Tabiiy-texnik geotizimlarni loyixalashda geoekologik tamoyillarni qo’llanilishi - Экология - Рефераты

Tabiiy-texnik geotizimlarni loyixalashda geoekologik tamoyillarni qo’llanilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Tabiiy-texnik geotizimlarni loyixalashda geoekologik tamoyillarni qo’llanilishiReja : 1. Tabiiy-texnik geotizimlarni makon va vaqtda loyihalash tamoyili. 2. Tabiatni muxofaza qilish tadbirlarini barcha joylarda amalga oshirish tamoyili. 3. Xududiy tabaqalashuv tamoyili. 4. Tabiiy-texnik geotizimlar faoliyatining rejimini xisobga olish.

Loyixalashning geoekologik tamoyillari xududiy loyi xalashni e’t iborga ol gan xolda tabi iy va integral geotizimlarning xususiyatlari to’g’risidagi bilimlar negizidan kelib chiqadi. 1 . T a b i i y - t e x n i k g e o t i z i m l a r n i m a k o n v a v a k t d a loyixalash tamoyili. Xar bir landshaft (geotizim) murakkab (xududiy), makon va vaqtdagi ochiq tizim bo’lib, u bir butun geograf ik qobiqni bi r qi sm i xisoblanadi , shuni ngdek u bir qator morfologik qismlardan iborat. Geotizimga bo’lgan ta’sir natijasida tabiat, xujalik va axolining tizimlarida o’zgarish z a n j i r i v u j u d g a k e l a d i ( c h u n k i g e o t i z i m d a y o t i q v a t i k yo’nalishlar bo’yicha komponentlar xamda ayrim qismlar orasida b o g ’ l i q l i k m a v j u d ) , b u x o l t e z d a s a l b i y o q i b a t l a r g a o l i b kelishi mumkin. T a b i i y - t e x n i k t i z i m l a r n i l o y i x a l a s h d a v a z i f a murakkablashadi: tabiat bilan texnika o’rtasida o’zaro aloqani xisobga olib, loyixalash yo’li bilan barqaror yuqori sifatli xol da t abi at va t exni k qi sm l ar ni m avj ud bo’ li shi ga er i shi sh l ozi m . Loyщal ash doir asi ga xozi r da m e’ yor l ar , chegar al ar va tabiat orqali kiritiladi. Loyщalanilayotgan ob’ektni tizimli x a r a k t e r d a e k a n l i g i n i x i s o b g a o l i b l o y щ a n i v u j u d g a keltirishda landshaftni bir butun xoldagi xususiyatini saqlab q o l i s h u c h u n u n i n g b a r c h a k o m p o n e n t l a r i n i x u s u s i y a t l a r i n i to’la-to’kis muxofaza qilish lozim bo’ladi. Masalan, yer usti va grunt suvlarini musaffoligini saqlab qolish uchun xavo bilan tuproq b i r i n c h i n a v b a t d a t o z a b o ’ l i s h k e r a k . C H u n k i c h i q i n d i l a r n i a k s a r i q i s m i t u p r o q q a t u s h a d i , u l a r y u v i l i b suv xavzalariga qo’shiladi. Q i s h l o q x u j a l i k g e o t e x t i z i m l a r i n i l o y i x a l a s h d a b u tamoyil texnik qismlar ayrim xoldagi shunchaki bo’laklar zmas, balki murakkab tizim bo’lib tabiiy va texnik elementlar, ya’ni q i s h l o q x u j a l i k e k i n z o r l a r i , i n f r a s t r u k t u r a , axoli p u n k t l a r i , o ’ r m o n v a b o s h q a q i s h l o q x o ’ j a l i g i b o ’ l m a g a n

