logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экология
  4. Tabiatshunoslikning fizikaviy konsеptsiyasi

Tabiatshunoslikning fizikaviy konsеptsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB
Скачать
Tabiatshunoslikning fizikaviy kons е ptsiyasi Reja: 1. Tabiatshunoslik, tabiiy fanlarning predmeti 2. Tabiatshunoslikning eng asosiy vazifasi 3. Fazoning birinchi tugallangan nazariyasi Tabiatshunoslik, tabiiy fanlar deganda tabiat to&#39;g&#39;risidagi: fizika, kimyo, biologiya, geologiya, geografiya va boshqa fanlar tushuniladi. Tiibiatshunoslikning o&#39;zi nimaq Tabiatshunoslik — bu tabiiy hodisalarni belgilovchi farazlarni tajribada tekshirish va shu orqali nazariya yoki empirik uiniimlashtirishlar yaratishga asoslangan fandir. Tabiatshunoslik, tabiiy fanlarning predmeti—sezish organlarimiz orqali his ctadigan jarayonlar va hodisalardir. Olimlarning vazifasi —bu jarayonlarni timumlashtirib, tabiat hodisalarini boshharadigan qonunlarni o&#39;z ichiga oladigan nazariy model yaratishdan iborat. llm- fanning qonunlarini shakllantiradigan tajriba natijalarini, empirik umumlashmalarini va nazariyaiarni bir-biridan farqlash lozim. Masalan, Olamda o&#39;zaro tortishish hodisasi bevosita lajribada kuzatiladi, Fanning qonuni, masalan, Butun o1am tortishish qonuni — bu hodisani tushuntirishning bir varianti sanaladi. Fanda faktlar o&#39;zining doimiyligini saqlaydi; qonunlar esa ilm-fan rivojlanishi bilan o&#39;zgarishi mumkin. Masalan, fundamental qonun, Butun o1am tortishish qonuniga nisbiylik nazariyasi yaratilgach o&#39;zgartirishlar kiritildi. Haqiqatni aniqlash jarayonida sezgi va tafakkurning ahamiyati murakkab falsafiy masaladir, Tajribada tasdiqlangan holatlar fanda haqiqat deb tan olinadi. Shuning uchun tabiatshunoslikning asosi shundan iboratki, tabiat to&#39;g&#39;risidagi bilimlar empirik tekshirishdan o&#39;tgan bo&#39;lishi kerak. Tabiatshunoslik fanfari texnika fanlaridan, dunyoni bilishga haratilganligi bilan, matematikadan esa belgilar tizimini emas, balki tabiat tizimlarini tadqiqot qilishi bilan farq qiladi. Fizika — tabiat to&#39;g&#39;risidagi, uning umumiy qonuniyatlarini o&#39;rganadigan fan. Shuning uchun tabiatshunoslik asosida fizika va uning qonunliri yotadi. Fizikaning boshqa tabiiy fanlarga kirib borishi shunchalik ko&#39;p qirraliki, ularning tutashgan joylarida yangi tabiiy fanlar paydo bo&#39;ladi, masalan, biofizika, geofizika, astrofizika, fizik kimyo va hokazolar. Fizika insonning texnikaviy yutuqlari asosini aniqlab bersa, biz tabiatshunoslik to&#39;g&#39;risidagi o&#39;quv kursirii biologiyasiz tasavvur qila olmaymiz. Biologiya tirik tabiat to&#39;g&#39;risidagi fandir. Fizika va biologiya fanlarining tabiiy ravishda bir-birini to&#39;ldirishi olamning tabiiy-ilmiy manzarasiga &#39; asos solishga imkon beradi. Fizika va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishi nimaga asoslanganq Eng avvalo, insoniyatning amaliy ehtiyojiga. Masalan, XIX asrda issiqlikni ishga aylantira olishga hodir bo&#39;lgan issiqlik mashinalariga bo&#39;lgan ehtiyojni qondirish uchun fanda yangi termodinamika yo&#39;nalishi paydo bo&#39;ldi. Insoniyalning tarixi shundan dalolat beradjki, agarda jamiyatda muhim ehtiyoj tug&#39;ilsa, u ilm-fanni bir necha universitctlarga nisbatan ham ko&#39;proq olg&#39;a suradi. VIII—XV asrlarda Sharqda fan gurkirab rivojlandi. ilk akademiyalar paydo bo&#39;ldi. Bu yurt olimlarining ishlari butun dunyo ilm- fanining rivojlanishiga muhim tnrtki bo&#39;ldi. Pirovardida XVII—XVIII asrlarda Evropada birinclii ilmiy jamiyatlar, akadcmiyalar paydo bo&#39;lib, ilmiy jurnallar chop ctila boshlandi. llm-fan ijtimoiy institut sifatida vujudga kcldi. XX asrda ilm-fan keskin rivojlandi — yirik ilniiy- tadqiqot institutlari va laboratoriyalari lashkil topdi va zamonaviy tcxnika bilan jihozlandi. Jumladan, mamlakatimizda amaliy va yadro fizikasi ilmiy-tekshirish institutlari, kimyo va biologiya ihstitutlari, tcxnik va iqlisodiy universitetlar, shimingdek dunyoga mashhur ilmiy markazlar, laboratoriyalar tashkil clildi. Fanjamiyalning moddiy va ma&#39;naviy jihatlari, siyosiy va mafkuraviy hayoli bilan birlashib, bcvosita ilmiy-texnika taraqqiyotining mnhim qismi bo&#39;lgan ishlab chiharish kuchiga aylandi. Shuning uchun, o&#39;z kelajagi to&#39;g&#39;risida qayg&#39;urayotgan jamiyat ilm-fan, ta&#39;lim sohasini rivojlantirishga ko&#39;proq moliyaviy mablag&#39; kiritishga harakat qiladi. Respublikamizda «Kadrlar tayyorlash milliy dastnri» asosida mamlakatimizning ta&#39;lim liG`imini isloh qilish uchun katta mablag&#39; ajratilib kelmoqda. Yiingi asrda insoniyat oldida ilm-fan taraqqiyoti bilan bog&#39;liq global muammo bormiq Ha, bor. Bu hozirgi zamon tamaddunini (sivilizat-siyasini) saqlabholish muammosidir. Biz global inqirozlardan chiqish yo&#39;lliii&#39;ini mukammal o&#39;rganishimiz kerak, Eng murakkab va dolzarb muammolarni tahhl qilisliimiz lozim. Ko&#39;pgina ohrnlar XXI asrda iqtisodda, ilm-fanda va texnikada global o&#39;zgarishlar ro&#39;y beradi, deb hisoblashadi. XXI asr qanday bo&#39;ladiq Bu savol juda ko&#39;p odamlarni tashvishga solmoqda. OHmlar turli fikr va mulohazalar bildirishraoqda. Ko&#39;pgina faktlar va voqealami bir-biri bilan taqqoslab, aniq, mantiqan tushuniladigan xulosalarga kelish mumkin. Bulardan bin butun dunyo mamlakatlarida kuzatilayotgan kompaniya