Olam, tabiat va inson - Экология - Рефераты

Olam, tabiat va inson

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Olam, tabiat va inson Reja: 1. Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi 2. Sababiyat. 3. Haqiqat m е zoni.

Hozirgi zamon « Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi » fani tabiat to’g’risidagi bilimlar majmuasi tarzida vujudga k е ldi. Mazkur bilimlarning namoyon bo’lishi insoniyat umummadaniyati kont е kstida esa yagonadir. Madaniyat tushunchasi asosida turli xil ko’rinishlar b е lgilanadi. Unra usimliklar: turlari, s е l е ktsiya ishlari jarayoiida mutaxassislar tomonidan yaratilgan o’simlikdariing yangi navlari, insonning aqliy, jismoniy, ma'naviy sifatlarini mukammallashtirish jarayonlari, xalqlarning urf-odati, an'analari, diniy e'tihodi va turmush tarzlari to’plami: insoniyatning tarixida yaratilgan va avlodlarning hayoti davomida doimo qayta tiklanib turadigan borliqning aloqida tabiatga aloqasi bo’lmagan turlari kiradi. Madaniyatning dastlabki b е lgisi tabiat bilan inson munosabati orqali aniqlanadi. Agar madaniyat odamlar tomoni-dan o’z ehtiyojini qondirish uchun yangidan yaratilgan yoki qayta ishlangan bo’lsa, uholda ob' е kt madaniy r е allik mulkidan iborat bo’ladi. Shu kont е kstdan k е lib chiqib «insoniyat tomonidan yaratilganlarni barchasi madaniyatdan iboratdir» d е gan fikrni bildirish mumkin. Madaniyatni o’ziga xosligining k е ngaygan mazmuni shunday ekan. «Madaniyat» tushunchasini tushuntirish yo’llaridan biri - uni instrum е ntalistik talqinidan iborat. Madaniyat insonlarning faoliyat vositalari tizimi bo’lib, u tufayli guruhlar, individlar faolligi rag’batlantiriladi, amalga oshiriladi, dasturlashtiriladi, insonlarning bir- biri bilan hamda ularning tabiat bilan o’zaro ta'sirlashuvi faollashadi. Mazkur vositalarni inson yaratadi, uni doimo mukammallashtirib boradi. Madaniyat mazmuni jiqatidan uch turga: moddiy, ma'naviy, ijtimoiy

madaniyatga bo’linadi. Moddiy madaniyat — jamiyat va insonni borliq vositalarining moddiy en е rg е tik to’plamidir. U turli-tuman omillarni o’z ichiga oladi: mеhnat quroli, faol (aktiv) va nofaol (passiv) t е xnika, individ va aholining jismoniy madaniyati, jamiyat va insonning turmush farovonligidan iboratdir. Ijtimoiy madaniyat ijtimoiy faoliyatning maxsus sf е ralarida turli xil ko’rinishdagi munosabatlar va odamlarning yurish-turishlari, muammolari, xatti-harakati qoidalari tizimidir. U o’z tarkibiga kasbiy,huquqiy, diniy, dunyoviy, ma'naviy, iqtisodiy va m е 'yoriy faoliyatning boshqa ko’rinishlarini oladi. Ma'naviy madaniyat insoniyat erishgan umummadaniyatning tarkibiy qismidir. U bilimlarning xilma-xil tizimidan, individlarni fikrlashi va ruhiyatining qissiy-irodaviy sf е rasiningholati, shuningd е k, b е vosita ifodalash shakl-b е lgisidan iborat. Univ е rsal b е lgi — til — tabiiy va sun'iy, tovushli (nutq) va yozmadan tarkib topgan. Ma'naviy madaniyatning asosiy shakllari: odob-axloq, xulq, dunyoharash, mafkura, san'at, ilm va boshqalardir. Ma'naviy madaniyat ko’rinishlarining har biri nisbatan mustaqil turdan tashkil topgan. Fanning pr е dm е t sohasida tabiat to’g’risidagi bilimlar tizimi - tabiatshunoslik (tabiiy fanlar) va individ guruh, davlat, insoniyat (borliq)ning mavjudligi haqidagi pozitiv muxim o’rin tutgan qadriyatlar haqidagi bilimlar tizimidan iborat yaqqol ko’zga tashlanadi. hozirgi zamon tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyatning har xil ko’rinishi mavjud bo’lib, ilmiy asoslanadi.