u c h a s t k a l a r n i b i r - b i r l a r i b i l a n b o g ’ l i q t i z i m d e b tushuniladi. Tamoyilni xisobga olish geotextizim (q-x) ni xududiy strukturasini optimallashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi, ularni turlicha geoekologik optimal xolda saqlash b i l a n e r i s h i l a d i . O p t i m a l l a s h t i r i s h t a b i i y r e s u r s l a r d a n o q i l o n a f o y d a l a n i s h n i x u d u d i y t a s h k i l q i l i s h b i l a n erishiladi, bunda landshaftlarni shakllari, o’lchamlari va k o n t r a s t l i g i , s h u n i n g d e k q o ’ s h n i q - x g e o t e x t i z i m l a r n i joylashishini xisobga olinadi. Qishloq xujalik geotextizimlarini optimal geoekologik x i l m a x i l l i g i n i t a ’ m i n l a s h u c h u n e k i n z o r l a r t u r l a r i n i k o ’ p a y t i r i s h t a k l i f q i l i n a d i . Q i s h l o q xujalik geotextizimlari tabiiy geotizimlarga nisbatan kam xilma- x i l l i g i b i l a n t a v s i f l a n a d i , s h u n i n g u c h u n x a m u l a r ni t a s h q i ta’sirlarga barqarorligi kamroq. Buning uchun qishloq xo’jalik g eo t e xt i z i m l a r i n i n g s t r uk t ur as i n i «m ur a ka bl as ht i r i l ad i » , y a ь n i a l m a s h l a b e k i s h n i t a t b i q q i l i s h a n c h a s a m a r a b e r a d i . Almashlab ekishni turli rotatsion sxemalarini amalda qo’llash e k i n z o r l a r n i t u r l i t u m a n l i g i n i t a ’ m i n l a y d i . B u b i l a n tuproq strukturasini, xosildorligini yaxshilashga erishiladi. S H u n i n g d e k i x o t a z o r l a r n i b u n y o d e t i s h d e f l y a t s i y a n i o l d i n i olishga imkon beradi. Hududning tabiiy sharoitiga qarab o’rmonzorlar, suv xavzalari, rekreatsiya tizimlarini vujudga keltirish xam muxitning yaxshilanishi va axolining yashash sharoitlarini qulayligini ta’minlaydi. 2 . T a b i a t n i m u x o f a z a q i l i s h t a d b i r l a r i n i b a r c h a joylarla amalga oshirish tamoyili. Bu tamoyil geografik q o b i q n i n g b i r b u t u n l i g i t u s h u n c h a s i d a n k e l i b c h i q a d i , shuningdek geotizimlarni bog’liqligi, ular orasida modda va energiya almashuvida yotiq aloqalarni katta ax;amiyatga egaligi bilan bog’liq. Ba’zan ifloslanayotgan xududni boshqa sog’lom geotizimdan ajratib qo’yish to’krisida fikrlar aytiladi, bu var i ant t abi at m uxof azasi t am oyi ll ar i ga zi d, chunki ifloslantirayotgan manba ta’siri barcha xududlaga barobar yetib boradi. SHuning uchun xam asosiy tadbirlar odatda ayrim yirik shaxarlar («issiq nuqtalar» tamoyili) da amalga oshiriladi. T a d b i r l a r n i b a r c h a j o y l a r d a

a m a l g a o s h i r i s h t a m o y i l i landshaftni bir butun xolda muxofaza qilish, uning tabiiy k o m p o n e n t l a r i n i s a q l a s h , b a r c h a r e s u r s l a r i d a n o q i l o n a foydalanishni yo’lga qo’yishga imkon beradi. Ayniqsa, suv va xavoni tozaligiga erishish birinchi darajali axamiyatga ega, chunki ular nixoyatda xarakatchan. Suv xavzalarini musaffoligi barcha joylarda tadbirlar qo’llashni talab etadi, aks xolda i f l o s l a n i s h b a r c h a x u d u d ( x a v z a ) g a t a r q a l a d i . A m u d a r y o v a Sirdaryo xavzalari misolida tushuntirish mumkin. Tabiatni muxofaza kilish tadbirlari profilaktikasi. G e o t e x t i z i m l a r n i l o y i x a l a s h d a p r o f i l a k t i k , y a n i o l d i n i oluvchi tabiatni muqofaza qilish tadbirlari printsipiga amal q i l i n i s h i k e r a k . A t r o f m u x i t g a t u r l i s a n o a t , q i s h l o q x o ’ j a l i g i , t r a n s p o r t v a b o s h q a t o i f a d a g i c h i q i n d i l a r n i chiqarish e n g m i n i m a l m i q d o r d a , b a l k i m b u t u n l a y c h i q a r i l m a s l i g i n i x a y o t n i o ’ z i t a l a b e t m o q d a . B u n g a e r i s h i s h uchun ishlab chiqarish texnolgiyasi takomillashuvi lozim, yopiq t s i k l d a g i t e x n o l o g i y a t a t b i q q i l i n i s h i g a o ’ t i s h m a q s a d g a muvofiq. Kam chiqindili, keyinchalik chiqindisiz texnologiyani qo’llashga o’tish eng muxim dolzarb masala. Tozalovchi inshootlar, ayniqsa biologik uusullar eng samaralidir. Faolil yordamida bakteriologik chiritish (achitish) muxim xisoblanadi. 3 . H u d u d i y t a b a q a l a s h u v t a m o y i l i . B u t a m o y i l d a g e o t e x t i z i m l a r x u d u d n i tabiiy- ijtimoiy-iktisodiy s h a r o i t l a r i n i x i s o b g a o l i b , k e y i n l o y i x a l a n i s h i z a r u r . H a r b i r g e o t i z i m o ’ z i g a x o s l i g i , b i r x i l l i g i b i l a n q o ’ s h n i k o m p l e k s d a n f a r k q i l a d i . G e o t i z i m l a r n i t u r l i t u m a n l i g i u l a r n i t u r l i d a r a j a d a b a r q a r o r l i g i n i k e l t i r i b c h i q a r a d i , uz-o’zini tozalash xam turlicha bo’ladi. SHuningdek, mavjud a n t r o p o g e n - t e x n o g e n n a g r u z k a n i x a m x i s o b g a o l i s h k e r a k , uning ijtimoiy-iqtisodiy funktsiyasining xarakternыy e ’ t i b o r g a o l i s h k e r a k . F u n k t s i y a s i n i m u r a k k a b b o ’ l i s h i , nagruzkani xam katga bo’lishiga olib keladi, bu xol o’z- o’zini t o z a l a s h v a b o s h k a r i s h q o b i l y a t i n i b u z i s h g a t a ’ s i r e t a d i , b u xo l d a