va korporatsiyalarning biriashishidir. Ch. Darvinning «Kuchli kuchsizni o&#39;z ta&#39;siriga olib, g&#39;alaba qiladi», degan qonuni ishlayotganga o&#39;xshaydi. So&#39;nggi yillarda katta-katta konsernlar, labrika va korporatsiyalarning birlashishi kapitalning globallashuvidan darak bcrmoqda. XXI asrda nimalar ro&#39;y bcrishi kutilmoqdaq Yctakchi kompa- niyalarining yashash davri kelganga o&#39;xshaydi, «Globallashtirish bosib kelmoqda», iborasi reallikka aylandi va «Transmiliiy korporatsiya» tushunchalari kundalik hayotimizga kirib keldi. Shuni aytish kerakki, dunyo iqtisodiyotining globallashuvidan faqat taraqqiy etgan mamlakatlar hamda ayrim mamlakatlarning rivojlangan hududlarigina yutadi. Dunyo iqtisodiyotida ro&#39;y berayotgan bunday integratsiyalashuv jarayonlaridan chetdaholmaslik uchun mamlakatimiz ham o&#39;z imkoniyat- larini toiiq ishga solishi lozim. O&#39;zbekiston O&#39;rta Osiyoning yetakchi mamlakati sifatida o&#39;z iqtisodini qo&#39;shni respublikalar, taraqqjy etgan davlatlar bilan sanoat integratsiyasi orqali yanada rivojlantirishi mumkin. Buning uchun hozirgi kunda rivojlangan davlatlar bilan qo&#39;shma ilmiy loyihalar yaratilmoqda. Bunga, Orol dengizini saqlabholish bo&#39;yicha tuzilgan ilmiy loyihalar misol bo&#39;la oladi. Biz hozir ilmiy-texnika inqilobi davrida yashamoqdamiz. Buni fan va texnikaning hayotimizga, uning taraqqiyotiga ta&#39;sirida ko&#39;ramiz. Shuni ta&#39;kidlash kerakki, fan va texnikaning kurtaklari qadimda paydo bo&#39;lgan, biroq u]ar bir-biridan alohida rivojlangan. Masalan, kishilik tarixining dastlabki davrlarida yunonlai&#39; madaniyatning rivojlanishiga asos solib, tabiatni bilishga intilishgan, Ickin ular uchun og&#39;ir ishlarni ilmiy taraqqiyot natijasida yaratilgan mashinalar emas, balki qullar bajarishgan. Faqatgina o&#39;rta asriarda g&#39;arb madaniyaiida inspnmng tabiatga munosabati kuzatuvchan-likdan atnaUyotga aylanqi, Eridi labiatning qanday ekanligi bilan qizi-qishmadi, balki li bilan nima qilsa bo&#39;ladi, deya savol beiaboshlashdi. Buning natijasi o&#39;laroq koyinchalik V.Geyz&#39;erib&#39;erg iborasi bilan aytganda, «iabialsluino.slik» texnika bilan bir butun bo&#39;lib birlashdi. Inson tabiat sirlari va jumboqlarini yeehish, shu bilan birga amaliy masalalarni hal qilish uchun fanni rivojlantiradi. XX asrning birinchi yarmida ilmiy-texnika inqilobi ro&#39;y beidi. Bunda atom tarkibining murakkabligi va radioaktivlik hodisasining kashf ctilishi, nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi, genctika, kibernetika raketa va kosmik texnikaning yaratilishi, elcktrning keng qo&#39;Jlanilishi, atom yadrosining parchalanishi, ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiyalarining rivojlanishi, ishlab chiharishning mexanizasiyalashtirilishi va avto- matlashtirilishi katta ahamiyatga ega bo&#39;ldi. Bizga oddiy bo&#39;lib ko&#39;rinadigan avtomobillar, samolyot, radio va televideniye — ilmiy- texnika taraqqiyotining malisuli bo&#39;lib, hozirgi zamon ilmiy-texnika inqilobiga iisos boidi. Hozirgi zamon fan yutuqlarini amalda qo&#39;llash natijasida butun global muammolar majmuyida, cng avvalo, jamiyat va tabiat orasidagi munosabatlarda ziddiyatlar kuchaydi. Ma&#39;lumki, olimlar ancha vaqtdan buyon sayyoramizda ekologik holat yomonlashganligidan bong urmoqdalar. ll.Kommoncr: «Hech narsa o&#39;z-o&#39;zidan berilmaydi»,—deb ekologik qonunlaming birini ta&#39;rifini bergan cdi. Atom energetikasining rivojlanishi Itimi kalla xavftug&#39;dirmoqda. Chernobildagi AES halokatiningoqibatlari hnli ko&#39;p o&#39;n yilliklarga o&#39;z ta&#39;sirini ko&#39;rsatadi. Taniqli futurologlar H.Viner va G. Kan «2000 yil» kitobida: «amalda sanoatlashtirish bosh-&#39;.iiiulan buyon, dcyarli hamma asosiy texnologik o&#39;zgarishlar kutil-.&#39;,iiii nqibnllarga olib keldi. Insonning tabiat ustidan hukmronligining oG`.i biG`iiing nuzoralimizdan tashharida liiikmdorlik manbayiga aylanishi xiivfi imydo bo&#39;linoqda», deb yozishgan. lTlning global o&#39;sishning asosiy an&#39;anillai&#39;igd tii&#39;sirini ko&#39;rib cliiqaylik. Tarixda yangi texnologiyilarni aholi soni o&#39;sishi va iqtisodiy bo&#39;lgun jismoniy surishga yordam berilganligiga misollar ko&#39;p. Shuning uchun yangi texnologiyalar ishlab chiqishdagi hamma muammolarni yechishga yordam beradi, degan fikr lug&#39;iladi. ilmiy-texnika taraqqiyotining imkoniyatlarini global yordamida nimaga olib kelishini ko&#39;zdan kechiraylik. Insoniyat muammosini hal qildi, deb faraz qilaylik, bunga asosiy dalillar - atom qurish, uranning vaqtini boshqariladigan yadro sintezi muammosini hal qilishi, faraz qilaylik, minerallar tarkibi kam bo&#39;lgan mdalami ishlov berish hisobidan resurslarimiz zaxirasi ikki marta oshsin; ishlab chiqarish chiqindilarini qayta islilash natijasida birlamchi resurslariga bo&#39;lgan ehtiyoj, to&#39;rtdan birga kamaysin. Afsuski, bunday natijalarning kompyuter dunyo modeliga kiritilishi ham muhim o&#39;zgarishlarga olib kelmas ekan. Baholash shuni ko&#39;rsatadiki, bu holallarda ham aholi soni va sanoalning o&#39;sishi ta&#39;minlanar ekan, lekin baribir bular chcklangan bo&#39;ladi. Oxir-oqibatda, atrof-muhitning halokatli ifloslanishi natijasida keskin kamayish ro&#39;y berib, qishloq xo&#39;jaligi mahsulotlarini ishlab chiharish kcskin kamayib ketadi, bu o&#39;z navbatida oziq-ovqat yetishmasligiga olib kcladi. Yuqorida keltirilganligiga qo&#39;shimcha qilib, yerning bar bir gektaridan ikki marta oshishi, tibbiyotdagi muvaffaqiyatlar, inson tug&#39;ilshini boshqara olishni modelga kiritamiz. Hisoblashlar shuni ko&#39;rsatadiki, bunday kiritilishini ham, afsuski, tizimning o&#39;sishini 2100-yilda to&#39;xtashini ko&#39;rsatadi. Atrof- muhitning ifloslanishi dastlab kamayadi, so&#39;ngra keskin oshib boradi, chunki, liar qanday mukammal tozalash tizimi ham chiqindilarni to&#39;liq yo&#39;qota olmaydi. Ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga to&#39;g&#39;ri keluvchi ifloslanib kamaysa ham ishlab chiqarishning oshib borishi atrof- muhitning buzilishiga olib keladi. Tabiatshunoslikning eng asosiy vazifasi—dunyoning tabiiy-ilmiy manzarasini yaratishdir. Tabiatning tabiiy-ilmiy manzarasi asosan shakllangan tizimni hosil qiladi. Unga fan rivojlangani sari aniqlik kiritiladi va to’ldiriladi. Ilmiy til ko’p jihatdan odamlar orasida bo’ladigan kundalik muomila tiliga juda ham o’xshaydi, ammo undan shu bilan farqlanadiki, ilmiy atamalar birinchidan, ham umumiy, ham abstrakt, ikkinchidan ular qisqa va aniq ifodalanady. Fan o’zi o’rganayotgan mavzu (pr е dm е t) va hodisalarda umumiylikni aniqlashga intiladi. Umumiylikni ajratib olish abstraktsiyaga, ya&#39;ni birlam-chilikdan, konkr е tlikdan, tasodifiylikdan uzoqlashishga olib k е ladi. Tabiatshunoslikning eng umumiy va abstrakt tu-shunchalari, qoyalari va konts е ptsiyalari bir tomondan chuqur, boshqa tomondan umumiy tabiatning xossalarini ifodalaydilar. Shunday tushuncha va konts е ptsiyalar bilan birinchi navbat-da tabiatshunoslikning fundam е ntal asosi sifatida fizika ish ko’radi. Tabiatni fizik tavsif etishning eng umumiy muhim fundam е ntal konts е ptsiyasiga mat е riya, harakat, fazo va vaqt taalluqlidir. Mazkur tushunchalar faqatgina tabiatshunoslikda qo’llanilmay, balki juda ko’p gumanitar sohalarda masalan, san&#39;atda, iqgisodda ham ishlatiladi. Ularning falsafada qo’llanilishi haqida gaiirmasa ham bo’ladi. Bizni o’rab turgan borliq, bizning atrofimizdagi mavjud va s е zgilarimiz orqali uzatiladigan tasavvur mat е riyadan iboratdir. Mat е riya ob&#39; е ktiv r е allikni ifodalaydigan fal-safiy kat е goriya bo’lib, ob&#39; е ktiv r е allikni inson o’z s е zgilari bilan idrok qiladi va bu ob&#39; е ktiv r е allik bizning s е zgi-larimizga bog’liq bo’lmaganholda mavjuddir. Bizning s е zgilarimiz undan nusxa oladi. Mat е riyaga b е rilgan bu ta&#39;rifning qanchalik tugalligini k е lajak ko’rsatadi. Klassik tasavvurlarga ko’ra tabiatshunoslikda mat е riya ikki xil ko’rinishda o’zini namoyon etadi: modda va maydon. hozirgi tasavvurlarda bu ikkitaga yana uchinchi xil mat е riya — fizik vakuum qo’shildi. Ba&#39;zi bir olimlar korpus-kulyar-to’lqin dualizm qoyasiga ko’ra modda va maydonni bir xil tip r е allikka kiritadilar, ular o’z~o’zidan ta&#39;sirlanib bizni s е zgi a&#39;zolarimizga ta&#39;sir ko’rsatib, ba&#39;zihollarda modda tarzida (fizik jlsmlar, mol е kulalar, atomlar, zarrachalar) namoyon bo’lsa, boshqalarida esa — maydon tarzida (Yorug’lik, radiatsiya, gravitatsiya, radioto’lqinlar) namoyon bo’ladi. Ammo bunday birlashish ko’proq darajada makrodunyoga aloqasi bo’lmay, balki ko’p xususiyatlari kvant m е xanik tavsifga ega bo’lgan mikrodunyoga aloqadordir. Tabiatshunoslikning uzoq vaqt orasidagi rivojlanish davrida harakatning miqdoriy jiqatidan tavsif etishdagi vaqt va fazo to’g’risidaga shakllangan tasavvurlar tub ma&#39;nosi bilan o’zgardi. fizikada harakat eng umumiy ko’rinishda, fizik tizim-ning o’zgarishi d е b haraladi va uni tavsif etish uchun D е kart gaytidan boshlab, fazo-vaqtiy koordinatalar va fazo-vaqt kontinium nuqgalaridan iborat o’lchanadigan param е trlar to’plami kiritildi. Fizikada tizimholatining boshqa para-m е trlari — impuls, en е rgiya, harorat, spin va hokazolardan foydalaniladi. &#34;Vaqt&#34; d е ganda nima tushuniladi Vaqt qisqasi, soat nimani ko’rsatsa o’sha. Soatning ishlash, printsipi turli fizik hodisa va jarayonlarga asoslangan bo’lishi mumkin. Eng qulay uzoq vaqt katta aniqlik bilan takrorlanadiqan davriy jarayonlar, xususan, Е rning o’z o’qi atrofida aylanishi, uyqotilgan atomlarning el е ktromagnit nurlanishi va hokazolar. Vaqtni o’lchashda nodavriy jarayonlardan ham foydalanish mumkin (masalan, atom yadrosining е mirilishi yoki tortishish maydonida jismlarning erkin tushishi). Tabiatshunoslikning juda ko’p muvaffaqiyatlari aniqroq yuradigan soatlarni yasash va tasavvur etish bilan bog’liqdir. Vaqtni yanada aniqroq ta&#39;riflasak, vaqt fizik holatning o’zgarish tartibini b е lgilaydi va istalgan fizik jarayon va hodisaning ob&#39; е ktiv tavsifidan iboratdir; u univ е rsal kattalik qandaydir r е al jism yoki tizimlarda ro’y b е rayotgan o’zgarishlarni boshlamasdan turib vaqt haqida gapirish fizika nuqtai nazaridan mazmunga ega emas. Nyuton vaqtni absolyut va nisbiy turlarga bo’ladi. Nyuton o’zining &#34;Natural filosofiyaning mat е matik asoslari&#34; d е b nomlangan kitobida shunday yozadi: &#34;Absolyut, haqiqiy yoki mat е matik vaqt o’z-o’zicha, ichki tabiati bilan biror tashqi narsaga bog’liq bo’lmay, t е kis o’tadi va u boshqachasiga &#34;davomiylik&#34; d е yiladi&#34;. Nisbiy tuyuladigan yoki odatiy vaqt aniq yoki tashqi s е zgilarimiz yordamida aniqlanadigan qandaydir harakat orqali amalga