: ичимлик суви, дарахтзорлар, кишиларни даволаш учун иқлим ресурслари ва ҳоказо. Табиий ресурслар кишиларнинг яшаши учун зарур бўлган шундай воситаларки, бу воситалар жамиятга бевосита эмас, ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш воситалари орқали таъсир этади. Табиий ресурслар инсоннинг таъсир этиш характерига қараб, икки турга бўлинади: тугайдиган ва тугамайдиган ресурслар. 2-чизма. Дунёнинг ўрмонсизланаётган ҳудудлари карта- чизмаси Тугайдиган ресурслар, ўз навбатида, қайтадан тикланмайдиган ва қайтадан тикланадиган ресурсларга бўлинади. Қайтадан тикланмайдиган табиий ресурсларга ер ости бойликлари (нефть, тошкўмир, рудалар ва бошқалар) киради. Бу ресурслардан муттасил фойдаланиш бора-бора улар захирасининг бутунлай тугаб қолишига олиб келади. Чунки, улар табиий йўл билан қайта тикланмайди ёки тиклансада (назарий жиҳатдан миллионлаб йиллардан кейин, яъни келгуси геологик даврларда), фойдаланишга нисбатан бир неча миллион марта секинлик билан тикланади. Тикланадиган табиий ресурсларга - тупроқлар, ўсимликлар, ҳайвонот дунёси, шунингдек, кўллар

ва денгиз тагига чўкадиган баъзи бир минерал тузлар киради. Бу ресурслар фойдаланиш давомида тикланади. Лекин улар тиклана олиши учун маълум табиий шароит керак. Бу шароитни бузиш ресурсларнинг қайта тикланиш жараёнини секинлаштиради ёки бутунлай тўхтатади. Бинобарин, тикланадиган табиий ресурслардан фойдаланишда буларни ҳисобга олиш лозим. Турли ресурслар турлича тезликда тикланади. Масалан, овланган ҳайвонларнинг тикланиши учун бир ёки бир неча йил, кесиб олинган ўрмонлар учун - камида олтмиш йил, тупроқнинг чиринди қаватининг бир сантиметри ҳосил бўлиши учун эса 300-600 йил талаб қилинади. Шундай экан, табиий ресурсларни сарфлаш суръати уларнинг тикланиш даражасига мувофиқ келиши керак. Бу мувофиқликнинг бузилиши ресурсларнинг тугаб кетишига, ўрмонлар майдонининг қисқариб боришига, овланадиган ҳайвонлар захирасининг камайишига, тупроқлар ҳосилдорлигининг пасайишига ва бошқа салбий оқибатларга олиб бориши муқаррар. Тикланадиган баъзи табиий ресурслар инсон таъсири остида тикланмайдиган бўлиб қолиши мумкин. Бунга бутунлай йўқ қилиб юборилган ҳайвон ва ўсимлик турлари, эрозия натижасида батамом бузилиб кетган тупроқлар ва бошқалар мисол бўла олади. Масалан, Испаниядаги кесиб юборилган ўрмонлар ҳануз қайта тикланмади, натижада, бир вақтлардаги бепоён ўрмонлар ландшафти борабора чала чўлларга айланди. Бутунлай қириб юборилган кўплаб ҳайвон турлари энди қайтадан пайдо бўлмайди, яъни тикланмайди. Шундай қилиб, табиий ресурсларнинг тикланиш ёки тикланмаслиги кўп жиҳатдан инсоннинг уларга бўлган муносабатига боғлиқ. Тикланмайдиган табиий ресурсларни муҳофаза қилишнинг асосий йўллари - улардан режали ва илмий асосда рационал фойдаланиш ва такрор барпо бўлишини таъминлашдан иборат. Тикланадиган табиий ресурсларни муҳофаза қилишда энг муҳими уларнинг тикланишига доимий имконият яратишдир, мана шундагина бу