no xu sh x od i s al ar ni r i v oj l a ni sh i ku ch ay ad i , a xo l i ni sog’lig’iga putur etadi. Tog’ botiklarida yerdan foydalanishda markaziy qismini sanoat korxonalariga ajratgan xolda, uning c h e k k a l a r i n i a x o l i p u n k t l a r i n i k u r i s h i g a l o y i x a l a n s a maksadga muvofik bo’ladi, chunki bu joylarda shamol xarakti mavjud, markazda kamroq yuz beradi. S H a x a r l a r d a g e o t e x t i z i m n i l o y i x a l a g a n d a s h a x a r landshaft xususiyatidan kelib chiqkan xolda, qurilishi lozim b o ’ l g a n o b ’ e k t l a r n i j o y n i n g r e l ь e f , s u v x u s u s i y a t l a r i n i e’tiborga olib loyixalansa maksadga muvofiq bo’ladi, relьef j i r a t a d a n n o q u l a y b o ’ l g a n j o y l a r n i s p o r t a r e a n a l a r i n i q u r i s h g a a j r a t i s h , d a m o l i s h z o n a l a r i n i l o y i q a l a s h , y o ’ l k u r i l i s h i n i r e l ь e f g a m o s l a b l o y i x a l a s h k a n a l l a r , d a r e soxillarini rekreatsiya zonalariga berish ma’kul. Kup qavatli t u r a r j o y l a r n i l o y i x a l a g a n d a q u y o s h r a d i a t s i y a s i , s h a m o l xarakati, manzara e’tiborda bo’lishi darkor. 4.Tabiiy-texnik geotizimlar faoliyatining rejimini qisobga olish. boshqaruv va nazorat. Geoekologik loyixalash nafaqat tabiiy-texnik geotizimlarni vujudga keltirishni n a z a r d a t u t m a y , b a l k i m u l a r n i m u v a f f a q i y a t l i f a o l i y a t ko’rsatish rejimi va xamda boshqarishni xam e’tiborga oladi. Tabiiy- texnik geotizimlarni loyixalashning majburiy elemontlaridan biri tabiiy-texnik geotizimlarni ta’siri, tabiiy, integrach geotizimlarni o’zgarishi, bioekologik xamda sotsial- i qt isodiy oqibat lari o’zgarishi bo’yicha kom pl eks nazorat bo’lishi kerak. T a b i i y - t e x n i k g e o t i z i m l a r n i b o s h q a r i s h o ’ z t a ’ s i r d o i r a s i g a x o ’ j a l i k , t e x n i k , i n s o n f s y u l i y a t i v a t a b i i y k o m p l e k s l a r o ’ r t a s i d a g i o q i l o n a x a m d a o p t i m a l o ’ z a r o m u n o s a b a t n i t a s h k i l q i l i s h n i o l a d i , g e o t e x t i z i m l a r n i s o t s i a l - i q t i s o d i y f u n k t s i y a l a r i n i b a j a r i s h b or a s i d a g i faoliyatini tartibga soladi. Jamiyat talabini qondirish uchun t e g i s h l i l a n d s h a f t n i t a n l a s h n i , l a n d s h a f t b a j a r a y o t g a n funktsiyalarni xarakteri va darajasini tanlash, geotizim funktsiyasini almashtirish masalasini xal qilish, jamiyatni x ud ud i y va va qt t a l a bl ar i n i