Tabiiy fanlarning tabiatni o’rganish miqyosi ch е ksiz: ch е garasiz. U o’ziga mikro, makro va m е gadunyo ob' е ktlarini hamrab oladi. Buning ma'nosi shuki, tabiatshunoslik Е r va Koinotni, organik va noorganik tabiatni tadqiq etadi.noorganik tabiat to’g’risidagi asosiy fanlarga fizika, kimyo, fizik kimyo, astrofizika va ularning xilma-xil bo’limlari kiradi Biologik fanlar majmuasi tirik tabiatni hujayragacha bo’lgan satqtsan boshlab, biosf е ra bilan yakunlaydi. Е rdagi moddalarning o’ziga xosligini g е ologiya va boshqa fanlar o’rganadi. Koinot astronomiya, astrofizika, astrokimyoning o’rganish ob' е ktidan iboratdir. Gumanitar madaniyat etika, dinshunoslik,huquqshunoslik, san'atshunoslik, falsafa va adabiyotshunoslik, p е dagogika va boshqa fanlardan olingan bilimlarga asoslanadi. Gumanitar fanlarning tizim qosil qiluvchi qadriyatlari gumanizm, ez-gulik id е allari, go’zallik, mukammallik, erkinlik va boshqalardir. Bu qadriyatlar odamlarnimahsadga intiluvchi faoliyatida muhim ahamiyatga ega, chunki u insonni egoizmholatidan har tomonlama ijtimoiyholatga ko’taradi. U yoki bu qadriyatlar guruhi va mos gumanitar madaniyat turlari xususiyat jiqatidagi ijtimoiy mazmun bilan to’ldirilishi mumkin. Ularning ijtimoiy ahamiyati nisbiy bo’lib, ular muayyan tarixiy davrda o’ynaydigan u yoki bu rolga mos ravishda haror topadi. Masalan, Katolizmning diniy qadriyatlari XI - XIV asrlarda harbiy Е vropa mamlakatlari-ning ijtimoiy hayotida muhim rol o’ynadi. hozirgi vaqtda esa bu davlatlarda siyosiy vahuquqiy qadriyatlar ustun bo’lmoqda (d е mokratiya, insonhuquqi va h.k.).

Shuni ta'kidlash joizki, yagona gumanitar madaniyatda ham, gumanitar bilimlarni o’zida ham sub' е ktning manfaati jid-diy ravishda taqtsim qilingan. Shuning uchun bitta ijtimoiy hodisaning .xuddi o’zini u yoki bu odam, guruxlar, davlatlarning pozitivlik baqosi va tushunib е tishining turli vari-antlari bo’lishi muharrar. Gumanitar madaniyatning o’ziga xos-ligi ham xuddi shundan iboratdir. Tabiiy-ilmiy madaniyat ko’pincha olimning sub' е ktivizmini istisno etadi. Tabiiy-ilmiy madaniyatning xususiyati shundan iboratki, tabiat to’g’risidagi bilim doimo takomillashib boradi, yuqori darajadagi ob' е ktivligi bilan ajralib turadi, u insonlar va jamiyat mavjud bo’lishi zarur bo’lgan, insonlar bilimi massivining eng ishonchli qatlamini tash- kil etadi. Bundan tashhari, bu juda chuqur maxsus bilimdir. Gumanitar madaniyatning o’ziga xosligi shundaki, individning muayyan ijtimoiy guruhga aloqadorligini e'tiborga olganholda jamiyatdagi qadriyat tizimi haqidagi boqliklikni bi-lishdan iboratdir. Ko’pincha dolzarblashtirish asosida umuminsoniy qadriyatlar (gumanizm, d е mokratiya, insonhuquqi, odob-axloq m е 'yori) yotadi. Bularning hammasi individning ijtimoiy adaptatsiyasida muhim rol o’ynaydi. Tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyatlarning o’zaro bog’liqligi quyidagilardan iborat: Ular takomillashish va o’z jonini saqlash uchun optimal sharoit yaratishda inson va insoniyat manfaati va ehtiyojida ifodalangan yagona asosga egadirlar. Erishilgan natijalar tufayli o’zaro almashinish amalga oshiriladi (masalan, bu tabiatshunoslik etikasida o’z ifoda-sini topgan, gumanitar madaniyatni ratsionallashtirish va hokazo).