ресурслар инсонга амалда чексиз хизмат қилиши мумкин. Тугамайдиган ресурсларга - сув, иқлим ва космик ресурслар киради. Сув ресурслари . Ер шарида сув уч ҳолатда (суюқ, қаттиқ, буғ ҳолатида) бўлиб, унинг умумий захираси битмас-туганмасдир. Лекин инсоннинг хилма-хил хўжалик фаолияти туфайли, чучук сувнинг миқдори ва сифати Ер шарининг турли жойларида ҳар хилдир. Дарё ва кўлларнинг саёзланиши, шунингдек, кўпгина районларда сувнинг ифлосланиши натижасида, чучук сувнинг етишмаслиги, аллақачон кескин тус олган. Шунинг учун чучук сувларнинг сарфланиши ва тозалиги устидан назорат ўрнатиш ниҳоятда зарур тадбирдир. Дунё океанининг суви амалда битмас-туганмас ҳисобланади, аммо сувнинг нефть маҳсулотлари ва бошқа чиқиндилар билан ифлосланиши натижасида, унда яшовчи сув ҳайвонлари ва ўсимликларнинг яшаш шароити тобора ёмонлашиб бормоқда. Бинобарин, сувнинг сифатини, кўп районларда эса миқдорини ҳам жиддий муҳофаза қилишга зарурат туғилмоқда. Иқлим ресурслари — атмосфера ҳавоси, шамол энергияси ва ёғинлардан иборат бўлиб, битмас-туганмасдир. Бироқ атмосферанинг таркиби ва у билан боғлиқ бўлган сифати механик аралашмалар, саноат ва транспорт газлари ҳамда радиоактив моддалар билан ифлосланиши натижасида кескин ўзгариши мумкин. Ҳаво тозалиги учун кураш ресурсни муҳофаза қилишнинг энг муҳим вазифаларидан биридир.

3-расм. Дунё миқёсида чучук сув ресурсларининг қитъалар бўйича тақсимланиши Космик ресурслар га қуёш радиацияси ҳамда денгиз сувларининг кўтарилиш ва пасайиши (қалқиши) энергияси кириб, улар ҳам амалда битмас-туганмасдир. Лекин, улар инсоннинг фаол хўжалик фаолияти таъсири остида ўзгариши мумкин. Масалан, катта саноат шаҳарларида атмосфера таркибининг ўзгариши, яъни ифлосланиши, қуёш радиацияси миқдорига таъсир қилади. Чунончи, атмосфера таркибида карбонат ангидрид газининг орта бориши радиация миқдорининг пропорционал равишда ортишига сабаб бўлади. Демак, атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш, аввало, унинг тозалиги учун кураш демакдир. 2. Табиатнинг инсон учун аҳамияти Табиат ва унинг бойликлари инсон учун ниҳоятда хилма-хил: иқтисодий, соғломлаштирувчи, тарбиявий, эстетик ва илмий аҳамиятга эга. Шунга мувофиқ, табиатни муҳофаза қилиш муаммоси қуйидаги асосий жиҳатларга бўлинади: 1. Иқтисодий жиҳат. Табиатнинг моддий ишлаб чикаришдаги аҳамияти аниқ ва равшандир. Табиат ва меҳнат — инсонга керак бўлган