l a nd sh af t i ni ng i m k on i y at l ar i (uning barqarorlik xususiyati, maydoni, rejimi va b.) bilan muvof iqlashti ri sh, avari ya vaziyat lari to’ g’ri si da ogoxant iri sh va tabiiy komponentlarni avariya vaqtida tadbirlar bilan muxofaza qilish lozim bo’ladi. T a b i i y - t e x n i k g e o t i z i m l a r n i b o s h q a r i s h u l a r n i l o y i x a l a s h v a e k s p l u a t a t s i y a v a q t i d a z a r u r . O d a t d a l o y i x a n i o’zi -o’ziga xos boshqaruv tizimi, chunki uni amalga oshirish t a b i i y , t e x n i k k o m p o n e n t l a r n i o ’ z g a r i s h i g a o l i b k e l a d i v a b u t u n t a b i i y - t e x n i k g e o t i z i m l a r n i n g f u n k t s i y a l a r i n i xolatini aniqlaydi. Tabiiy-texnik geotizimlarni boshqarishni aloxida murakkabligi ularda tabiiy, texnik va sotsial elementlarni o’ zaro al mashib kel ishi va ularni mur akkab o’ zaro t a’sir lar i b i l an b og’ l i q. T a bi i y- t e xn i k g eo t i zi m l ar n i bo sh qa r i sh ni qoida va usul lari ni aniqlashda ular da tabi iy komplekslarga x o s o ’ z - o ’ z i n i b o s h q a r i s h v a t a s h k i l e t i s h j a r a y o n l a r i n i xisobga olish juda xam muxim. O’z-o’zini boshqarish va tartibga solish jarayonlarini boshqaruv manfaatlaridan foydalanish zarur. Masalan, suv omborlarining qirg’oqcharini tabiiy jarayonlar ta’sirida b ar qar or x ol at ga k el i s hi ni , q i r g’ oq zo na si ni ng m e’ yo r d ag i k e s i m i n i v u j u d g a k e l i s h i , p l y a j , a b r a z i y a j a r l i g i v a boshqalarni tarkib topishi, buzilgan yerlarni rekulьtivatsiya, qilishda biologik jarayonlarning faoliyatidan foydalanish, qumliklarni o’simliklar bilan qoplanishi, biologik faoliyat asosida tuproq profilini vujudga kelishi, suv xavzalarini o’simlik qoplami bilan qoplanishini oldini olish maqsadida o’simliklarni iste’mol qiluvchi baliqlarni faoliyatidan foydalanish va b. T a bi i y- t e xn i k ge ot i z i m l a r ni na f a qa t f ao l i ya t i ni , s h u n i n g d e k b i r v a q t n i o ’ z i d a u l a r n i d i n a m i k a s i v a rivojlanishini xisobga olish muxim, bunda bir-birlarini u s t i g a t u s h u v c h i t u r l i d a v r l a r d a g i o ’ z g a r i s h l a r y u z b e r a d i . M a s a l a n , b i r y o ’ n a l i s h d a g i i q l i m o ’ z g a r i s h l a r i b a r c h a j arayonlarga ta’sir etadi, ayniqsa landshaft biologik, gidrologik, geomorfologik xodisalarni