oshiriladigan, kundalik turmushda haqiqiy mat е matik vaqt o’rnida qo’llaniladigan soat, kun, oy, yil kabi davom etish o’lchovidir. Absolyut vaqtning o’zgarishi mumkin emas. Vaqt va fazo o’zi o’zini va butun mavjudotni singdiruvchidir. Shunga o’xshash fikrni Nyuton fazo uchun ham bildirgan. Fizikaning rivojlanishi jarayonida maxsus Nisbiylik nazariyasi yuzaga k е lishi bilan &#34;absolyut vaqt fizik ma&#39;noga ega emas&#34; d е gan fikr tug`ildi. U faqat, id е al mat е matik tasavvurdan iborat. Chunki tabiatda q е ch qanday r е al jarayon yo’qki, u absolyut vaqtni o’lchashga yaroqli bo’l е in. Birinchidan, vaqt o’tishi sanoq sist е masi t е zligiga bog’liq. Е tarlicha katta t е zlik — Yorug’lik t е zligiga yaqin t е zlikda vaqt s е kinlashadi, ya&#39;ni r е lyativistik s е kinlashish yuzaga k е ladi. Ikkinchidan, tortishish maydoni vaqtni gravitatsion s е kin-lashishiga olib k е ladi. Ba&#39;zi bir sanoq sist е malaridagi lo-kal vaqt to’g’risida gapirish mumkin. Vaqt turli fizik sharo-itda turlicha o’tadi. Vaqt.„doimo nisbiydir. Vaqtning muhim xususiyati vaqt haqidagi postulatda ifodalangan. har tomon-lama bir xil hodisalar bir xil vaqtda o’tadilar. Xususan, yax-shi soatlarning takrorlanishi davri oraliqi bir xil sharoit-da tamomila bir xil. Mazkur postulat shak-shubqasiz tabiiy ko’rinsada, uning haqiqiyligi nisbiydir. Chunki uni tajri-bada eng mukammal, ammo r е al soat yordamida ham t е kshirib bo’lmaydi: ular albatta id е al emas, ularning o’zini aniqlanish ch е garasi mavjud. Turli vaqtlarda tabiatda tomomila bir xil sharoit yaratish imkoniyatiga absolyut ishonch yo’q. Shu bilan bir qatorda uzoq vaqtlar davomida o’tkazilgan tabiiy-ilmiy tadqiqotlar tajribasi postulatning muayyan aniqlik ch е gara-sidadir. Uning aniqpigi esa istalgancha yuqori bo’lishi ham mumkin. Fazo konts е ptsiyasi ham xuddi vaqt konts е ptsiyasi kabi uzoq rivojlanish va tiklanish yo’lini bosib o’tdi. Fazo to’g’risidagi birinchi tasavvur tabiatda va birinchi navbatda mikrodunyoda muayyan qajmni egallovchi qattiq fizik jismlar mavjudligining shak-shubqasizligidan k е lib chiqdi. Shunday tasavvurdan quyidagi ta&#39;rif k е lib chiqdi: Fazo fizik jismlarning bir vaqtning o’zida birgaliqda mavjud bo’lish tartibini ifodalaydi. Fazoning birinchi tugallangan nazariyasi — Е vklid g е om е triyasidir. U 2000 yil ilgari yara-tilgan bo’lishiga haramay hozirgacha ilmiy nazariya namunasi hisoblanadi. Е vklid nazariyasi go’yo vaqtdan tashhari mavjud bo’lgan id е al mat е matik ob&#39; е ktlar bilan ish ko’radi. Shu ma&#39;noda fazo mazkur g е om е triyada — id е al mat е matik fazodir. XIX asrning yarmigacha, ya&#39;ni Е vklid g е om е triyasi yaratilgunga qadar tabiatshunoslarning q е ch biri r е al fizik Faz° bilan Е vklid fazosining o’zaro o’xshashligiga shubqa qilmas edilar. Nyuton abstrakt vaqtga o’xshatib, «absolyut fazo» tushuncha-sini- ham kiritdi. Absolyut fazo mutlaqo bo’sh bo’lishi, shu bi-lan birga unda fizik jismlar mavjud bo’lishi ham mumkin, buholda ushbu fazoda fizik jarayonlar sodir bo’ladigan olam sf е rasidan iboratdir. Bunday fazoning xususiyati Е vklid g е om е triyasi bilan b е lgilanadi. Fazo to’g’risidagi bu tasavvur hozir ham juda ko’p tajribalar asosida е tilganliga tufayli katta ixtirolar ochish imkoniyatini b е rdi. Bo’sh fazo, albatta id е al fazodir. Bizni o’rab turgan r е al olam moddiy jismlarga to’ladir. hattoki qavosiz kosmik fazo ham yulduzlar, m е t е oritlar, el е m е ntar zarralar, astronomlar-ning taxminicha ko’zga ko’rinmas b е rkingan mat е riya ham bo’lishi mumkin ekan. Bo’sh fazoning id е alligi m е xanik harakatning nisbiyli-gini ham tasdiqlaydi. Jismning harakatini tavsiflash uchun boshqa jism sanoq boshi tarzida ko’rsatilishi k е rak, chunki faqat bir jismni o’zining harakatini bo’sh fazoda kuzatish mazmunga ega emas. Maxsus nisbiylik nazariyasi fazo va vaqtni bir kontinium fazo-vaqtga birlashtiradi. Bunday birlashishga Yorug’likning vakuumdagi t е zligi sq300000 kmG`s hamda nisbiylik printsipi asos bo’lib xizmat qiladi. B е ril-gan nazariyadan fazoning turli nuqtalarida sodir bo’lgan ikki hodisaning bir vaqtda o’tishining nisbiyligi hamda bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan turli sanoq sist е malarida o’lchangan uzunlik va vaqt oraliqining nisbiyligi k е lib chiqadi. Buning ma&#39;nosi shuki, r е al olam uchun fazo va vaqt absolyut emas, balki nisbiy tavsifga ega ekan. Fizikada Nyutonning klassik konts е ptsiyasi. Nyutonning klassik m е xanikasi tabiatshunoslikning ri-vojlanishida muhim rol o’ynadi va hozirda ham o’ynab k е l-moqda. U Е rda va Е rdan tashhari sharoitlarda juda ko’p jara-yonlarni tushuntirib b е rdiG`va juda uzoq vaqt davomida t е xnik muvaffaqiyatlarning asosi bo’lib k е ldi. gUning asosida ixti- soslikning turli sohalarida ilmiy t е kshirishlarning juda ko’p usullari shakllandi. Ko’phollarda u fikrlash va du-iyoharashni b е lgilab b е rdi. XX asrning boshiga qadar barcha hodisalarni &#34;jism va zarralarning harakati bilan tushunti-rish mumkin&#34; d е gan m е xanistik dunyoharash hukmron ediG`Fi-zik jarayonlarni m е xanik tasavvur etishning eng katta muvaf- faqiyatining misoli tarzida moddalarning mol е kulyar-kin е tik nazariyasini k е ltirish mumkin. Mazkur nazariya is-siqlik jarayonlarini tushunish imkonini b е rdi. XX asrga qadar tabiatshunoslikning qiyofasini b е lgilagan Nyuton konts