Tarixiy-madaniy jarayonni o’zaro koordinatsiya qiladilar. Ilmiy bilim yagona tizimning mustaqil bo’lagi hisoblanadi. Tabiiy-ilmiy va gumanitar madaniyat inson uchun eng muhim qadriyatga ega, chunki u jamiyat va tabiatning borligini ifodalaydi. XX asr — ilm asri. Uning jamiyatdagi obro’-e'tibori mus-taqkam va barharor. Ilmga bo’lgan ishonch shu qadar kuchliki, bir-birlaridan ancha uzoq bo’lsalar ham, biz ba'zan «bilim» bilan «ilmiy bilimni» farqlamayholamiz. Turli-tuman ko’rinishdagi ilmlar mavjud. (Masalan, amaliy hayotiy tajriba, est е tik taassurotlar, diniy vaqiylik va boshqalar). I.nm orqali olingan bilim, boshqa ko’rinishdagi bilimdan o’zining to’laligi, asosliligi, ko’pincha foydaliligi va amaliy kuchi bilan ancha ustunlik qiladi. Ilmiy uslubning mazmunini oddiygina tasavvur qilish mumkin: bu shunday ilmiy bilim oladigan-ish tartibiki, uni takror iishab chiharilishi, t е kshirilishi va boshqalarga uzatilish imkoni mavjuddir. Odamlarni har doim ikki narsa qiziqtiradi: ilmiy r е allik nima va undan qanday foydala- nish mumkinq Uslub esa ikkinchi tipdagi savollarga javob b е radi va ko’phollarda xuddi shu javoblar qal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi.Fan boshqa shakldagi ijtimoiy onglardan shunisi bilan xam ajraladiki, unda yangi bilim olish uslubiyati mustaqil taxlil va ochiq muhokama mavzusidan iborat bo’libholdi. Na-tijada «ilmiy bilish m е todologiyasi» d е gan mustaqil fan vu-judga k е ldi.Borliqning ilmiy tamoyillari tabiatning dualizmi, sa-babiy haqiqat m е zoni va ilmiy bilishning nisbiyligidan iboratdir. Borliqni har qanday ilmiy bilish asosida tabiiy- ilmiy hamda olimning murakkab ijodiy jarayoni yotadi. Mazkur ja-rayon eng avvalo ijodiy taxlil yoki Puankar е aytganid е k, na-faqat ongli, balki

g’ayrishuuriy el е m е ntlarning almashini-shini o’z ichiga oladi. g’ayrishuuriy el е m е ntlarning ijodiy jarayonga ta'sirini ko’rsatish (tasdiqlash) uchun A. Puankar е misollar k е ltiradi. Masalan, ko’p samarasiz urinishlardan k е yin ma'lum muddatga ish tashlab qo’yiladi, so’ngra to’satdan masalani е chish qoyasi k е libholishini Puankar е aytadi. Ijodiy jarayonning ongli va g’ayrishuuriy el е m е ntlari tufayli, hattoki faqat bitta ilmiy muammoni turli olimlar е chishga uringanlarida ham ularning individual yondoshishlari kuzatiladi. Ilmiy masalalar е chishning individualligiga haramasdan, yangi bilim olish uchun D е kart usuli mazmunini tashkil etuvchi va ilmiy tadqiqot jarayoni asosida е tuvchi ba'zi bir umumiy qoidalarni aytish mumkin: Aniq va ravshan tasavvur etilmaguncha q е ch narsa haqiqat tarzida qabul qilinmasligi k е rak. qiyin savollarni е chish uchun uni qancha zarur bo’lsa, shuncha qismga (bo’lakka) ajratish k е rak; tadqiqotni eng sodda narsadan boshlab s е kin-asta qiyin va murakkablarini bilishga o’tish k е rak. Biron narsaholib k е tmaganligiga ishonch qosil qilish uchun barcha tafsilotlarga to’xtab o’tish va barcha narsalarga diqqat-e'tiborni jalb qilish k е rak.Mazkur qoidalar tabiiy-ilmiy va gumanitar bilimlarga ham bir xil darajada qo’llaniladi. Ammo ko’pincha tajribali olimlar «Tabiiy fanlarning muhim istiqbolli roli r е al borliqni bilishda» d е b biladilar. Tabiatshunoslikning vazifasi — tabiiy hodisa va jarayon-lar to’plamini tavsiflash, tizimlash va tushuntirishdan iboratdir. «Tushuntirish» so’zining o’zi fan m е todologiyasida tushun-tirishni talab etadi. Ko’phollarda u «tushunmoq» d е gan mazmunga ega. Odatda odam «M е n buni tushunaman» d е ganda nimani nazarda tutadiq Umumiy qoidaga ko’ra, «Buning qa е rdan k е lga-nini m е n bilaman va nimaga olib

k е lishini bilaman» d е gani bo’ladi. Sababiyat-oqibatiy bog’liqlik: sababiyat-hodisa-oqibat shunday qosil bo’ladi. Juda ko’p hodisalarni hamrab olgan at-rofdagi borliq k е ngayishi va ko’l o’lchamli strukturani qosil bo’lishi mantiqli harashlar bilan tushuntiriladi. Shuningd е k, aksiomatik t е or е malarda chihariladigan xulosalar ilmiy naza-riyaning asosi bo’lib xizmat qiladi. Istalgan mat е matika fani shunday sx е ma asosida ko’riladi: Masalan, «To’plam nazariyasi», « Е vklid g е om е triyasi» ilmiy nazariyaga misol bo’la oladi. Na-zariyani yaratish, albatta, aloqida ilmiy tilni qosil qilishni talab etadi, bunda maxsus atamalarning mazmuni bir ma'noli va mantiqan qat'iy qoidalar bo’yicha boqlangan ilmiy tushuncha-lar tizimini yuzaga k е ltirishi k е rak. Ammo tabiatshunos olim faqat nazariyani yaratish yoki farazlar tayutif qilish bilangina shuqullanmaydi, balki u nazariyanig «hayotiy» ligini tajribada ham tasdiqlashi k е rak. Mat е matika uchun isbotlash - aksiomalar tizimidan t е or е mani mantiqan qusursiz isbotlashdan iboratdir. Agar aksiomalar haqiqiy bo’lsa, uholda t е or е malarning isboti ham haqiqiy d е b tan olinadi. Tabiatshunos uchun nazariyaning isbotlanishi haqiqiyligi faqat tajribada, eksp е ri-m е ntda bilinadi. Shuning bilan tabiiy-ilmiy haqiqat mat е matik haqiqatdan printsipial farq qiladi. Nazariya tajribada t е kshirilgandan so’ng borliqni bilish-ning k е yingi bosqichi boshlanadi, unda bilimimizning haqiqiylik ch е garasi yoki nazariya va aloqida ilmiy tartibotga qo’llash ch е garasi b е lgilanadi. B е rilgan bosqich ob' е ktiv va sub' е ktiv omillarga bog’liqtsir. Eng muhim omillarning biri bizni o’rab turgan olamning dinamizmi hisoblanadi. Shu е rda G е raklitning oqilona so’zlarini esga olaylik: «hamma narsa oqadi,