моддий фаровонликнинг бош манбаларидир. Инсон истеъмол қиладиган ҳар қандай маҳсулот ўсимликлар ёки ҳайвонлар, тупроқ унумдорлиги, фойдали қазилмалар, ҳаво ва сув, қуёш радиацияси ёки ер остининг иссиқликлари эвазига ҳосил қилинади. 2. Илмий жиҳат. Табиатни муҳофаза қилиш ва ундан оқилона фойдаланиш, аввало, табиат қонунларини тадқиқ қилиш ва уларга қагьий амал қилишни тақозо этади. Бунда табиатнинг бир бутунлиги, доимий ўзгаришда ва ривожланишда эканлиги, ландшафтларнинг маълум даражада ўзини-ўзи тиклаш имконияти мавжудлиги, уларнинг зонал-регионал тарқалиш ва бошқа қонуниятларини чуқур тушуниб етиш табиатдан тўғри фойдаланишдаги асосий шартдир. 3. Соғломлаштириш-гигиеник жиҳат. Табиатнинг соғломлаштирувчи аҳамияти ҳар бир кишига маълум. Соф ҳаво, тоза, мусаффо сувдан баҳраманд бўлиш, ўрмонда дам олиш, денгизда чўмилиш, тоғларга саёҳат қилиш ва ҳоказолар инсон соғлигига ижобий таъсир кўрсатади ва даволашда кенг фойдаланилади. Бинобарин, ҳаво, сув ва ер қанча тоза бўлса, сув ҳавзалари, ўрмонлар, парклар, боғлар қанча кўп бўлса, аҳолининг соғлиги учун шунча яхши шароит яратилади. Бироқ, кейинги вақтларда йирик индустриал районларда атмосфера ҳавоси, сувлар ва тупроқлар ифлосланишининг кучайиши ҳамда табиатнинг ўзгариши муносабати билан аҳолининг соғлиги учун хавф вужудга келаяпти. Шунинг учун ҳам кейинги вақтларда табиатни муҳофаза қилишнинг соғломлаштириш-гигиеник жиҳатига, яъни қулай экологик шароит яратиш масаласига ниҳоятда катта аҳамият берилмоқда. 4.Табиатни муҳофаза қилишнинг тарбиявий жиҳати шундан иборатки, табиат қўйнида бўлиш кишига яхши таъсир кўрсатиб, уни хушфеълроқ, мулойимроқ, олижаноб қилади, унда яхши ҳислар уйғотади. Табиатнинг ёшларни юксак эстетик руҳда тарбиялашдаги роли катта. Табиат билан тўғри муносабатда бўлиш ёшлар онгини ҳар томонлама ривожлантириб, уларда кузатувчанликни ўстиради, характерининг яхши томонларини

шакллантиради, юксак ватанпарварлик ҳиссиётини ва табиатга нисбатан эҳтиётлик билан муносабатда бўлиш истагини рўёбга чиқаради. Шунинг учун ҳам табиатни муҳофаза қилишнинг тарбиявий жиҳати жуда муҳим аҳамиятга эга. 5.Табиатни муҳофаза қилишнинг эстетик жиҳати . Табиат инсоннинг маънавий бойлигига катта таъсир кўрсатади. Табиат кишилик жамиятининг барча босқичларида санъатнинг илҳомчиси, буюк ижоднинг манбаи бўлиб келган. Ёзувчилар, рассомлар ва бастакорларнинг энг яхши асарларида табиатнинг гўзал манзаралари тасвирланган. Табиат гўзаллиги ижодий кайфият яратади, ижодкорга кўтаринки руҳ беради, одамда ижобий ҳисҳаяжон уйғотади, дид, ҳис ва туйғуларни тарбиялайди. Табиатни муҳофаза қилишнинг бу барча жиҳатлари маълум даражада шартли равишда ажратилган бўлиб, аслида кўпинча улар ўзаро чамбарчас боғлиқдир. Ҳозирги кунда, яъни фан-техника тараққиёти даврида табиатга ва унинг бойликларига таъсир кўрсатиш тобора ортиб бормоқда. Ерлардан максимал фойдаланиш, янги ерларни ўзлаштириш, ер ости бойликларини қидириб топиш ва уларни ишга солиш, сув, тупроқ, ўсимлик, ҳайвон ресурсларидан фойдаланиш кўлами кенгаймокда. Ўз тараққиётини олдиндан узоқ муддатга мўлжаллай оладиган ва табиий ресурслардан ўзи белгилаган мақсади йўлида фойдаланиш имконига эга бўлган жамиятгина табиатдан оқилона фойдалана олади, деган хулоса чиқади. Таб иий муҳит Аҳоли Табиий ресурслар Меҳнат ресурслари Ишлаб чиқариш (саноат, қишлоқ хўжалиги, маиший хизмат, транспорт)