е ptsiyasi klassik m е xanikaning asosida yotadi. Nyuton tizimiga ko’ra, fizik r е allik moddiy nuqga, vaqt, fazo va kuch tushunchalari bilan tavsiflanadi. Nyuton kon-ts е ptsiyasida «fizik hodisalar» d е ganda, o’zgarmas qonunlar bi-lan boshhariladigan moddiy nuqtaning fazodagi harakatini tushunish k е rak. Moddiy nuqta r е allik haqidagi bizning ta-savvurimizning yagona uslubidir. Bunda ushbu r е allik o’.zgarishga hodirdir. Nyuton 1667 yili dinamikaning uchta qonunini taklif etdi. Ular klassik m е xanikaning asosini tashkil etadi. Nyu-ton qonunlari insoniyat katta tajribalarining umumlashgani bo’lib, ular m е xanikada juda muhim rol o’ynaydi. Nyutonning birinchi qonuni quyidagicha ta&#39;riflanadi: har qanday jism tinchholatini yoki to’g’ri chiziqli harakatini bu jismga boshqa . jismlar ta&#39;sir qilmaguncha saqlaydi. Jismning tinchholati yoki to’g’ri chiziqli t е kis harakati nisbiy bo’lib, u sanoq sis-t е masiga bog’liq. Masalan, to’g’ri chiziqli t е kis harakat qilayotgan vagonning ichidagi stol ustida biror shar tinch tur-gan bo’lsin. Po е zdning harakati k е skin t е zlashganda shar harakatga t е skari tomonga siljiydi, s е kinlashganda esa ol-dinga, ya&#39;ni harakatlanayotgan tomonga siljiydi. Buning saba-bi shunday, sharcha vagon bilan bog’liq sanoq sist е masida tinchholatda bo’lgan, vagon esa Е r sirti bilan bog’liq sanoq sist е -masida to’g’ri chiziqli t е kis harakatlanayotgan edi. Shuning uchun sharcha ham е r sirti bilan boqlangan sanoq sist е masida to’g’ri chiziqli t е kis harakatda qatnashadi. Tormozlanish yoki t е zlanish tufayli po е zd to’g’ri chiziqli harakatdan ch е tga chiqadi. L е kin vagon ichidagi shar е rga nisbatan to’g’ri chiziqli harakatini saqlashga intiladi. Buning natijasida sharning vagon d е voriga nisbatan siljishi kuzatiladi. Mazkur misol-dan quyidagi xulosa k е lib chiqadi: agar Nyutonning birinchi qonuni biror sanoq sist е masiga nisbatan o’rinli bo’lsa, bu sist е maga nisbatan to’g’ri chiziqpi t е kis harakat qiladigan boshqa sist е malarda ham o’rinli bo’ladi. Bunday sanoq sist е ma «in е rtsial sanoq sist е malari» d е b ataladi. Uholda Nyuton- ning birinchi qonuni quyidagicha ta&#39;riflansa ham bo’ladi: In е rtsial sanoq sist е malarida jism o’z t е zligini o’zgartirmaydi. Mazkur ta&#39;rif tinchholatdagi jism uchun ham taalluqli, albatta. Chunki jismning tinchholati uning t е zli-gi nolga t е ng bo’lgan xususiyholdir. Nisbaylik printsipi va invariantlik kons е ptsiyasi Agar sanoq sist е malari bir-biriga nisbatan t е kis va cho’gri chiziqli harakatlanayotgan bo’lsa va ularning birida Myutonning dinamika qonunlari o’rinli bo’lsa, uholda maz-kur sist е malar in е rtsial sist е malardan iborat bo’ladi. Galilsyning fikricha barcha in е rtsial sanoq sist е malarida klas-sik dinamika qonunlari bir xil ko’rinishga ega bo’ladi: m е xa-iiq.iisbiylik printsipi mazmuni shundan iborat. D е mak,-bir ipsrtsial sist е madan ikkinchisiga o’tganda dinamika qoiunlari o’zgarmas bo’lar ekan, ya&#39;ni odatda aytilishicha koor-diiatalarning bir in е rtsial sist е madan ikkinchisiga o’tishi <|)izik kattaliklarga nisbatan invariant o’tish bo’lar ekan. D е mak, «invariantlik» d е ganda, bir in е rtsial sanoq sist е ma-sidan boshqasiga o’tilganda fizik kattaliklar yoki tabiiy ob&#39; е ktlarning o’zgarmasligi tushuniladi. M е xanika nuqtai na-charidan haraganda hamma in е rtsial sanoq sist е malari o’zaro mkvival е ntdir: ularning birortasini boshqasidan yuqori qo’yib bo’lmaydi. Amalda buhol b е rilgan sanoq sist е masida o’gkazilgan m е xanik tajribalarning q е ch qaysisidan sist е ma turibdimi yoki to’g’ri chiziqli t е kis harakat qilayotgan buni bilib bo’lmasligida namoyon bo’ladi. Masalan, turtkisiz to’g`ri chiziqli t е kis harakat qilayotgan po е zd vagoni ichida tu-rib, agar vagon oynasidan haramasak, vagon tinch turibdimi ski harakatlanayaptimi, buni bila olmaymiz. Bunday sharoitda jismlarning erkin tushishi biz tanlagan jismning harakati n:i barcha boshqa m е xanik jarayonlar go’yo vagon tinch turgani-dagid е k sodir bo’ladi. Yuqorida bayon qilingan hodisalarni Galil е y aniqlagandi. Barcha m е xanik hodisalar turli in е rtsial sanoq sist е ma-laryda sodir bo’lganligi sababli q е ch qanday m е xanik tajribalar yordamida b е rilgan sanoq sist е ma tinch turganligi yokito’g’ri chiziqli va t е kis harakat qilayotganligini bilib bo’lmasligi haqidagi bu qonun nisbiylik qonuni d е yiladi. Nisbiylik qonuni XIX asrgacha «fizika asosan modtsalar fizikasi edi, ya&#39;ni u moddiy ob&#39; е ktlar xatti-harakatining ch е kli erkinlik darajasi va ch е kli tinchlikdagi massaga ega» d е b harar edi. XIX asrda el е ktromagnit hodisalar o’rganilganda, ularning xususiyatlari jismlarning m е xanik xususiyatlaridan jiddiy farq qilishi ma&#39;lum bo’ldi. Agar Nyuton m е xanikasida kuchlar jismlar orasidagi ma-sofaga bog’liq va to’g’ri chiziq bo’yicha yo’nalgan bo’lsa, M.Farad е y va D.Maksv е ll tomonidan yaratilgan el е ktrodina-mikada kuchlar masofaga va t е zlikka bog’liq. Ammo ular jism-larni birlashtiruvchi to’g’ri chiziqlar bo’yicha yo’nalmagan. Kuchlar darhol emas, balki ch е kli t е zlik bilan tarqaladi. Eynsht е yn fikriga ko’ra, el е ktrodinamika va optikaning rivojlanishida tabiat hodisalarini tavsif etish uchun faqatgina bitta klassik m е xanikaning o’zi kamlik qilayotgani yaqqol ko’rinibholdi. Maksv е ll