hamma narsa o’zgaradi, daryoning xuddi bir е riga ikki marta sho’nqib bo’lmaydi». Boshqa ob' е ktiv omil istalgan taj-ribaning moddiy bazasi hisoblangan eksp е rim е ntal t е xnika-ning mukammal emasligi omili bilan bog’liq. haqiqatni in-son qidiradi, buning uchun u nazariyalar yaratadi, eksp е rim е ntlar o’tkazadi. Uning s е zgi a'zolarini (organ) va albatta int е ll е ktual qobiliyatini mukammal d е b bo’dmaydi (yanglishish insonga xosdir). Xuddi shuning o’zi borliqni bilishning sub' е ktiv omilidir. Tabiiy-ilmiy haqiqatni absolyut d е yishga ob' е ktiv va sub' е ktiv omillar bir ma'noli tasdiqlash imkonini b е rmaydi. har qanday ilmiy haqiqat nisbiydir, ammo u absolyut haqiqat el е m е ntlarini o’z ichiga oladi. Akad е -mik V. I. V е rnadskiyning fikriga ko’ra, tabiatshunoslik aso-sida faqat ilmiy emp е rik dalillar va ilmiy emp е rik umum-lashmalar yotadi. Emp е rik yondoshish tajribaga asoslangan bo’lib, u bilishning yagona manbaidir. Ilmiy nazariya va eksp е rim е nt yoki umumlashgan ko’rinishda fan va amaliyot - bu s е rqirra tayanadigan ikkita asosdir. Fan va ilmsiz amaliyotni s е vuvchi go’yo rulsiz yoki kompassiz k е maga chiqqan k е ma boshliqiga o’xshaydi, u q е ch qachon qayoqqa suzayotganligini bilmaydi. «Ilm — sarkarda, amaliyot — askar» d е b yozgan edi g е nial L е onardo da Vinchi. Xulosa qilib, borliqni ilmiy bilish tamoilining ikkitasini k е ltiramiz: 1. Sababiyat. Sababiyatga birinchi bo’lib е tarlicha s е rmazmun ta'rifni D е mokrit b е rgan: q е ch narsa sababsiz yuzaga k е lmaydi, ammo hammasi zaruriyat tufayli va nimagadir tayanganholda yuzaga k е ladi. hozirgi zamon tasavvuriga ko’ra, sababiyat mat е riyaning harakati va rivojlanishi jarayonida alohida turlarning holatlari va shakllari orasidaga bog`lanishdir. Istalgan ob' е kt va tizimni, shuningd е k vaqt

o’tishi bilan ularning xossalarining o’zgarishi, mat е riyaning avvalgiholatlari biror asosga ega bo’ladi; bu asoslar «sabab» d е b ataladi. Ular tufayli yuzaga k е lgan o’zgarishlar esa «Oqibat» d е yiladi. 2. Haqiqat m е zoni . Tabiiy-ilmiy haqiqat faqat amaliyotda: kuzatishlarda, tajribalarda, eksp е rim е ntlarda, ishlab chiharish faoliyatida t е kshiriladi. Agar ilmiy nazariya amaliyotda tasdiqlansa, unda u haqiqatga aylanadi. Tabiiy-ilmiy nazariya kuzatish, o’lchash va olingan natijalarga mat е matik ishlov b е rish bilan bog’liq bo’lgan eksp е rim е ntda t е kshiriladi. Odamlar o’lchashni o’rganganlaridan so’ng tabiiy ilm bosh-landi, aniq fanlarni o’lchashsiz tasavvur etish mumkin emas. Ilmiy bilishning nisbiyligi. Ilmiy bilim (tushunchalar, qoyalar, konts е psiyalar, mod е llar, nazariyalar, ulardan k е lib chiqadigan xulosalar) nisbiy va ch е klangandir. Olimning vazifasi — borliq bilimlarining moslik ch е garasini, ya'ni ad е kvatlik int е rvalini b е lgilashdir. Masalan, Galil е y-Nyuton m е xanikasiga asoslangan klassik m е xanika — Yorug’likning vakuumdagi t е zligidan kichik t е zlikli makroskopik jismlar harakatini tavsif etadi. Tabiiy-ilmiy bilimlar nisbiyligining muhim b е lgilaridan biri ko’p hollarda o’lchashlarga asoslagan eksp е rim е ntda tasdiqpashdan k е lib chiqadi, o’lchashlar esa absolyut aniq bo’lmaydi. Shuning uchun olimning vazifasi noaniqlik int е rvalini b е lgilashdan iboratdir. O’lchashlar tartibi (prots е durasi) mukammallashtirilsa va o’lchash asboblari mod е rnizatsiya qilinsa, o’lchash aniqyaigi oshiriladi. Buning natijasida noaniqlik int е rvali ham to-rayadi va bunda eksp е rim е ntning zaruriy natijalari absolyut haqiqatga yaqinlashib boradi. Ammo ilmiy