2-чизма. “Табиий муҳит – ишлаб чиқариш чиқиндилари – табиий муҳит” тизими Табиий бойликлардан оқилона фойдаланишда табиатда рўй берадиган асосий жараёнларнинг ривожланиши ва ўзаро таъсири қонуниятлари ҳақидаги билим катта аҳамиятга эга. Бусиз табиий жараёнларга баҳо бериш, уларни ҳисобга олиш, табиатга кўрсатилган ҳар қандай таъсирнинг келажакдаги оқибатини билиш мумкин эмас. Инсоннинг табиат билан ўзаро таъсири жамият тараққиёти, ишлаб чиқариш усуллари мукаммаллаша борган сари жадаллашади ва унинг самарадорлиги ошиб боради. Ҳозирги замон қурилиш техникаси, транспорти, алоқа воситалари катта шаҳарларда илгариги манзилгоҳларга қараганда юзлаб, минглаб марта кўп аҳоли жойлашишига, мелиорация, чўлларни серунум ерларга айлантиришга, селекция ва наслчиликни ривожлантиришга, ҳосилдор экин, мевалар, маҳсулдор чорва молларини яратишга имкон беради. Саноат ривожланиши билан атроф-муҳитнинг ифлосланиши кучайди. Кейинги йилларда синтетик материаллар, кўмир, нефть, газни қайта ишлаб маҳсулот чиқариш, кимёвий ўғитлар ишлаб чиқариш, автомобиль, сув ва хаво транспортининг жуда ривожланиб кетиши, бунинг устига бир қанча мамлакатларда табиатни муҳофаза қилишнинг яхши йўлга қўйилмаганлиги атроф-муҳитнинг ифлосланишига олиб келди. Ишлаб чиқаришдан чиқариб ташланадиган чиқинди, қишлоқ хўжалигида ўғит, гербицид ва бошқалар агроф-муҳитни зарарлади. Табиий бойликларнинг анча камайиб қолганлиги ва атроф-муҳитнинг ифлосланаётганлиги бир қанча мамлакат ҳуқуматларини табиатни муҳофоза қилиш тадбирларини кўришга мажбур этди. Кўпчилик ривожланган мамлакатларда ўрмон кесиш тартибга солинди, дарёларда балиқни кўпайтириш бошланди, ов ҳайвонлари кўпайтирилмокда, овчиликда тартиб ўрнатилди ва муҳофаза қилинадиган ҳудудлар кенгайтирилмоқда.

Ҳаммамизга маълумки, фан-техника тараққиётининг асоси энергетикадир. Одам тош асрида эндигина оловдан фойдаланган даврда ўртача суткасига жон бошига энергия истеъмол қилиш 5 ккал. га тенг эди. Ўрта асрда бу рақам 12 минг ккал. га етди. Ёқилғи сифатида кўмирдан фойдаланиш эса, 26 минг ккал. гача ортди. Ҳозирги вақтда саноати ривожланган мамлакатларда жон бошига сарфланадиган энергия 200 минг ккал. дан ошиб кетди. Ер ягона меҳнат предмети бўлмай, балки умумий меҳнат предмети бўлиб, инсоният учун турли табиий меҳнат предметларини ҳам беради (ўрмондаги дарахт, фойдали қазилмалар ва бошқалар). Меҳнат воситалари, аввало ишлаб чиқариш қуроллари инсоннинг табиатга таъсир этишида ва моддий бойликлар яратишда иштирок этадиган воситалардир. Кенгроқ маънода айтганда, меҳнат воситаларига ишлаб чиқариш жараёни учун зарур бўлган ҳамма моддий шароитлар киради (ишлаб чиқариш биноси, шу бино жойлашган ер, алоқа воситалари ва бошқа). Меҳнат воситаларидан энг муҳими - машиналар, станоклар, асбоб-ускуналар ва бошқалар. Ишлаб чиқариш кучларини ривожлантиришга меҳнат предметлари, меҳнат воситалари, географик муҳит, аҳолининг зичлиги ва ортиши, инсон эҳтиёжининг ўсиши, илм-фан тараққиёти каби омиллар таъсир кўрсатади. Ҳозирги замонда фан ҳам бевосита ишлаб чиқариш кучига айланиб бормоқда. Глоссарий Ресурс - сўзи французча бўлиб «яшаш воситаси» деган маънони билдиради. Табиий жисмлар ва кишилар фойдаланадиган энергия турлари ресурслар дейилади. Ишлаб чиқариш кучлари — ижтимоий ишлаб чиқаришда ва уни ривожлантиришда иштирок этувчи кучлар. Моддий бойликни вужудга келтириш учун меҳнат предмети ва меҳнат воситалари бўлиши зарур.