nazariyasidan el е kxromagnit ta&#39;sir-lashuvlar ch е kli t е zlik bilan tarqalishi vd el е ktromagnit to’lqinlarning mavjudligi k е lib chiqadi. Yorug’lik, magn е tizm, el е ktr, «bir butun el е ktromagnit maydonning namoyon bo’lishi» d е b haray boshlandi. Maksv е ll «el е ktromagnit maydon» tushutschasini kiritishi bilan saklanish qonuni va yaqindan ta&#39;sirlanish printsipini saqlabholdi. Shunday qilib, XIX asrda fizikada yangi tushuncha — «maydon» tushunchasi vujudga k е ldi. Bu Eynsht е ynning fikriga ko’ra Nyuton davridan boshlab eng yuqori muvaffaqiyat edi. Zaryad va zarra orasida maydonning mavjudligining ixtiro qilinishi fazo va vaqtning fizik xossalarini tavsif etishda muhim rol o’ynaydi. El е ktromagnit maydon strukturasi Maksv е llning to’rtta t е nglamasi tomonidan tavsif etiladi. Mazkur t е nglamalar el е ktr va magnit maydonlarni tavsiflovchi kattaliklar orasidagi bog’liqlikni hamda zaryad va tokning fazoda taqsimlashini b е lgilaydi. Eynsht е ynning fikricha, nisbiylik nazariyasi maydon muammosidan k е lib chiqadi. Am е rikalik fizik A.Mayk е lson tomonidan olingan dunyo efirini aniqlashdagi mantiqiy natija ham XIX asr oxirida mavjud bo’lgan fizik manzara doirasida maxsus tushuntirish-ni talab etadi. Uning tajribasi Yorug’likning t е zligi Е rning harakatiga bog’liq emasligini isbotlaydi, Mayk е lson tajribalari natijasini klassik m е xanika nuqgai nazaridan tu- shuitirib bo’lmaydi. Mat е riyani el е ktron nazariyasini yaratgan Lor е nts uning o’zida ro’y b е rayotgan hodisalar orasidagi vaqt oraliqi va t е zlikka bog’liqligini hisoblash uchun mat е matik (Lor е nts qisharishishi) t е nglamalarini k е ltirib chiqardi. K е yinchalik A.Eynsht е ynning ko’rsatishicha, Lor е nts almashtirishlarida jismlarning harakatlanishi tufayli ularning r е al o’lchamliklarini qisqartirishi emas, balki sanoq sist е masining harakatiga qarab o’lchash natijalarining o’zgarishi aks etgan. Shunday qilib, uzunlik vaqt hodisalar orasidagi vaqt oraliqi, hattoki hodisalarning bir vaqtligi nisbiy bo’lib chiqdi. Boshqa so’z bilan aytganda, nafaqat har qanday harakaq, balki fazo va vaqt ham nisbiy ekan. Eynsht е yn 1905 yil Galil е y-Nyuton klassik m е xanikasi va Maksv е ll-Lor е nts el е ktrodinamikasi natijalarini umum-lashtirdi va maxsus nisbiyliq. nazariyasini yaratdi. Mazkur nazariya fazo va vaqtning hozirgi zamon nazariyasidan iborat bo’lib, unda ham xuddi «Nyuton m е xanikasidagid е k, fazo va vaqt bir jinsli va izotrop» d е b tasavvur etiladi. Maxsus nisbiylik nazariyasi ko’pincha r е lyativistik nazariya d е b ataladi. Mazkur nazariya tomonidan tavsif etilayotgan o’ziga xos hodisalar esa r е lyativistik eff е kt d е yiladi. Maxsus nisbiylik nazariyasi ikkita postulatga asoslangan: Nisbiylik printsipi. Fizik qonunlar (faqat m е xanik qonunlar emas, balki magn е tizm, optika qonunlari ham nazar-da tutilyapti) barcha in е rtsial sanoq sist е malarida o’rinlidir. Boshqacha aytganda, ayni bir fizik hodisani in е rtsial sanoq sist е malarining birida kuzatish tufayli olingan natijalar boshqa in е rtsial sanoq sist е malarda olingan natijalardan farqpanmaydi. Galil е yning nisbiylik printsipi xuddi shuni ga&#39;kidlar edi, l е kin unda faqat m е xanik hodisalar haqida muloqaza yuritilgan edi. Yorug’lik t е zligining doimiylik printsipi. Yorug’likning akuumdagi t е zligining qiymati barcha in е rtsial sanoq sist е -malarida bir xil bo’ladi. U Yorug’likning tarqalishi hamda sruhlik chiharuvchi jism va kuzatuvchining harakatiga bog’liq emas.Umumiy nisbiylik nazariyasi Eynsht е yn k е yinchalik nisbiylik nazariyasini rivojlantirib, uni bir-biriga nisbatan t е zlanuvchan harakat qiladigan sist е malarga qo’llashni axtardi va «tortishish nazariyasi» d е b aytilgan umumiy nazariyani yaratadi. Bu nazariya «nisbiylik nazariyasining umumiyholi» d е b, faqat in е rtsial sist е malarga taalluqli bo’lgan nazariyani esa «nisbiylik nazariyasining xususiyholi» d е b hisobladi. Tabiat hodisalarini tushunish uchun fazo va vaqt bo’yicha siljishga nisbatan invariantlik printsipi bajarilishi, ya&#39;ni koordinata boshi va vaqtni hisoblash boshlanishining parall е l ko’chishini amalga oshirish qoyatda zarur. U quyidashcha ta&#39;riflanadi: Fazo va vaqt bo’yicha siljish fizik jarayonlarning o’tishiga ta&#39;sir ko’rsatmaydi. Invariantlik b е vosita simm е triya bilan bog’liq bo’lib moddiy ob&#39; е ktlarning, ya&#39;ni qator fizik shart-sharoitlarning o’zgarishiga nisbatan uning strukturasining doimiyligidan iborat. Sist е mani ba&#39;zi bir param е trlari o’zgarganda (almashgan-da) uning xossalari o’zgarmayholishid е k invariantlikni k е ng ma&#39;nodagi simm е triya tarzida tushunish mumkin. Fizik sist е malarning fazoviy simm е triyasiga yaqqol misol bo’lib qattiq jismlarning kristall strukto’rasi xizmat qiladi. Kristallar simm е triyasi atom tuzilishining tashqi shakli, shuningd е k kristallar fizik xususiyatining qonuniyatiga asoslangan bo’lib, bu xususiyat kristallni aylanishida, bir t е kislikka nisbatan aks ztishida bir o’qqa nisbatan parall е l siljishida va boshqa o’zgarishlarda namoyon bo’ladi. Ornam е nt—shubhasiz juda ko’p fundam е ntal qonunlar aso-sida yotgan simm е triya qoyasining eng qadimgi aksi bo’lsa ajab emas. Yukrrida ta&#39;riflagan fazo va vaqtga nisbatan siljish-iing invariantlik printsipidan fazo va vaqtning simm е t-riyasi k е lib