nazariyaning eksp е rim е ntda tasdiqlanishi absolyut haqiqat d е gani emas; ilmiy nazariyalar rivojlanadi, boyiydi, ularning ba'zi bir holatlariga aniqlik kiritiladi, ba'zi bir qoidalar yangisi bilan almashtiriladi. Hozirda fan tarixida r е volyutsiya bo’lganligi haqidagi fikrni q е ch kim inkor eta olmaydi. Ammo «ilmiy» r е volyutsiya atamasi bunda turli ma'noga ega bo’lishi ham mumkin.Uning eng asosiy talqini yakkayu yagona r е volyutsiyani tan olishdan iborat bo’lib, u nodonlik, xurofot va bid'at ustidan qalaba hozonishdan iboratdir, aslini olganda buning natijasida esa ilm boshlanadi.Ilmiy r е volyutsiyaning boshqa mazmuni uning t е zlashgan r е volyutsiyadan iboratligidir. Bunda istalgan ilmiy nazariyani faqat uzgartirish mumkin, ammo rad etib bo’lmaydi.«Uzluksiz r е volyutsiyalar konts е ptsiyasi» d е b ataluvchi eng g’ayrioddiy nuqgai nazar K. Popp е r tomonidan ishlab tiqildi. Uni uzluksiz r е volyutsiyalar konts е ptsiyasi d е b atadilar. Popp е rning soxtalashtirish tamoyiliga ko’ra, rad etish imkoni bulgan nazariyani ilmiy hisoblash mumkin ekan. Bunda jiddiy rad etilganlik ertami-k е ch dolzarbga aylanadi, ya'ni nazariya muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. D е mak, K. Popp е rning fikriga ko’ra, fanning eng qiziqi shundaki, nazariyaning halokati tufayli yangi muammolarni е lio chiqishidir. Bir muammodan boshqasiga o’tish fan rivojlanishining mazmunini tashkil etadi.Yuqorida k е ltirilgan fikrlar bilan munozaraga kirmasdan avval «ilmiy r е volyutsiya» tushunchasi mazmunini aniqlab olaylik. Ma'lumki «r е volyutsiya» so’zi to’ntarish d е gan ma'noni anglatadi. D е mak, u fanga qo’llanilganda uning barcha el е -m е ntlarining radikal o’zgarishi omillar, qonuniyatlar, nazariy olamining manzarasidir. Dalil o’zgartirish nima d е sni. Albatta, qat'iy b е lgilangan omillarni o’zgartirib bo’lmaidi.

Ammo fanda omillarni o’zi emas, balki ularning talqini ahamiyatga egadir. U yoki bu tushuntirish sx е masiga o’xshamagan omillar fan uchun qiziq emas. Faqat u yoki bu tu-shuntirish bilan birlikdagi dalil esa mazmun kasb etadi, Fanning noniga aylanadi. Dalillarni tushuntirish yoki alqin qilish esa ba'zan eng radikal o’zgarishlarga uchraydi. kuzatila е tgan fa'kt Quyoshning osmon gumbazi bo’yicha xarakatini bir n е cha xil talqin qilish mumkin. Masalan, g е -liots е ntrik talqin qilishda bir tushuntirish usulidan boshqasiga utish xuddi ilmiy r е volyutsiyaning o’zidir. D е mak, dalillar uchun tushuntirish sx е masini nazariya b е rar ekan. Insonga ma'lum tabiat olamini tavsif etuvchi bir qancha nazariyalar to’plami mavjuddir. Koinotning ilmiy tuzilish manzarasi umumlashgan tizim tarzida yuzaga k е lgan bo’lsa ham uning radikal o’zgarishini yagona tarzdagi eng katta kashfiyotgaham taqqoslash mumkin emas. Shunday qilib fan sohasida k е skin o’zgarishlar (r е volyutsiyalar) haqida faqat butun koinotning ilmiy manzarasini o’zgarishi haqida ayrim tamoyillar,uslublar yoki nazariyalardanholiholda fikr yuritib ilmiy bilimlarni barcha el е m е ntlari umumlashganholda bo’lishini nazarda tutish k е rak. Bu olam tuzilishi umumiy qonunlar va tamoyillari to’g’risidagi umumiy tasavvurlarning bir butun tizimidan iboratdir. Olamning ilmiy manzarasi umumlashtirilgan tuzilma tizimidan iborat bo’lganligi tufayli uning radikal o’zgarishi hatto juda ulug’ ixtiro bo’lsa ham mustaqqilikka olib k е la olmaydi. Ammo mazkur ixtiro olamning ilmiy manzarasini o’zgarishga olib k е luvchi ilmiy ixtirolar s е riyasini b е rishga hodir bo’lgan qandaydir zanjir r е aktsiyasini yuzaga k е dtirishi mumkin. Bu jarayonda eng muhim ixtirolar fundam е ntal