Меҳнат предмети - киши меҳнати сарфланадиган объектдир. Калава тайёрлашда пахта, жун, каноп ёки газлама тўқишда калава, пўлат эритишда темир рудаси, машиналар тайёрлашда прокат меҳнат предмети ҳисобланади. Қўшимча маълумотлар Ресурсларнинг тугаб қолиши ҳақидаги хавотир ярим аср дунё олишарини ташвишга солиб келди. Бироқ, фан-техника тараққиёти натижасида маълум бир ресурс ўрнини бошқаси қоплаши, бу хавотирнинг вақтинчалик эканини исботлади. Масалан, ёғоч ўрнини пластмассалар, металл ўрнини керамика буюмлари эгалламоқда. Баъзан бир ресурсга эҳтиёж баъзи даврларда ўсиб борса, вақт ўтиши билан унинг ўрнини яна эскиси эгаллаши мумкин. Масалан, истеъмолдаги энергия манбаларнинг 1913 йилда 80 фоизи, 1950 йилда 50 фоизи, 1990 йилда 27 фоизини кўмир ташкил қилган. 1960 йилларда нефтнинг 1 баррели (159 литри) 1,8 АҚШ долларига баҳоланган бўлса, 2005 йилда 1 баррел нефтнинг йил давомидаги ўртача баҳоси 70 долларга тенг бўлди. Бу давр оралиғида нефть баҳоси салкам 40 мартага ошди. Охирги 20 йил давомида кўмирнинг истеъмолдаги улуши аста-секин ортмоқда. 1 кг нефть ёнганда 10,5 минг ккал. иссиқлик ажратса, 1кг тошкўмир 7 минг ккал иссиқлик ажратади. Агар ҳозирги кунда нефтнинг кўмирга нисбатан таннархи 2 ҳисса ортиқ бўлса, яқин 10 йиллар давомида кўмирнинг истеъмолдаги улуши ортиши кутилади. Бу каби мисолларни бошқа ресурсларни таққослаганда ҳам кузатиш мумкин. Масалан, ўтган асрнинг 60- йилларига қадар тўқимачиликншг асосий хом ашёси пахта ёки ипак толаси эди. Кейинги йилларда кимё саноатининг ривожланиши натижасида унинг, яъни тўқимачилик хом ашёсидаги истеъмолнинг 50 фоизи сунъий толалар ҳисобига қотанди. Бироқ пахта қайта тикланадиган хом ашё бўлганлиги боис, сунъий толага нисбатан табиий тола сифатида унинг таннархи доимо юқори бўлиб қолаверади. Дунё аҳолисининг табиий толага эҳтиёжи ҳам доимо юқори бўлади.

Савол ва топшириқлар 1. Табиий ресурсларга нималар киради? 2. Иқлим ресурслари ишлаб чиқаришга қандай омил таъсир кўрсатади? 3. Тикланадиган ва тикланмайдиган ресурслар тушунчаларини изоҳланг? 4. Табиат муҳофазаси таснифига оид қайси назарияларни биласиз? 5. Табиатни муқофаза қилиш жиҳатларини шарҳлаб беринг. 6. Табиий бойликлардан оқилона фойдаланишда табиатда рўй берадиган асосий жараёнларнинг ривожланиши нималардан иборат?

Адабиётлар 1. Бобьшев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. -М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. — М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. - Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. 7. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования: диагностика и отчётность предпрятий: Учеб. пособие. — М.: Изд. РУДН, 2002 .

Похожие

Табиий ресурслар классификацияси

Табиий ресурслар ва улардан файдаланиш

Табиий ресурслар ва экологик экспертиза асослари

Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалири

Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устивор йўналишлари ва уни оқилоналаштириш