tezlashtiradi yoki seki nl asht i r adi , agar da bu i ql i m i y o’ zgar i shl ar r i t m , t si kl da y u z b e r s a t a b i i i m u x i t o ’ z g a r i s h l a r i m a ’ l u m y u n a l i s h l a r d a sodir bo’ladi. T i z i m n i n g b o s h q a r i s h d a r a j a s i u n i t a s h k i l q i l g a n e l e m e n t l a r v a m u x i t o r a s i d a o ’ z a r o b o g ’ l i q l i k d a r a j a s i g a bog’ l i q. Agar da bu el em ent l ar bir - bir l ar i bi l an yaqi ndan bog’ li q bo’ lsa u xol da ularni boshqari sh oson. Yopiq t izim lar , y a ’ n i q o ’ s h n i t i z i m l a r y o k i m u x i t b i l a n a l o q a s i b o ’ l m a g a n tizimlarni boshqarish soddaroq. Tizim ochiq bo’lsa, muxit bilan aloqasi yaqindan bo’lsa, u xolda uni boshqaruv murakkab kechadi. Geotextizimlar ochiq tizimli bo’lganligi tufayli, ularni atr of dagi tabi iy, intenral va tabi iy- texnik geoti zi ml ar bilan bog’liq bo’lganligi sababli ularni boshqarish oson emas. Boshqaruv bir vaqt li akt bo’l may bal kim ket ma-ket x a r a k a t l a r d a n i b o r a t b o ’ l i b q u y d a g i l a r n i o ’ z i c h i g a o l a d i : tizimni loyixalash - uni vujudga keltirgan tizimni xolati va faoliyatini urganish -tabiatni o’zgarishini o’rganish - salbiy oqibatlarini ajratib olish - ularni baxolash - ushbu oqibatlar bilan kurashish uchun printsipial tadbirlarni tanlash - ularni amalga oshirish - tizimni o’zgartiruvchi choralar qo’llagandan so’ng urganish - ularni samaradorligini aniqlash - tizimni ekspluat at si ya reji mi ga o’zgart iri sh ki rit ish (Muxina, Preobrajenskiy, 1979). Tabiiy-texnik geotizimlarni boshqarishning quyidagi turlarini ajratish maqsadga muvofiq: 1) loyixalash jarayonida geotextizimlarni vujudga keltirishni boshqarish - o’zuvchi; 2) mavjud geotextizimlarni boshqarish - amaliy (tartibga solish). O’zuvchi jarayonida boshqarish tizimida quydagilar bajariladi: a ) o ’ r g a n i l a y o t g a n g e o t i z i m l a r j a m i y a t n i n g ijtimoiy - i q t i s o d i y t a l a b l a r i g a m o s k e l i s h i t a x l i l q i l i n a d i , b ) tabiiy - texnik geotizimlarni vujudga keltirish va faoliyati n a t i j a s i d a y u z b e r i s h i m u m k i n b o ’ l g a n o q i b a t l a r n i y a q i n v a uzoq kelajak uchun bashoratlash, bunda ularni turli shakllarda foydalanishi xam e’tiborga olinadi, ularga ta’sir uslublari, t ur l i

r ej i m l ar da n agr uz ka ga a xa m i ya t ber i l ad i . v) t a’ si r uslubl ar i t anlanadi , ta’ si r par am etr lari (me’ yor lari) , landshaftning o’zgarishlari, xo’jalik va axoli uchun oqibatlari aniqlanadi. Loyixada rejalashtirilayotgan tadbirlarning oqibatlarini xisobga olish ko’zda tutiladi. Masalan, sug’orma ye rlarda tuproq sho’rlanishi va unga qarshi kurash. Bu tadbir ye rlarni o’zlashtirish jarayonida nazarda tutiladi. Amaliy boshqarish bosqichma-bosqich geotextizimlarni real (haqiqiy) o’zgarishini nazorat qilish me’yoriy yoki loyihalangan ko’rsatkichlar bo’yicha amalga oshiriladi, belgilangan rejim bo’yicha turli qurilmalar va texnologik jarayonlar yordamida bajariladi. Nazoratning zarurligi texnik inshootlarni geotextizimning tabiiy qismlariga ta’siri natijasida turli zanjirli reaktsiyalari vujudga keladi, ko’pincha nagruzkani oshib ketishi natijasida chuqur tiklanmaydigan o’zgarishlarga olib keladi, keyinchalik salbiy oqibatlar rivojlanadi, buning natijasida tabiiy- texnik geotizim butunlay ishdan chiqishi mumkin. Nazorat bir tomondan, tabiiy-texnik geotizimlarni faoliyatini va uning atrof muxitga ta’siri, boshqa tomondan – o’zgarayotgan tabiiy va sotsial- iqtisodiy sharoitlarni unga katta ta’sirini aniqlash uchun zarur.

Похожие

Geoekologik kartalar

Geoekologik muammolar

Geoekologik xaritalashtirish

Geoekologik monitoring

Geoekologik ekspertiza