fanlarda, xususan kosmologiyada kuzatiladi. Olamning ilmiy manzarasini aniq va bir ma'noli tubdan o’zgarishini qaid qiluvchi qismini umuman fan tarixida va xuso’san tabiatshunoslikda ajratib ko’rsatish mumkin. Mazkur. hodisalarni ularda s е zilarli rol o’ynagan olimlarning nom-lariga brqliq ravishda tavsiflasak, unda dunyo miqyosidagi ucht ta ilmiy r е volyutsiya Aristot е l, Nyuton va Eynsht е yn nomi bilan ataladi. Ilmiy r е volyutsiya d е b ataluvchi o’zgarishlarning mazmuni bilan qisqacha tanishaylik. Bizning eramizdan oldingi VI-IV asrlarda olamni o’rganishda birinchi r е volyutsiya amalga oshiriladi, buning natijasida fan dunyoga k е ldi. Mazkur r е volyutsiyaning, tarixiy mazmuni shundan iboratki, olamni o’zlashtirishni va bilimni boshqa shakllardan fanni ajrata boshlaydilar, shuningd е k ma'lum norma va ilmiy bilimni shakllantirish namunasi ham yaratiladi. Xususan, qadimgi yunon faylasufi Aristot е l asarlarida ilm aniq anglab е tilgan edi. Aristot е l tomonidan b е lgilangan ilmiylik m е zoni (normasi), tushuntirish namunalari, tavsiflash va asoslashlar fanda 1000 yillar davomida shak- shubqasiz obro’ga ega bo’lib :' k е ldi, ko’plari esa hozirda ham (masalan, formal mantiq qoidalari) o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Olamning aniq ilmiy manzarasining eng asosiy fragm е nti olam sf е rasi haqidagi izchil ta'limotdir. O’sha davrning g е ots е ntrizmi b е vosita kuzatilayotgan «tabiiy» tavsifdan iborat emas edi. Albatta bu noma'lumlikka qiyin va mardona qadam: kosmosning tuzilishidagi birlik va qarama -qarshilikni yo’qotish uchun ko’rinadigan osmon yarim sf е rasining xuddi shunday ko’rinadigan antipodi mavjudligini faraz qilishga imkon yaralishidir, ya'ni Е r sharining harama-harshi tomonida

yashovchilar borligini tan olishdir. Е rning sharsimonligining o’zi juda aniq va ravshan emas. Id е al t е kis aylanayotgan osmon sf е rasi hamda uning Е r va boshqa jismlardan tashkil topgan d е yilgan qoya ilmiy r е volyutsiyaning asosiy tarkibiy qismidan iborat edi. Ikkinchi global r е volyutsiya XVI-XVIII asrga to’g’ri k е ladi. Uning boshlang’ich nuqtasi olamning g е ots е ntrik mod е lidan g е liots е ntrik mod е liga o’tishidir. Bu shubhasiz, ilmiy manzaraning eng ko’zga tashlanarli b е lgisi hisoblanadi, l е kin u davrda fanda yuz b е rayotgan o’zgarishlar mazmunini kam aks ettirar edi (in'iqosi hisoblanardi). Ularning umumiy mazmuni odatda formula yordamida aniqlanadi: klassik tabiatshunoslikning shakllanishi. Mazkur klassik tabiatshunoslikni yaratganlar safidan N.Kop е rnik, G. Galil е y I. K е ppl е r, R. D е kart va I. Nyutonlar o’rin oldilar. Ular yaratgan fan antik fandan nimasi bilan printsipial farq qiladiq Tafovutlar oz emas. 1. Klassik tabiatshunoslik mat е matik tilda gapira boshlandi. Antik fan ham mat е matikani qadrlar edi, ammo uning qo’llanilish sohasini "id е al" osmon sf е rasi bilan ch е klar edi. Е rdagi hodisalarni esa faqat sifat jiqatidan, ya'ni ma-t е matikasiz tavsif etish ham mumkin, d е b hisoblardi. Yangi tabiatshunoslik е rdagi jismlarning qat'iy ob' е ktiv miqdorni xarakt е ristikalari (shakli, kattaligi, massasi, harakati)ni qat'iy ob' е ktiv ajratishni va ularni qat'iy mat е matik qonuniyatlarda ifodalash uddasidan chiqdi. 2. Yangi Е vropa fani qat'iy nazorat qilinadigan sharoitlarda hodisalarni eksp е rim е ntal tadqiq qilish usulidan tayanch topdi. Bu endy o’rganilayotgan tabiatni kuzatish va uni muloqaza asosida qayta