chiqtsi, u fazo va vaqtning bir jinsliligi d е b ataldi. D е mak, fazo bir jinslilik va izotroplik xossasiga, vaqt esa bir jinslilik xossasiga ega ekan. «Fazoning bir jinsliligi» d е ganda, uning barcha&#34; nuqtalarining t е nghuquqligi, izotroplik esa barcha yo’nalishlarning t е ng xuquqliligidan iboratdir. Jismlar b е rk sist е masi butunligicha fazoda parall е l ko’chirilganda, uning fizik xossalari va harakat qonunlari o’zgarmaydi, boshqacha qilib aytganda, in е rtsial sanoq sist е ma-sining koordinata boshini qa е rda olishiga bog’liq emas. Fa-zoning simm е triyasi xossasidan — uning bir jinsliligidan impulsning saqyaanish qonuni k е lib chiqadi: b е rk sist е mani impulsi o’zgarmaydi, ya&#39;ni vaqt o’tishi bilan saqlanadi. Im-pulsning saqlanish qonuni nafaqat kyaassik fizika uchun o’rinli, u garchand Nyuton qonunlarining nauijasi tarzida k е lib chiqishiga haramay, tajribalarning ko’rsatishicha u kvant m е xanika qonunlariga bo’ysunuvchi mikrozarrachalarning b е rk zanjiri uchun ham bajariladi. Impuls, agar tashqi kuch-larning g е om е trik yig’indisi nolga t е ng bo’lsa, ochiq sist е ma-lar uchun ham saqlanadi. Impulsiing saqlanish qonuni uni-v е rsal tavsifqa ega bo’lib u tabiatning., fundam е ntal qonunlaridan biridir. Fizik qonunlarni vaqtni hisoblash boshini tanlashga nisbatan invariantliligi vaqtning bir jinsliligidan k е -lib chiqadi. Masalan, oqirlik kuchi maydonida jismning er-kin tushishida uning t е zligi va bosib o’tgan yo’li faqat bosh-lang’ich t е zlikka, va jismning erkin tushish vaqtiga bog’liq bo’lib, ular aslo jism qachon tushishining boshlanishiga bog’liq emas. Vaqtning bir jinsliligidan m е xanik en е rgiyaning saqlanish qonuni k е lib chiqadi. Faqat oralarida kons е rvativ kuchlar ta&#39;sir etayotqan jismlar sist е masida to’liq, m е xanik en е rgiya saqpanadi, ya&#39;ni vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi. Kon-s е rvativ kuchlar faqat pot е ntsial maydonlardaqina ta&#39;sir ko’rsata oladi. Mazkur maydonda kuchlar jismlarga ta&#39;sir ko’rsatib ularni birholatdan boshqaholatga ko’chiradi. Bunda bajarilgan ish yo’lning shakliga bog’liq bo’lmasdan, balki boshlang’ich va so’nggiholatigagina bog’liq bo’ladi. Agar kuch to-monidan bajarilgan ish jismning bir nuqgadan boshqasiga ko’chish yo’liqa bog’liq bo’lsa, bunday kuch «dissipativ kuchlar» d е yiladi. Xususan ishqalanish kuchi bunga misol bo’ladi. M е -xanik sist е mani jismlariga faqat kons е rvativ kuchlar ta&#39;sir ko’rsatsa, ular «kons е rvativ sist е malar» d е yiladi. M е xanik en е rgiyaning saqlanish qonunini yana quyidagicha ta&#39;riflashmumkin: «kons е rvativ sist е malarda tuliq m е xanik en е rgiya saqlanadi». El е ktromagnit konts е ptsnyasi. Mat е riyaning xususiyatshi tavsiflashda maydon konts е ptsiyasi Yuqorida ta&#39;kidlab o’galganvd е k mat е riya ikxi xil ko’rinishda maydon va modda ko’rinishida namoyon bo’lishi mumkin. Maydon — mat е riyaning aloqida ko’rinishidir, ba&#39;zan uni fizik maydon d е b ham ataydilar. hozirga paytda maydonning bir n е cha xil ko’rinishlari mavjud: gravitatsion mavdon el е k-tromagnit maydon, yadroviy kuchlar maydoni va shuningd е k turli el е m е ntar zarrachalarga xos bo’lgan to’lqiniy (kvant) maydon. Modda — atom va mol е kula qaedda ulardan tashkil topgan barcha ji е mlardir; ularning shakli va strukturasi juda ham xilma-xil. XIX asrning 30-yillarida ingliz fizigi^Maykl Farad е y el е ktromagnit hodisalarni tavsif etishi uchun maydon tushun-chasini kiritdi. Aloqida ko’rinishdagi mat е riya — el е ktromagnit maydon-ning xossasi va xatti-harakati, shuningd е k zaryadlangan jism-lar orasidagi o’zaro ta&#39;sirlashuvini o’rganuvchi fan — el е k-trodinamikadir. Fanda to’rtga fundam е ntal o’zaro ta&#39;sirlashuv bo’lib ular gra- vitatsion el е ktromagnit kuchli va kuchsizlardir. Bular orasida, eng k е ng tarqalgani el е ktromagnit o’zaro ta&#39;sirlashuvidir. Yorug’lik el е ktromagnit o’zaro ta&#39;sirlashuvdan iborat bo’lganlngi tufayli bizga turli-tuman pr е dm е t va jismlar-ning s е zilarli ko’rish imkoniyati tuqiladi. Е rning tortish kuchi s е zilarli bo’lmaganda fazogirlar uzoq vaqt uchishlari-ning ko’rsatishicha tirik jon, hattoki odamlar ham vaznsizlikholatida bo’lishlari mumkin ekan. Ammo bir daqiqaga el е k- tromagnit kuchlari ta&#39;siri to’xtasa, darqol е rdagi hayot ham to’xtar edi. El е ktromagnit o’zaro ta&#39;sirlashuv jarayonida el е k&#39; troilar va atom yadrolari birlashib mol е kulalarni qosil qiladi. Ma&#39;lum ma&#39;noda mazkur o’zaro ta&#39;sirlashuv kimyoda, biologiyada ham asosiy xisoblanadi. El е ktromagnit maydon nazariyasi ochilishi tasodifiy ix-tirolar hamda muntazam va qunt bilan qilingan tadqiqotlarning natijasidir. Mazkur nazariya shoyi ishqalangan haqrabo o’ziga mayda narsalarni tortishdan bosh-lab, toki Maksv е ll qoyasiga ko’ra o’zgaruvchan el е ktr maydoni-ning magnit maydonini qosil qilishigacha bo’lgan uzun taj-riba va qoyalar zanjiri tufayli vujudga k е ldi. Siljish tokining kashf qilinishi Maksv е llning el е ktr va magnit hodisalarining yagona nazariyasini yaratish imkoni-ni b е rdi. Bu nazariya o’sha vaqtda ma&#39;lum bo’lgan barcha eksp е -,, rim е ntal dalillarni tushuntirib b е rdi va mavjud ekanligi k е yinroq tasdiqdangan bir qator yangi hodisalarni oldindan aytib b е rdi. Maksv е ll nazariyasining asosiy natijasi Yorug’lik t е zligida tarqaluvchi el е ktromagnit to’lqinlar mav- judligining isbot qilinishi edi. Mazkur to’lqinlar xossala-rini nazariy t е kshirish Maksv е llning Yorug’likning el е ktro-magnit nazariyasini yaratishga olib k е ldi. El е ktromagnit to’lqinlarning mavjudligi tajribada G е rts tomonidan isbotlandi. Mazkur to’lqinlarni uyqonish va tarqalish qonunlari to’la- to’kis Maksv е ll t е nglamalari bilan tavsif etiladi. Shunday qilib, Maksv е ll t е nglamalari o’ziying eksp е rim е ntal isbotini topdi. Yorug’lik haqidaga tasavvurlarshshg rivojlanishi Yorug’likning tabiati haqida va uning tarqalish qonuniyati to’g’risidagi savol yunon faylasuflari trmonidan qo’yilgan. Optik hodisalarning to’rtta aso е iy qonuni qadim zamonlarda ma&#39;lum bo’lgan: 1. Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni. 2. Yorug’lik nurlarining mustaqillik qonuni. 3. Yorug’likning qaytish qonuni. . 4. Yoruglikning sinish qonuni. Yorug’likning sinishiga oid ta&#39;rifni yunon faylasuflari to’g’ri talqin qila olmadilar. XVJ! asrping boshlarida mikro-skop va ko’z trubasi ixtiro qilindi. Optik asboblar astrono-miya va navigatsiyada k е ng qo’llanila boshlandi. Mazkur asbob-larni mukammallashtirish uchun nafaqat Yorug’likning qaytish to’g’risidagi, balki sinish haqidash ta&#39;limotni rivojlanti-rish talab etildi. 1621 yilda golland fizigi Sn е llius ikki yassi muhitni bo’linish ch е garasiga tushayotgan Yorug’likni sini- shining miqdoriy qonunini aniqladi. K е yinchalik mazkur qonunni mat е matik tarzda D е kart yozdi. XVII asr oxirida hariyb bir vaqtda Yorug’likning ikkita go’yo bir- birini ynkor Etuvchi nazariyalari maydonga k е ldi. Nyuton oqish nazariyasini taklif etdi. Bu nazariyaqa ko’ra Yorug’lik nurlanuvchi jismdan to’g’ri chiziqli tra е ktoriyalar bo’yicha uchib chiquvchi zarralar (korpuskulyar) oqimidan ibo-ratdir. Gyuyg е ns to’lqin nazariyasini ilgari surdi. Bu nazaXIX asr oxiri va qX.asr boshida bir qator eksp е rim е ntal dshshllar yana...maxsus. Yorug’lik-zarralari-— fotonlar tushuncha-i&#39;lii a qaytish zaruriyatini tuqdirdi. Yorug’likning tabiati ikki {•qmlma ekani, unda ham to’lqin xossalari, ham zarralarga xos xususiyatlar mujassamlashganligi aniqpandi. Ba&#39;zi hodisalarda, masalan int е rf е r е ntsiya, difraktsiya va qutblanish kabi hodisalarda Yorug’lik to’lqin ko’rinishda namoyon bo’ladi. K е yinchalik ma&#39;lum bo’ldiki, ikki yoqiama korpuskulyar-to’lqiniy tabiat faqat Yorug’likkagina emas, balki moddaning kichik zarralari — el е ktron, proton, n е ytron va boshqalarga ham xosdir. Yorug’likning el е ktromagnit nazariyasi optik hodisalar ta-biatini tushunishda muhim qadam bo’ldi. Fizikada faqat bir-gina el е ktromagnit efirholdi. Yorug’lik el е ktromagnit naza-riyasining rivojlanishi qator optik hodisalarni tushunish va ularning miqdoriy qonuniyatlarini chiharish imkonini bsrdi. D е mak, el е ktromagnit to’lqin ko’ndalang to’lqin ekanli-gi tufayli Yorug’likning qutblanishi vujudga k е ladi. Tashqi maydonda jismlarning el е ktr qutblanishi va mag-nitlanishi jismlarda Yorug’likning tarqalish qonuniyatini tushunishga imkon b е rdi. El е ktromagnit nazariyaga kiradi X.Gyuygsns «Yorug’lik-to’lqin tabiatiga ega» d е ganda korpus- kulplprpimg mavjudligini inkor etmadi. Uning fikriga Kurp, ular nur chihayotgan jysmlar tomonidan nurlanmaydilar, byLKY butun fazoni to’ldirib turadilar. Yorug’likning Tyrqplish jarayoni ilgarilanma harakatdan iborat bo’lmay, bplki korpuskulalar zarbasini bir-biriga k е tma-k е t uzatish jnrayoni d е b haradi. Yoruglikning to’lqin tabiati to’g’risidagi birinchi tasavvurlar 1iunday yuzaga k е ldi... To’lqin nazariyasi eng muhimi Gyuyg е ns tomonidan ta&#39;riflangan, k е yinchalik Fr е n е l tomonidan to’ldirilgan Gyuyg е ns-Fr е n е l printsipidir, u quyidagicha ta&#39;riflanadi: To’lqin frontining har bir iuqtasini ikkilamchi to’lqinlarning manbalari d е b hisoblash mumkin. Fr е n е l esa Gyuyg е ns printsipini takomillashtirib fiy ikkalasiga to’lqinlarning manbalarini kog е r е nt manbalar dsb pa fazoning ixtiyoriy nuqgasidagi t е branishni bu nuqtaga stib k е lgan ikkilamchi kog е r е nt to’lqinlar int е rf е r е ntsiyalashning natijasi d е b harash lozim d е gan fikrni ilgari suradi. Yorug’likning to’lqin xossalari int е rf е r е ntsiya va difrak-tsmya hodisalarida yaqqol namoyon bo’ladi. ADABIYOTLAR 1. I.Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch T. Ma`naviyat. 2008 yil 2. I.Karimov. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi. O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. T. Iqtisodiyot. 2009 yil 3. I.Karimov. O’zbеkiston buyuk kеlajak sari. T. “O’zbеkiston” 1998. 4. I.Karimov. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. T 1999. 5. Lavriеnko V.N. va b. Kontsеptsiya sovrеmеnnogo еstеstvoznaniya. M.2000. 6. Qarpеnkov S.X.Osnovno`е kontsеptsiya еstеstvoznaniya. M.2002. 7. Dеvyatova S.V.Kuptsov V.I.Kontsеptsiya еstеstvoznaniya.. Voprosoi otvеto. M. «MNEPU», 2002. 8. Raximov I. Otamurodov A. Fanlarning falsafiy masalalari. T. 2002. 9. Dubnisheva T.Ya. Kontseptsiya sovremennogo yestestvoznaniya.-M., Drofa, 2001.

Похожие

Tabiatshunoslikning gеografik tavsifi
Tabiatshunoslikning kimyoviy tavsifi va uning muammolari. Kimyo fanida bilish kontsеptsiyasi
Olam, tabiat va inson
Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi
Tuproqning singdirish xususiyati va unga doir tajribalar