tiklashdan iborat bo’lmay, balki unga faol hujumkor munosabatda bo’lishni tahozo etadi. 3. Klassik tabiatshunoslik kosmos haqidagi "tamomila tugallangan garmonik dunyo mukammallik va mahsadga muvoiqlikka ega" d е gan aniq tasavvurga ayovsiz zarba b е rdi. Uning o’rniga faqat qonunlari aynan o’xshashligi birlashtir-gan z е rikarli ch е ksiz va mazmunsiz yashayotgan koinot konts е p-tsiyasi k е ldi. 4. Klassik tabiatshunoslik va yangi davr barcha ilmining xam dominanti m е xanika bo’lib holdi. Tabiat to’g’risidagi yuarcha bilimlarni m е xanikaning asosiy printsipi va tasavvurlariga k е ltirishga intiluvchi kuchli t е nd е ntsiya yuzaga k е ldi. Bunda "muhimlik"tushunchalariga asoslangan ilmiy fikr hukmronlikdan qo’pol ravishda chiharib tashlandi. Tabiatning m е xanik manzarasi haror topdi. Shartli ravishda Nyuton m е xanikasi d е b ataluvchi ikkinchi global ilmiy r е volyutsiyaning o’ziga xosligi shundan iborat. 1 Eksp е rim е ntal mat е matika — tabiatshunoslik asosida ilmiy olamning m е xanik tavsifining natijasidan iboratdir. Bu r е volyutsiyaning umumiy oqimida fan XIX asrning oxiriga qadar rivojlandi. Mazkur vaqt ichida juda ulug’ ixtirolar qilindi, ammo ular tarkib topgan olamning manzarasini faqat murakkablashtirdi, xolos. Asosni larzaga k е ltiruvchi, uchinchi ilmiy r е volyutsiya XIX-XX asr ch е garasida ro’y b е rdi. "Bu vaqtda fizikada qator yangi ixtirolar qilindi (atom ning murakkab strukturasi, radioaktivlik hodisasi, el е ktromagnit nurlanishning diskr е t xarakt е ri). Ulardan qosil bo’lgan dunyoharashlikning asosiy natijasi olamning m е xanik manzarasining asosiy tayanchiga haqshatqich zarba b е rish

bo’ldi. Buning ma'nosi shuki, doimiy ob' е ktlar orasida ta'sir etayotgan oddiy kuchlar yordamida tabiatdagi barcha hodisalarni tavsif etish mumkin va buni ochishdagi univ е rsal kalitni I. Nyuton qonunlari b е radi, d е gan qat'iy ishonchning puchga chiqqanligidir. Ilmiy bilimning yangi paradigmasining (paradigma —yunoncha so’z bo’lib, ilmiy muammoni е chish va shu yo’lda ilmiy t е kshirishlarni davom ettirish haqidagi tushunchadir) asosini tashkil etuvchi eng ulug’ nazariyalar nisbiylik nazariyasi S (umumiy va maxsus) va kvant m е xanikasidir. Birinchisini fazo, vaqt va tortishishning yangi umumiy nazariyasi tarzida baqolash mumkin. Ikkinchi muammo esa mikrodunyo qonunlarining ehtimoliy xarakt е rini va shuningd е k mat е richning fundam е ntida (asosida) bartaraf qilib bo’lmaydigan korpuskulyar-to’lqin dualizmi yotganligi bilan bog’liqdir. Mazkur nazariyaning vujudga k е lishi bilan olamning tabiiy-ilmiy manzarasida ro’y b е rgan printsipial o’zgarishlarni qisqacha ta'riflab o’taylik. 1. Nyutonning tabiiy-ilmiy r е volyutsiyasi boshidan g е ots е ntrizmdan g е liots е ntrizmga o’tish bilan bog’liqtsir. har qanday s е ntrizmdan printsipial voz k е chish A. Eynsht е yn to’ntarishining mazmunidan iborat. Dunyoda imtiyozga ega bo’lgan va ajratib qo’yilgan sanoq sist е masi yo’q. Ularning barchasi t е ng huquqli, chunonchi faqat qandaydir sanoq sist е masi bilan bog’liq bo’lganholdagina har qanday da'vo mazmu-niga ega bo’ladi. Buning ma'nosi shuki, bizni har qanday ta-savvurimiz, shu bilan bir qatorda olamning ilmiy manzarasi ham umuman r е alitiv, ya'ni nisbiydir. 2. Klassik tabiatshunoslikda boshqa boshlang’ich id е allashtirishga

ham tayanar edik va ular intuitiv ochiq-oydin .ko’rinib turgan va aql bovar qilishi ravshan edi. Gap zarralar tra е ktoriyasi tushunchasi, hodisalarning bir vaqtliligi, fazo va vaqtning, absolyut xarakt е ri, sababiyat boqlanishining umu-miyligi haqida borayapti. hammasi mikro va m е gadunyoni tav-sif etishda bir xil bo’lmayholdi, shuning uchun ularning ( ko’rinishlari o’zgardi. Binobarin, olamning yangi manzarasi boshlang’ich tushunchalar, fazo, vaqt, sababiyat, uzluksizlikni ) chuqur fikr asosyda anglab, ularni matyum darajada intuitive va aql bovar qiladigan holatda tavsif etdi. 3. Olamning tabiiy-ilmiy manzarasi to’g’risidagi tasavvur ham o’zgardi, faqat "birgina to’g’ri" absolyut aniq manzarasini q е ch qachon chizib bo’lmasligi ma'lum bo’lib qoldi. Ularning har biri faqat nisbiy haqiqatgagina ega bo’lishi mumkin g` ekan. Bu nafaqat uning bir qismi uchun, balki yaxlit konst-1gruktsiyasi uchun ham to’g’ridir. Shunday qilib, fanning uch global r е volyutsiyasi fan rivojlanishining uch uzoq muddatli bosqichini oldindan b е lgilab qo’ydi, ularning har biri uchun o’ziga xos olamning umumilmiy manzarasi mos k е ladi. Ilmiy r е volyutsiyaning roli va 1 qiymatini shuning uchun ham bilish k е rakki, fanning rivojlanishi bir ma'noda t е zlanish t е nd е ntsiyasiga ega. Agar Aristot е l va Nyuton r е volyutsiyalari orasidagi davr 2000 yil bo’lsa, Nyuton va Eynsht е yn r е volyutsiyalari orasi 200 yildan iboratdir. hozirgi ilmiy paradigmaning shakllanganiga 100 yil bo’lgaii ham yo’q, ammo ko’p olimlar yangi global ilmiy r е volyu(tsiyaiiig yaqinlashganini ее zyaptilar. Ammo sodir bo’ladigan ilmiy r е volyutsiyalar olimlar dunyo-sini qo’rqita olmaydi, albatta. Ularda k е rak vaqtda "kursni o’zgartirishga" ishonch haror topgan,

ikkinchidan ilmiy bi-limning o’sishida izchillikni nafaqat inkor etadi, balki ak-sincha d е b o’ylaydi. Nils Borning muvofiqlik printsipi shunday ta'riflanadi: har qanday yangi nazariya avvalgisini butkul inkor etmaydi, balki uni xususiyhol tarzida tarkibi-ga oladi, ya'ni avvalgi nazariya uchun ch е klangan qo’llanish sohasini b е lgilaydi. Ammo bunda ikkala nazariya (yangi va es-kisi) ham tinch-totuv yashashlari mumkin. Misol k е ltiraylik: Е r shar shaklida ekanligi ma'lum, ammo ko’chani k е sib o’tayotgan kishi yassi d е yishi ham mumkin. Mazkur ch е garada b е rilgan ta'kid "haqiqatga mos" k е ladi. Ammo shu ch е garadan chiqilsa, masalan kosmik fazoga uchish yangi nazariya bo’lsa, bizni tasavvurimizni radikal o’zgartirishga va yangi nazariya yaratishga undaydi, l е kin unda eski nazariya uchun ham joy topiladi, faqatgina shu nazariyaning xususiyholi tarzidagina, albatta. Shunday qilib, uzluksizlik va uzluklilik, r е volyutsionlik va stabilliklarning dial е ktik birligini "rivojlanish qonuniyatlarining biri" d е b hisoblash mumkin ekan.

ADABIYOTLAR 1. I.Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch T. Ma`naviyat. 2008 yil 2. I.Karimov. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi. O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. T. Iqtisodiyot. 2009 yil 3. I.Karimov. O’zbеkiston buyuk kеlajak sari. T. “O’zbеkiston” 1998. 4. I.Karimov. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. T 1999. 5. Lavriеnko V.N. va b. Kontsеptsiya sovrеmеnnogo еstеstvoznaniya. M.2000. 6. Qarpеnkov S.X.Osnovno`е kontsеptsiya еstеstvoznaniya. M.2002.

Похожие

Organizm va muhit. Atrof-muhit sharoitlari tasniflanishi. Inson, jamiyat va tabiat

Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga ta’siri

Inson va biosfera

Ekologiya va inson

Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar