logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экология
  4. Quyosh issiqlik ta’minoti buyicha loyihalarni amalga oshirish

Quyosh issiqlik ta’minoti buyicha loyihalarni amalga oshirish

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1523.5 KB
Скачать
Quyosh issiqlik ta’minoti buyicha loyihalarni amalga oshirish Reja: 1. Texnik-iqtisodiy aspektlari 2. Energiya iste`moli kattaligi va shaklidan kelib chiqgan holda tizim turini tanlash 3. Kapital qo’yilmalar boshlang’ich hajmini baholash 4. Moliyaviy tahlil 5. Quyosh energiyasining ko’zda tutilgan zaruriy miqdorini aniqlash va baholash 6. Quyosh energiyasi kollektorini iqtisodiy tavsiflash va ularni tanlash 7. Issiqlik to’plash tizimini tanlash va ularning tavsifnomasi 8. Quyosh isitish tizimlari va issiq suv bilan ta`minlash hisobining umumiy qoidalari 9. Mavsumiy sistemaning issiq suv ta’minoti hisobi 10. Qurilmani o’rnatish Texnik-iqtisodiy aspektlari Hozirda quyosh suv isitgichlari tizimi turli va mahsuldorligini tanlash qandaydir umumiy universal uslubini tavsiya qilish juda qiyin. Shuning uchun maqbul qurilmani tanlash haqida so’z ketganda konkret iste`molchi uchun maqbul qurilmani tanlashni tushunish kerak. Eng maqbul yaroqli qurilmani iste`molchi uchun tanlash qanday omillar asosida amalga oshiriladi? Har qanday holatda ham to’rtta shunday omil mavjud: 1. Energiya iste`molining miqdori ifodasi va uning sutka, mavsum, yil davomida o’zgarish dinamikasini hisobga olish; 2. Iste`molchining moliyaviy natijalari; 3. Qurilma joylashgan hudud tabiiy-iqlimiy tavsifnomalari; 4. Qurilmani ishlatishdan keladigan foyda; Qurilmani tanlashda, bir qator ba`zan qarama-qarshi, shartlarni qoniqtirish zarur (misol uchun, yuqori ko’rsatkichli mahsuldorlikka va qurilma mustahkamligiga erishish uchun qilingan ishlar uning bahosini oshishiga olib keladi). Iste`molchi uchun eng maqqul gelio suv isitgich turini aniqlash jarayonini, ko’p oqimli klassik masala barcha shartlarni to’liq qondirish imkoniyati bo’lmaganda maqbul yechimni topish kabilarni hal qilish talab qilinadi. Bunday masalani yechish usuli ma’lum, bu bir yoki bir necha asosiy kriteriylar bo’yicha maqbullashtirish, bundan tashqarilarga bo’lgan e’tibor cheklanadi. Boshqacha qilib aytganda, yuqorida sanab o’tilgan omillardan ba`zi birlari asosiy qolganlari uchun, agar iste`molchining moliyaviy imkoniyatlari cheklangan bo’lsa, avvalambor qurilmani tanlash uning bahosiga asosan amalga oshiriladi, unumdorlik esa talab qilinayotganidan kam bo’lishi mumkin. Shunga mos ravishda undan foydalanishdan olinadigan tejam yuqori unumli tizimlarni qo’llashdan olinadigan tejamdan kam bo`lishi mumkin. Qurilmani tanlashda asosiy kriteriyni aniqlash butunicha va to’liq iste`molchining yoki maslahatchining vazifasi hisoblanadi. Bu erda asosiy masala oddiygina yechim bo’lmay, ahamiyatli joyi shundaki, o’zingizning talablaringiz va istaklaringizni raqamlarda to’g’ri ifodalay olishdan iborat. Energiya iste`moli kattaligi va shaklidan kelib chiqqan holda tizim turini tanlash. Ob`ekt issiqlik energiyasi iste`moli kattaligidan kelib chiqqan holda, hamma undan foydalanish vazifasiga ko’ra iste`molchi hozirda bozorda mavjud bo’lgan quyosh suv isitgichlari tizimlarini tahlil qilish mumkin. Bu erda ikkita yo’l mavjud. Birinchi shunday qurilmani tanlash kerakki, u yordamida gelioenergetik yo’l tizimidan foydalanish nuqtai nazaridan qaraganda eng qulay metrologik davr davomida energiya iste`molini to’liq qondirishni ta`minlash mumkin bo’lsin. Bunday yo’lning ijobiy tomoni qurilma tomonidan ortiqcha energiya ishlab chiqarilmaydi (ya`ni yilning ma’lum bir davri uchun qurilmaning unumdorligini aniq tanlash), hamda kichik kapital qo’yilma. Ammo, butun yil davomida bunday qurilmaning ishlashi asosan qo’shimcha energiya ta’minotiga bog’liq, bunday qurilmadan foydalanishda eksplutatsion harajatlar katta bo’ladi. Ikkinchi yo’l bu yo’l davomida ma’lum bir iste`mol foizini qoplash layoqatiga ega bo’lgan, tizimdan foydalan ish. Uning ijobiy tomoni an`anaviy energiya resurslarining kam darajada ekanligi salbiy tomoni-qurilma tomonidan ortiqcha energiyaning ishlab chiqilishi (yana ortiqcha ishlab chiqarilgan energiyaning saqlash imkoniyati yo’qligi) va boshlang’ich kapital qo’yilmalarning katta hajmi. Tizim talab qilayotgan o’lchamlarni quyidagicha baholash mumkin: 1. Quyosh suv isitgichi kichik xo’jalik tizimlari; 2. Qurilmani tanlash uchun quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin: jadval Binoda yashovchilar soni Yig’uvchi yuza maydoni, m Akkumullyator sig’imi, litr janub shimol 1-3 4-6 >6 1.52.0 2.04.0 8.0 2.0-4.0 4.0-6.0 150-200 200-400 >500 Energiya iste`moli kattaligi va shaklidan kelib chiqgan holda tizim turini tanlash O’rta mahsuldor quyosh suv isitgichlari tizimlari Agar foydalanuvchi issiq suv iste`moli kattaligi ma’lum bo’lsa, foydalanuvchilar o’rtacha sutkali iste`moli 40 l odam kun issiq suv harorati 50 s, qurilmaga tushayotgan sovuq suv xarorati 10 s deb faraz qilish mumkin. Shunday qilib, qurilma asosiy elementlari taxminan quyidagicha baholanishi mumkin: Shimoliy regionlar: 1 odamga-1,5 m 2 (panel) va 50 l (bak hajmi) Janubiy regionlar: 1 odamga-1 m 2 (panel) va 50 l (bak hajmi) Agar energiya iste`moli mavsumiy xarakterga ega bo’lsa yoki undan foydalanish spetsifik bo’lsa, energiya iste`moli hajmi va dinamikasini sinchiklab hisoblash tumandagi quyosh nurlanishiga mos keluvchi ko’rsatkichlar bilan solishtirish zarur. Isitish tizimlari Taxminan kollektor panelining 1m 2 yuzasidan foydalanish hisobiga olinadigan samara, bir yil davomida issiq iqlimga ega bo’lgan zonalarda 500 l, sovuq iqlimga ega bo’lgan zonalarda 700 l suyuq yoqilg`ini yoqish hisobiga olinadigan samaraga teng bo’ladi. Lekin, shunga qaramasdan isitish tizimining eng ko’p ishlaydigan vaqti kuzqish davriga to’g’ri keladi. Bu vaqtda geliy suv isitgichlari eng samaradorlik bilan ishlaydi. Suzish havzalari suv isitish tizimlari Bunday tizimning yig’uvchi yuzasi maydoni ochiq havzalar uchun issiq iqlimli regionlarda havza suv yuzasi maydoning 30 dan 50% gacha, sovuq iqlimli regionlarda 50% dan ko’p qismini tashkil qilishi kerak. Yopiq suv havzalari suv isitish tizimlarini, baholash murakkabroq. Uni uzatish uchun obg’ekt joylashgan tuman iqlimi, haroratning o’zgarish dinamikasi haqidagi ma’lumotlar, ob`ektda bug’lanish natijasida suv yuzasidan yo’qolayotgan energiyani qaytarish imkonyatlari va hokazalar o’rganilishi lozim. Kapital qo’yilmalar boshlang’ich hajmini baholash Shu dalilni ta`kidlash kerakki, tizim tannarxi region bozoridagi vaziyatga qarab sezilarli o’zgaradi. Harorat kattaligini baholash uchun quyidagi ma’lumotlardan foydalanish mumkin: -kichik tuzimlar (yig’uvchi yuza maydoni 50 m 2 dan kam): -240 dan 640 AQSH dollorigacha (1m 2 bahosi), bundan; -40% -kollektor qiymati; -40%-bak-akkumulyator qiymati; -20%-tizimning qolgan qismi; -o’rtacha katta tizimlar (50 m 2 dan katta); -1 m 2 qiymati 200 dan 400 AQSH dollorigacha, bundan: -50%- kollektor qiymati; -30%- bak-akkumulyator qiymati; -20%-tizimning qolgan qismi; Ikkinchi holda yig’uvchi yuza maydoni birligiga bo’ladigan harajatlar va umumiy maydon o’rtasida teskari bog’liklik mavjud. Shuning uchun tizimning maqbul o’lchamlarini va o’z navbatida yig’uvchi yuza maydonini aniqlash zarur. Moliyaviy tahlil Qo’shimcha energiya manbasini o’z ichiga olgan gelioenergetik tizimdan foydalanish samarasi yil davomida iqtisod qilingan an`anaviy energiya hosil qiluvchilarning qiymati quyidagi ifodaga asosan hisoblanadi: bu erda S-yil davomida iqtisod qilingan an`anaviy energiya tashuvchi miqdori (pul birligida) Q-yillik energiya iste`moli (kVt /soat, Kkal, KDj) F-gelioenergetik tizimdan foydalanish hisobiga yillik energiya iste`molining iqtisod qilayotgan qismi foiz (%) n-an`anaviy tizim FIKi an`anviy energiya tashuvchi qiymati (pul birligi issiqik miqdori birligi) Moliyaviy tahlilni amalga oshirishda kapital qo’yilmalar o’lchami (S), eksplutatsion harajatlar (sarflangan zaxira energiyasi qiymatini qo’shganda). Qurilmaning ishlatish muddati 20 yil deb qabul qilish mumkin. Oqlash muddati, sof keltirilgan qiymat va foyda ichki me`yori kabi o’lchamlar tahlili qurilmadan foydalanish iqtisodiy samaradorligi haqida umumiy ma’lumotlarni berish kerak. Quyosh energiyasining ko’zda tutilgan zaruriy miqdorini aniqlash va baholash Quyosh nuri yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan quyosh radatsiayasi oqimining zichligi atmosferaning yuqori qatlamlarida Io ⊥ = 1.353 кВт / м 2 ga teng bo’ladi (doimiy –quyoshli bo’lganda), kv-m yuzaga/ soatda yetib keladigan quyosh energiyasi o’rtacha miqdori Fo ⊥ = 4.871 МДж / м 2 soatga teng bo’ladi. U quyosh issiqlik bilan ta`minlash tizimlarida odatda qiyalatib o’rnatilgan yassi (QEK) quyosh energiyasi kollektorlaridan foydalaniladi. Quyosh energiyasi kunlik miqdori MDj/m 2 bo’lganda QEK qiya yuzaga kelib tushadigan o’rtacha oylik miqdori: Ек = RE ga teng bo’lib, (3) Bunda E-gorizontal yuzaga kelib tushadigan quyosh nuri o’rtacha oylik kunlik miqdori yigindisi, MDj/ (m 2 -kun); R-qiya va gorizontal sirtga kelib tushadigan quyosh radiatsiyasi nisbati hisoblanadi. Janub tomonga qaratib qiyalatilgan yuza uchun bu holda Ed-gorizontal yuzaga kelib tushadigan diffuziyalangan (tarqoq) quyosh energiyasining kundalik o’rtacha oylik miqdori, MDj/ (m 2 -kun); Rp- gorizontal sirtdan qiya sirtga tushadigan nurni to’gridan to’gri tushadigan nurga nisbati koeffitsienti, ß -QEK ning gorizontga nisbatan qiyalatilganlik burchagi, grad, Ρ -er yuzasini qoplagan nurlanish koefatsenti. Odatda, yozda Ρ = 0.2 , qishda esa qor qatlami bo’lganda Ρ = 0.7 bo’ladi. Rp koeffitsientining o’rtacha oylik qiymati: bunda φ -joy kengligi, grad; δ -quyosh, grad qiyaligi, og`ishi; ω 3 - ω ’ 3 gorizontal va qiya yuzada quyosh botishining og`ish burchagi, grad. Berilgan n kunda quyosh og`ish burchagi quyidagiga teng: I-XII oylar o’rtacha kuni uchun δ -qiymati teng: 4-jadval Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII grad Quyosh radiatsiyasining umumiy Y e va diffuziyali MDj/ (m 2 -kun), tekis yuza uchun atmosferaning birlik darajasi K ya va tashqi havo haroratini Tv, S o’rtacha oylik kunlik ko’rsatkichlari jadvalda rtltirikgan. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII-20.9 -13 -2.4 9.4 18.8 23.1 21.2 13.5 2.2 -9.6 -18.9 -23.0 Toshkent (41,3 shim.k) Е 6,21 8,64 12,1 5 17,5 1 23,2 2 26,3 4 27,1 3 24,4 3 19,4 6 12,6 9 7,6 4 5,4 Еd 3,10 4,02 5,26 6,25 6,75 5,84 5,13 4,59 4,31 4,05 3,0 6 2,7 Кya 0,44 0,45 0,46 0,52 0,59 0,63 0,68 0,68 0,68 0,60 0,4 9 0,42 Т b -0,9 2,0 7,6 14,4 15,8 24,7 26,9 24,9 19,4 12,6 6,4 1,6 jadval Olma-ota (43,4 shim.k) Е 6,34 9,24 12,0 1 16,5 4 20,5 2 22,6 6 23,6 2 2,79 16,9 6 11,2 0 6,6 7 5,13 Еd 3,64 5,21 6,21 6,95 8,1 7,78 6,88 6,34 5,28 4,18 3,3 4 2,4қ 7 Кya 0,49 0,51 0,47 0,49 0,53 0,55 0,59 0,59 0,60 0,56 0,4 7 0,44 Т b 11,5 -8,9 0,8 10,3 16,0 20,3 22,9 21,7 15,6 8,0 - 1,2 -802 Dushanbe (43 shim.k) Е 7,56 10,1 3 12,2 8 17,3 7 21,6 25,1 6 24,3 21,7 3 17,3 7 11,6 1 7,0 9 5,8 Еd 3,61 5,36 6,34 7,78 6,91 7,78 7,56 6,48 5,56 4,86 3,3 4 3,10 Кya 0,57 0,55 0,48 0,52 0,55 0,61 0,61 0,61 0,61 0,57 0,4 9 0,50 Т b -5,6 -3,2 3,8 11,4 16,9 21,3 24,1 22,6 17,3 10,1 2,2 -2,9 Yuzaning turli azimutlarida α n tik quyosh radiatsiyasi Rt qayta hisoblash koeffitsienti jadval Кенглик град I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII α n = 0 35 1,91 1,59 1,28 1,03 0,87 0,81 0,83 0,96 1,17 1,48 1,84 2,02 40 2,26 1,79 1,38 1,06 0,88 0,80 0,83 0,98 1,24 1,64 1,64 2,42 45 2,76 2,07 1,51 1,11 0,89 0,80 0,84 1,01 1,33 1,86 1,86 3,02 50 3,55 2,48 1,68 1,17 0,90 0,81 0,85 1,04 1,45 2,16 2,16 4,00 55 4,94 3,06 1,92 1,25 0,93 0,81 0,86 1,06 1,60 2,60 2,60 5,85 60 7,95 4,03 2,25 1,34 0,95 0,82 0,87 1,15 1,61 3,28 3,28 10,48 α n = 15 0 35 1,87 1,56 1,27 1,03 0,88 0,82 0,84 0,96 1,17 1,45 1,78 1,98 40 2,21 1,76 1,37 1,07 0,88 0,81 0,84 0,98 1,24 1,61 2,07 2,36 45 2,69 2,02 1,49 1,11 0,90 0,81 0,85 1,01 1,33 1,82 2,49 2,94 50 3,45 2,40 1,66 1,17 0,91 0,82 0,86 1,05 1,44 2,11 3,12 3,82 55 4,79 2,97 1,88 1,25 0,93 0,82 0,87 1,10 1,56 2,53 4,17 5,67 60 7,69 3,91 2,20 1,34 0,96 0,83 0,88 1,16 1,80 3,18 6,24 10,15 α n = 30 0 35 1,77 1,49 1,24 1,03 0,90 0,84 0,86 0,97 1,15 1,40 1,69 1,86 40 2,06 1,66 1,33 1,07 0,90 0,84 0,87 0,99 1,22 1,54 1,94 2,20 45 2,48 1,90 1,44 1,11 0,92 0,84 0,87 1,03 1,30 1,73 2,30 2,71 50 3,16 2,23 1,60 1,17 0,93 0,84 0,88 1,06 1,41 1,98 2,86 3,55 55 4,36 1,73 1,80 1,25 0,95 0,84 0,89 1,11 1,55 2,36 3,80 5,15 60 6,95 3,56 2,09 1,35 0,98 0,85 0,90 1,17 1,74 2,93 5,65 9,15 Quyosh botishi (chiqishi) soatlik burchagi yuza uchun: gorizontal yuzaga ω 3 = arccos (- tg φ tg δ ) ; (7) qiya yuzaga; ω ’ 3 = min { ω ’ 3 arccos [- tg ( α -ß) tg δ ]} (8) Figurali qavs ichida ko’rsatilgan ikki qiymatdan eng kichigi ω ’ 3 deb olingan. O’rtacha oylik qiymat E , Ed atmosfera ochiqligi koeffitsienti K Ya va tashqi havo harorati 3-jadvalda keltirilgan qator shaharlar uchun T V deb olingan. Rp koeffitsient qiymati ß qiyalik burchakli sirt uchun joy kengligi, janubiy kenglikda (azimut α n = 0 ) va janubiy-sharqiy yoki janubiy-g’arbiy og’ishi uchun α n = 15 ва 30 0 qanday bo’lishi 4-jadvalda berilgan. Quyosh energiyasi kollektorini iqtisodiy tavsiflash va ularni tanlash Quyosh energiyasi oqimi zichligini o’zgartirmagan holda, yassi kollektorlar va quyosh energiyasini kontsentratsiyalaydigan fokuslashtiradigan kollektorlar (parabola-tsilindrik, kontsentratorli, faklinli va hokazo) bo’lishi bilan farqlanadi. Isitish va isssiq suv ta’minoti uchun eng qulay bo’lgani yassi QEK bo’lib, issiqlik tashuvchini 60-80 0 S gacha isitishga imkon beradi. Issiqlik tashuvchini 80 0 S va undan ortiq isitish uchun fokuslovchi yoki vakuumli shisha naychali QEK dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Quyosh energiyasi kollektorlarining (QEK) asosiy elementi nurni yutuvchi sirt (absorber) va issiqlik uzatish uchun kanal hisoblanadi. 15–rasmlarda suyuqlik va havo QEK larining sxemalari qurilgan va QEK ayrim tiplarining konstruktiv bajarilishidan namunalari keltirilgan. a-issiqlik tashuvchi quvurlarning nur qabul qiluvchi panelni tagiga o’rnatilgan; bquvurni qatlamdagi turi; v-shtamplangan absorberli; g-vakuumli quvurli kollektor; dtekis absorberli; z-qovurg’alangan va teshikchalangan absorberli; i- yarim qoraytirilgan shishali plastina. rasm. Maydoni 0,8 m 2 bo’lgan bir qavatli oynali va po’lat nur yutgich paneldan iborat bo’lgan (bratsk isitish anjomlari zavodida tayyorlangan) quyosh energiyasi kollektorlarning (QEK) quvvati Ik = 800 Vt/m 2 va Tv=20 0 S bo’lganda 550Vt/m 2 ga teng bo’ladi. Bu texnik tavsiya 1-avlod QEK si hisoblanadi, hozirga kelib turli mamlakatlarda QEK larning 2 va 3 avlodi chiqarilmoqda. Yassi QEK ning issiqlik unumdorligi optik va issiqlik yo’qotishni pasaytirish hisobiga ko`payishi mumkin. Buning uchun quyidagilarni e`tabor berish kerak: 1. Nur o’tkazuvchi shaffof qatlamni (oynalashni) bir necha qavat qilish; 2. Seletiv qoplama bo’lishi kerak; 3. Nur yutuvchi yuza va shaffof izolyatsiya o’rtasidagi bo’shliqning havosini so`rib olish (vakuumlash) kerak. Vakuumlangan oyna quvurchali kollektorlar (VOQK) eng yuqori unumdorlikka egadir. QEK larda termodinamik issiqlik uzatish uchun energiya sarflamaydigan, past issiqlik inertsiyasi singari afzalliklarga ega bo’lgan issiqlik quvurlaridan ham foydalanish mumkin. QEKning foydali ish koeffitsienti (bir lahzalik) teng: bunda q k -QEK solishtirma isiqlik ishlab chiqarishi, ya`ni QEK kv.m. Maydonida 1 sek.da olingan foydali issiqlik miqdori; 1mk-QEK sirtiga kelib tushadigan, quyosh radiatsiyasi oqimining yalpi miqdoridagi ß Т / м 2 ; m k -QEK da issiqlik uzatishdagi umumiy issiqlik yo’qotish solishtirma miqdori kg/(m 2 sek); Srissiqlik uzatuvchidagi issiqlik sig’imining solishtirma izobari, Dj/(kgK) Demak : T tn va T t.k .QEK foydali ish koeffitsienti quyidagiga teng: Ê k bunda K k -QEK isiqlik yo’qotishning yuqori koeffitsienti, Vt/(m 2 K); Tv-tashqi havo harorati, 0 S; ɳ 0 -QEK ning yuqori optik foydali ish koeffitsienti. QEK ning xarakteristikasi - ɳ К ning ( Ò t . n - Ò v )/ I k -ga bog’liqligi uni sinab ko’rish bilan aniqlanadi va to’g’ridan-to’g’ri nur ordinata bilan tasvirlanadi, bu esa ɳ 0 normal nurlar tushganda optik foydali ish koeffitsientiga teng bo’ladi, to’g’ri burchakka og’ish burchagining tangensi esa Kk-qiymatni beradi. 17–rasmda QEKning eng ko’p qo’llaniladigan xillarining xarakteristkalari ko’rsatilagan. Janubga yo’naltirilgan QEK uchun optik foydali ish koeffitsienti unumdorligi bir qavatli oyna bo’lganda ɳ 0 =0,95 ɳ 0 bo’lsa, ikki qavatli oyna bo’lganda ɳ 0 =0,93 ɳ 0 bo’ladi. QEK konturida issiqlik almashtirgich qo’yilgan bo’lsa, Kk va ɳ 0 qiymatlarini 0,97 ga ko’paytirish kerak. 1. NGK-2-alyuminilik shtamlanagan absorberli. 2. NKG-2-uch qavatli oyna yuzasining nur qaytargich yuzasi. 3. SPK-1-qora xrom bilan qoplangan absober. 4. Quvurli oynasimon vakuumlashagan kollektor selektiv absorber kontsentrati. 5. NGK-1-(N-selektivlanmagan; S-selektivlangan; PK- tekis kollektor; 1,2-oyna qatlamlari). Quyosh energiyasi oqimining zichligi I k -eng mo’tadil kritik holatdan ortmagan QEK foydali ish koeffitsienti nolga teng bo’ladi: Demak, ɳ K > 0 bo’lganda I k > I kp bo’ladi. Vaqtning ma’lum davri mobaynida QEK o’rtacha foydali ish koeffitsienti (kun, oy, yil uchun) ɳ k =∑ ( ɳ k I k ) ga teng bo’ladi. (12) I K > I KP bo’lganda. Vaqtning bir qismi uchun I K -qarab chiqilayotgan vaqt uchun quyosh energiyasi oqimining o’rtacha zichligi, Vt/m 2 bo’ladi. 5-jadvalda Т Т макс issiqlik tashuvchi maksimal haroratining qiymati keltirilgan, bunda, ortiq foydali ish koeffitsienti K k va QEK asosiy tipining o’rtacha tannarxi S k bo’ladi. Quyosh energiyasi kollektorlarining (QEK) asosiy texnik ko’rsatkichlari. jadval Kollektor turi Т Т макс,0С ɳ 0 К К Вт/( м 2 К ) Ск,сум / м Selektiv bo’lmagan tekis QEK: Bir qatlam oynali NPK- 1 80 0,7-0,85 7,10 50-150 Ikki qatlamli oynali PPT-2 Oynasiz 0,65-0,8 0,9-0,95 4-6 18-22 Selektiv tekis QEK: Bir qatlamli oynali SPK-1 100 120-220 Ikki qatlamli oynali SPK-2 0,6-0,75 Frklin (kontsentratsiyasi koeffitsienti,1,5 ) 1,20 0,6 0,7-0,8 250 Parabola tsilindrik kontsentrator PTSK 300 0,65-0,85 0,6-0,9 400-600 Vakuumli oynali trubkasimon kollektor VOTK 120-250 0,5-0,75 1-2 200-300 Q EK issiqlik ishlab-chiqarishning unumdorligi. QEK ning bir zumdagi foydali energiyasi miqdori, Vt, quyidagiga teng: Qk = Fk [ Ik ɳ 0 - Kk ( Òt . n . - Òv ) ]= mksrFk ( Tt . k - Tt . n ) (13) Bunda F k -QEK sirtining maydoni, m 2 hisobida olingan. QEKning o’rtacha oylik solishtirma sutkalik issiqlik hosil qilish unumdorligi MDj/ (m 2 kun) deb olinganda: d k = E k F ɳ 0 (14) bunda E k -QEK sirtiga kelib tushadigan quyosh energiyasining o’rtacha oylik, kunlik miqdori MDj/ (m 2 kun); F-QEK da foydalanilgan quyosh energiyasi o’rtacha oylik qiymati darajasi, ya`ni QEK sirtiga I k >I k’ bo’lganda kelib tushgan quyosh energiyasi umumiy miqdorining bo’lagi deb olingan. Issiqlik bilan ta`minlash quyosh sistemasining yillik ishlab chiqarish unumdorligi Q s yil QEK Q k yil ning yillik issiqlik ishlab chiqarishiga qaraganda truboprovodlardagi, issiqlik taqsimlash tizimlaridagi issiqlik yo’qotishdan oz bo’lib, shuningdek foydalanilmay qolgan foydali energiya qoldig’iga, ayniqsa QEK sirtini kattalashtirishga, issiq suv bilan ta`minlash harajatlarini kamaytirishga olib keladi. IV-iqlimiy zonada yassi QEK ning yillik maksimal issiqlik ishlab chiqarish unumdorligi 750-1000, III-zonada 450-650 Vt/(m 2 -yil) bo’ladi. Demak, E k =1250kVtsoat/(m 2 kun) bo’lganda. Òbyil = 80 Ñ , Òt . v = 600 Ñ , Qk yil = 500 kvt . soat ( ì 2 yil ) ga to’g’ri keladi. Eng muhimi Q s ga meteoparametrik (E,T V , va Yed/E), QEK xarakteristikasi (K tr va L tr ) ta’sir etib, issiq suv bilan ta`minlashga tushadigan kuchlanish hissasi Q T . B / Q H bo’ladi. F ning kattaligi QEK ning ɳ 0 va K k qiymatlariga, va shuningdek geliosistema joylashgan o’rniga va uning maqsad-mo’ljallariga ham bog’liqdir. Bu bog’liqlikni quyidagi formulada tasvirlash mumkin: F = I - α 1 P + α 2 P 2 , (15), (16) bunda Ð = ( Ò t . n - Ò v ) \ Ê 2 Ò t . n vaÒ v - QEK ning kirish qismida va tashqi havoda issiqlik tashuvchining o’rtacha oylik harorati; 0 S , Ê l - atmosferaning tiniqligi o’rtacha oylik qiymati koeffitsienti (3-jadvalga qarang) α 1 va α 2 -QEK asosiy tiplari uchun 6-jadvalda keltirilgan koeffitsientlaridir. QEKning asosiy tavsifnomasi. jadval QEK turi ɳ 0 Ê Ê Â Ò /( ì 2 õÊ ) α 1 10 3 α 2 10 6 NPK-1 0,78 8,0 10,7 29,3 PPT-2 0,73 4,6 6,9 12,7 SPK-1 0,75 5,5 7,9 16,4 SPK-2 0,7 3,5 5,6 8,7 PTSK 0,65 0,8 1,6 1,2 VOSK 0,6 1,5 8,0 8,0 QEK modullarini tanlash, qiyalik burchagi, joylashtirish va birlashtirish. QEK optimal mo’ljali-janubiy yo’nalishdir. Undan 30 0 gacha sharqqa yoki g’arbga og’dirilganidan kelib tushadigan quyosh energiyasining o’rtacha yillik miqdori 5- 10% gacha kamayadi. Yil bo’yicha ishlaydigan QEK sistemalar uchun optimal og’ish burchagi ß , joy kengligi φ ga teng bo’lib, faqat isitish davrida ishlaydigan sistema uchun ß= φ + 15 0 ва ß= φ - 15 0 faqat yoz davrida ishlatiladigan sistema uchun deb belgilanadi. QEKning bino tashqarisiga (tomda, devorlarda, balkon to’siqlarida va boshqalarda) yoki ulardan alohida joyda o’rnatilishi mumkin. QEKni bino tomi bilan qo’shib joylashtirganda uning tannarxi ancha pasayadi. Konstruktsiyalarda yorug’likni yomon o’tkazadigan elementlari changlanganda QEK issiqlik ishlab chiqarish unumdorligi 2-5 % pasayadi. Maydonlari katta bo’lgan QEKning ayrim modullari parallel, ketma-ket sxemada ulanganda o’zaro maydonini hosil qiladi. QEK mavzusining foydali ish koeffitsienti har doim alohida modulnikiga qaraganda past bo’ladi, chunki birlashtiruvchi quvurlarda issiqlik yo’qotiladi, chunki issiqlik tashuvchida teng taqsimlanavermaydi, issiqlik inertsiyasi yo’qoladi va hokazo. Issiqlik to’plash tizimini tanlash va ularning tavsifnomasi Quyosh energiyasining kelib chiqishining yillik va sutkalik tipik grafiklari va binolarni issiqlik bilan ta`minlash yuklamasining o’zgarish grafiklari rasmda tasvirlangan. Issiqlik akkumulyatorlarining qo’llanilishi quyosh issiqlik ta’minoti tizimi (QITT) tengligini oshiradi, kechasi va bulutli vaqtlarda sarf qilingan energiyani qoplash va yoqilg’i sarfini kamaytirish imkonini beradi. E 1 -foydalanilayotgan quyosh energiyasi E 2 -quyosh energiyasining ortiqcha qismi (akkumulyatorda yig’ishi mumkin bo’lgan qismi) E 3 -etishmaydigan quyosh energiyasi (qo’shimcha manba yoki issiqlik akkumulyatoridan qoplanishi mumkin). Issiqlikni to’plash tizimi (ITT) ko’rinib turgan yoki yashirin issiqlikni to’plash asosida ishlaydi va energiya tizimi bilan olib kelgan yoki o’tkazayotgan oqimlarining quvvati, to’plash turi akkumulyativ qilish muddatlari davomiyligi bilan (6-12 soatdan-10 sutkagacha qisqa muddatli, 10 sutkadan bir necha oygacha bo’lsa, uzoq, muddatli deb aytiladi) energiya zichligi hajmi bilan harorat diapazoni bilan, issiqlik yo’qotish koeffitsienti bilan kapital va eksplutatsion harajatlari bilan tavsiflanadi. ITT (issiqlik to’plash tizimi) o’z tarkibiga issiqlik to’plash uchun issiq suvli baklar ishlatiladi, u yuksak issiqlik saqlash sig’imiga ega bo’ladi, havoli quyosh energiyasi kollektori bilan ishlaydigan issiqlik uzatish quyosh tizimida (QITT) shag’al va boshqa qattiq materiallar bilan to’ldirilgan rezervuar (idish) ishlatiladi. Issiqlik to’plash materialida oraliq uzilishlar bo’lmaganda issiqlik to’plovchi miqdori quyidagicha bo’ladi: Q = mc P (T 2 - T 1 ), (17) Bunda T 1 va T 2 -issiqlik saqlash materiali (ISM) ni quvvatlantirish va undan keyingi holdagi harorati, 0 S; m-ISM massasi, kg; Sr-ISM ning solishtirma o’zgaruvchan issiqlik sig’imi, kDj/ (kg 0 S). Sutkalik issiqlik to’plashda suyuqlik QITT uchun mo’ljallangan suvli bakakkumulyatorning solishtirma issiqlik sig’imi 0,15-0,35 m 3 deb olinadi, havo QITT uchun shag’alli akkumulyatorniki esa 0,15-0,35 m 3 deb olinadi. Fazali o’tishda isssiqlik saqlovchi materiali (ISM) qo’llanishi (erish va qotish) to’planadigan energiya zichligini ta`minlaydi va uning massasini va hajmini kamaytirish imkonini beradi. (7-8 jadval). Turli akkumulyatorlarni texnik xususiyatlari, issiqlik akkumulyatoridagi harorat 10 0 S deb qabul qilingan. jadval Akkumulyator materialining nomi Og’irlik, kg Hajmi, m 3 Shag’al tosh 113636 71,74 Suv 23866 23,9 Parafin 4794 5,27 ISMning erishida to’planadigan issiqlik miqdoriga teng: Q = m [ c t ( T pl - Ò 1 ) +Δ i pl + ñ j ( Ò 2 - Ò pl ) ] (18) Bunda ñ t âà ñ j -kattalik va suyuq ISM solishtirma issiqlik sig’imi, kDj/ (kg 0 S) Δ i pl -ISM erishining issiqlik sig’imi, kDj/kg; Ò pl -erish haroratsi 0 S JISM l p Mustahkam ligi Ρ (m K) Issiqlik o’tkazuvhanligi Vt/ (m K) Issiqlik sig’imi KDj/ (kg K) Fazoning o’tish eng’talpiyasi ˅ i Ρ t Ρ j λ t λ j St S rj KDj/kg MDj/m 3 Beton 2200 0,9- 1,75 0,96 Tuproq (mayda 2560 0,52 0,84 zarrachala ri) Hag’al tosh, granit 640 0,7- 4,0 0,88 Suv 000 0,7 0,19 Erigan kaliynatri tuzlari (46% NaNO 3 -54% KNO 3 ) 735 0,57 0,56 CACl 2 6H 2 O 29,2 1,62 1,50 0,6 0,3 1,47 1,47 172,5 258,1 Na 2 SO 4 10 H 2 O 2,4 0,46 0,41 0,5 0,3 0,76 0,31 51,0 45,2 Na 2 HPO 4 12H 2 O 5,2 0,42 0,5 0,55 0,18 79,6 03,2 Laurinova ya kislota 4,0 0,91 0,4 0,2 75,3 59,6 Parafin 2 42,0 0,91 0,77 - - 2,08 - 187,8 144,0 Oktadekan 28,0 - 0,79 - 0,1 2,10 2,17 244,2 194,1 Mavsumiy issiqlik to ’ plash tizimini ( ITT ) va fazali issiqlik o ’ tkazish akkumulyatoridan foydalanish hozircha maqsadga muvofiq emas . Issiqlik akkumulyativ materialini umumiy ko’rsatkichlari. Quyosh isitish tizimlari va issiq suv bilan ta`minlash hisobining umumiy qoidalari Quyosh issiqlik bilan ta`minlash tizimi (QITT) aniq issiqlik hisobini chiqarish, iqlim sharoitlarining tasodifiy tebranib turishi, sistemadagi elementlar o’rtasidagi o’zaro ta’sirning murakkab xarakteri tufayli ancha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham muhandislik amaliyotida odatda yarim empirik metodlar qo’llaniladi. Ular EHM yordamida QITT ni batafsil modellashtirish natijalarini umumlashtirishga asoslanib ish ko’riladi va QITT ning uzoq muddatli xarakteristikasini olishga imkon beradi. QITT issiqlik hisobini chiqarishdan ko’zlangan maqsad: sistemaning sutkalik solishtirma issiqlik ishlab chiqarishini, q c ni aniqlash; QEK sirtidagi F K nur yutish maydonini aniqlash; V ak issiqlik akkumulyatori hajmini aniqlash; m K QEK konturidagi issiqlik tashuvchining solishtirma umumiy sarfini aniqlash; gorizontga nisbatan QEK ß qiyalik burchagi va mo’ljal olishni ( α K azimutni) aniqlash; QEK konturlarida issiqlik almashuvchi sirt yuzasidagi qizishni va iste`molchilarni aniqlash, yillik yoqilg’ini qoplash darajasi f yil ni va Q qes -qo’shimcha energiya sarfini aniqlashdir. QITT hisobi uchun dastlabki ma’lumotlar quyidagilardir: • Geliosistema o’rnatilgan joyning dengiz ITT ga nisbatan balandligi, kengligi va uzunligi (geografik uzunlik) • Iqlimiy ma’lumotlar: gorizontal yuzaga kelib tushadigan summar Ye va Y ed diffuzli quyosh energiyasining o’rtacha oylik kunlik miqdori, tashqi havoning T v harorati. • QEK ɳ 0 va K k xarakteristkasi; QEK modulini geometrik o`lchovlari (razmerlari), necha qavatli oyna borligi, issiqlik tashuvchining turi; • Isitish zarur bo’lgan o’rtacha issiqlik yuklamasi Q 0 (yoki uni hisoblash uchun zarur bo’lgan hisob-kitob ma’lumotlari) • Sovuq T s . s va Т i . s issiq • Т i . s suv haroratining o’rtacha oylik farqi; • Issiq suv sarflash sutkalik umumiy miqdori V i . s 1-bo’limda aytilganlarga muvofiq QITT tipi va sxemasi, bo’limga muvofiq QEK tipi va uning xarakteristkasi tanlanadi. Tabiiy tsirkulyatsiyali QISTT sistemalari QEK maydoni 20 kv m gacha bo’lgan yakka tartibdagi iste`molchilar uchun qo’llanishi mumkin. QEK maydoni undan katta bo’lgan isitish geliotizimlarda va QISTT larda issiqlik tashuvchini zo’rlab haydaladigan (tsirkulyatsiya qilinadigan) sistema qo’llanilishi mumkin. QISTT issiq suv harorati 45-75 0 S atrofida bo’lishi kerak. (KM va K holatlaridan tashqari) Isitish sistemalarini loyihalashda dastlab quyosh isitish sistemalarining sxemasi va jihozlari tanlanadi, keyin issiqlik, gidravlik, texnik-iqtisodiy hisoblarning eng optimal variantlarini tanlab olib ishga kirishiladi. Faqat har soatda issiqlik sarfini hisoblash yetarli bo’lgan an`anaviy issiqlik bilan ta`minlash sistemalarini loyihalashdan quyosh issiqlik bilan ta`minlash sistemasini loyihalashning farqi shundan iboratki, bunda hatto yillik issiqlik sarfini ham hisobga olish zarur. Issiqlik sarfi, kDj, issiq suv bilan ta`minlash berilgan oyda quyidagicha bo’ladi: QI . i = Qo . i + Q . s Bunda V i . s -bir odamga bir sutkada m 3 hisobida (kun-odam hisobida) to’g’ri keladigan issiq suv sarfi normasi; N-aholi soni; n d - Shu oydagi kunlar soni; T i.s va T s.s - issiq suv va sovuq suv harorati 0 S hisobida (T s.s va n d - qiymatlari oylar bo’yicha o’zgarib turadi, qolgan qiymatlar esa doimiydir); Q i sut . s -issiq suv bilan ta`minlash uchun ketadigan sutkalik issiqlik miqdori kDj hisobida. Isitish uchun ketadigan oylik issiqlik sarfi Q oi o’rtacha oylik issiqlik sarfi Q o ni 24 n d ga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi, ammo hisobiy harorat uchun tashqi havoning o’rtacha oylik harorati T s qabul qilingan Q oi qiymati isitish davrining har bir oyi uchun alohida hisoblab chiqiladi. Isitish uchun va issiq suv ta’minoti uchun sarf qilinadigan issiqlik miqdori (issiqlik uzatish kuchlanishsi) berilgan I-oy uchun quyidagicha bo’ladi: Q Ii = Q Oi + Q i . s (20) Isitish, issiq suv bilan ta`minlash va issiqlik uzatish uchun ketadigan yillik issiqlik sarfi quyidagicha bo’ladi: 12 12 12 QO =∑ QOi ; Qg . v =∑ Qi . suQn =∑ Qn . i (21) i = 1 i = 1 i = 1 QITT sutkalik issiqlik ishlab chiqarilishining hisobi va quyosh energiyasining yoqilg’i o’rnini qoplash me`yori har bir oyning o’rtacha kuni uchun QEK qiya yuzaga kelib tushadigan quyosh energiyasining o’rtachasi olib hisoblanadi, buning uchun quyosh og’ish burchagi δ ni formula bo’yicha (6) quyosh botish soatlik burchagini ω 3 gorizontal va ω ’ qiyalik yuzasiga nisbatan burchaklari (7) va (8) formula bo’yicha quyosh radiatsiyasining o’rtacha oylik koeffitsientlari R  П ва R  formula bilan va quyosh energiyasining o’rtacha oylik kunduzgi miqdori Y ek QEK yuzasiga kelib tushadigan miqdori (3) formula bilan hisoblab chiqiladi. Etib keladigan quyosh energiyasining turg’un yoki doimiy emasligi tufayli, quyosh isitish sistemasida qo’shimcha energiya manbasi (QEM) bilan ishlash kerak. (Bunga isitish qozonlari, issiqlik tarmog’i va boshqalar kiradi) Bu esa 100% isssiqlik bilan ta`minlash imkonini beradi. Shu bilan birga mavsumiy issiq suv bilan ta`minlash quyosh sistemasi (QISTT) issiq suv bilan uzluksiz ta`minlashning qat`iy talabi bo’lmagan joylarda, (yozgi yuvinish xonalari, pansionatlar, bolalar yozgi oromgohlari va bshqalarda) shunday dubler sistemalarsiz ham loyihalanishi mumkin. Quyosh isitish sistemalari uchun aprel oyiga (shimoliy kengilik φ = 45 ) va janubiyroq bo’lganda mart oyi uchun mo’ljallangan hisobni tavsiya qilish mumikn. Bu oylarda issiqlika bo’lgan ehtiyoj asosan quyosh energiyasi hisobiga ta`minlanishi kerak. Issiqlik bilan ta`minlash gelioyoqilg’i sistemalarini loyihalashda ehtiyojni quyosh energiyasi hisobiga ma’lum ulushini qoplashgina iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi nazarda tutilishi kerak F yil -yillik issiqlik kuchlanishining qolgan qismini esa QEK (qo’shimcha energiya manbai) ta`minlashi kerak: Q die = (1 -⌠ yil ) Q n yil (22) Issiqlik kuchlanishsini qoplashda quyosh energiyasining yillik ulushi (yoki yoqilg’i o’rnini qoplash darajasi) quyidagiga teng: ⌠ yil =∑ Q n M | ∑ Q n M (23) Oylik yoqilg’i o’rnini bosish darajasi: (24) QM, QM, QM bunda n s die -quyosh energiyasi va qo’shimcha energiya bilan qoplanadigan issiqlik kuchlanishi issiqlikning oylik miqdori bo’lib, GJj/oy bilan hisoblanadi. Formula bo’yicha (14) QEK issiqlik hosil qilishning q k o’rtacha oylik sutkalik ulushini hisoblash uchun 5 va 6-jadvallar bo’yicha QEK xarakteristikasini va α 1 ва α 2 koeffitsientlarini tanlaymiz; formula bo’yicha (16) R parametrni aniqlaymiz, F miqdorini (15) formula bo’yicha aniqlaymiz. Suyuqlik QEK uchun V K issiqlik tashuvchining nisbiy sarf hajmi V k =0,01- 0,02 L/ (m 2 s) deb olinilishi, havo QEK uchun 0,05-0,02 m 3 / (m 2 s) deb olinishi kerak. Suv issiqlik akkumulyatorining nisbiy sig’imi 1 kv.m QEK sirti uchun V ak =0.05-0.1 m 3 , shag’alli akkumulyator uchun 1 kv.m QEK sirti uchun V ak =0.15-0.35 m 3 deb olinishi kerak. Tizimning yillik (mavsumiy) issiqlik ishlab chiqarish unumdorligi Q s yil va o’rnini qoplash darajsi fsyil , Qs yil va f syil 25 - 35% dan kam bo’lmagan QISTT sistemalari uchun va quyosh issiqlik sistemasi uchun esa 30-50% deb olinishi kerak (sistemada issiqlik yo’qotishni hisobga olganda) Yillik yoqilg’i tejash o’rtacha yillik miqdori energiyasidan foydalanilishini ta`minlash quyidagicha: Â =⌠ yioQ n yil \ ( Q t ɳ t . g ) (25) Bunda f yil -yillik o’rnini bosish darajasi, Qsyil ; GDj/yil; Qn = 29,3 kDj / т . у . т .-yoqilg’i yonishidan hosil bo’ladigan issiqlik 1t-shartli yoqilg’i aylantirib hisoblanganda; issiqlik ishlab chiqaruvchi qurilmaning foydali ish koeffitsienti (FIK) 0,45 va 0,6 ga teng bo’lib, ɳ Т . Г qattiq va suyuq (gazsimon) yoqilg’ida individual issiqlik generatorlari uchun 0,6-0,7 va xuddi shunday yoqilg’i ishlaydigan qozon unumdorligi 20-100 GDj/soat bo’lganda 0,7-0,8 deb olinadi. Yillik tejamkorlik so’m hisobida quyidagini tashkil qiladi: Ý yil = S t ⌠ yil Q n yil \ ɳ tg (26) bunda S T -issiqlik ishlab chiqaruvchi yoqilg’i issiqlik generatoridan olinadigan energiyasining isiqlik qiymati so’m / GDj; tuman qaerda joylashganiga qarab buni 5500-6500 so’m/GDj deb ham olish mumkin. Geliosistemalarning o’zini qoplash muddatlari yillar hisobida: bunda S g. s geliosistemaning QEK/ m 2 yuzasiga to’g’ri keladigan solishtirma tannarxi, so’m/m 2 ma’lumotlar bo’lmagan taqdirda S g. s =3000 so’m/m 2 deb qabul qilish mumkin. Issiqlik bilan ta`minlash quyosh sistemasining oldindan hisoblash uchun f ning o`lchovsiz parametri O = E k F k \ Q n deb olinganligi, 18-rasmda qurilganday, foydalanish tavsiya yaqilinadi. Bu bog’liqliklarni tashkil etuvchilariga quyidagilar qabul qilingan: a). Asosiy sistemada PPT-2 ikki qavat oynali tipdagi yassi QEK foydalaniladi, uning nisbatlari ( К К / ɳ 0 = 6,3 Вт / м 2 К ) , QEK ning gorizontga va janubiy yo’nalishga optimal qiyalik burchagi ß ОПТ ; b). Suv issiqlik akkumulyatorining solishtirma sig’imi QEK yuzasiga nisbatan 0,05m 3 /m 2 ga teng. Ê k / ɳ 0 dan boshqa nisbatga ega bo’lgan QEK dan foydalanilganda hisob-kitoblarda qo’shimcha o’zgartirishlar kiritish zarur. E K -qiymati (QEK sirtiga kelib tushadigan quyosh energiyasi to’plami) va Q H - qiymati (issiqlik kuchlanishsi) hisob davri uchun 1 yil davomida yoki mavsumiy ishlatiladigan QISTT uchun bir xil, isitish mavsumining har bir oyi uchun, alohida hisoblab chiqiladi. QEK ning gorizontga nisbatan optimal qiyalik burchagi bilan R quyosh energiyasi QEK hisobi koeffitsientini qiymatini taxminan quyidagicha qabul qilinishi mumkin: R=1,4 isitish geliosistemalari uchun ( ß opt = φ + 15 0 bo’lganda); R=1,05 mavsumiy QISTT uchun (bo’lgand ß opt = φ - 15 0 a) va R=1.5 yil davomida ishlaydigan QITT uchun ( ß opt = φ bo’lganda). Isitish geliosistemalari va issiq suv ta’minoti uchun f qiymatini oy davomida O deb olib, foydalanish kerak. Q n m oylik issiqlik kuchlanishsi miqdorini 23 formulaga ko’ra quyidagicha hisoblab chiqarilishi kerak. f ning O bilan bog’liqligini aniqlash yordamida ikki vazifani bajarish mumkin: • QEK sirti F k ning berilgan maydoniga to’g’ri keladigan f yil yillik miqdorini aniqlash. • f yil berilgan miqdorni taminlaydigan F k maydonni aniqlash. Birinchi vazifani bajarishning ketma-ketligi quyidagicha: hisoblash davri uchun (yil, mavsum, oy) Q n va E k miqdorni aniqlanadi; n parametri chiqarib tashlanadi: 26-rasmda ko’rilganidek f yil ni topib olinadi; issiqlik bilan ta`minlash sistemasining (QITT) yillik, oylik foydali energiyasi Q s miqdori va yoqilg’i manbaidan olib kelinayotgan Q QEM miqdorlari hisoblab chiqiladi: Qs = fyilQyiln va Q QEÌ = (1 - fyil) Qyiln (28) f yil ning talab qilingan miqdorini ta`minlaydigan QEK yuzasi maydoni quyidagi formula bilan aniqlanadi: F = 0 Q n / E k (29) Kishenyov shahrida yil davomida issiq suv bilan ta`minlaydigan QISTT taxminiy hisobi namunasida V g . v = 4,8/ m 3 kun bo’lganda yillik issiqlik kuchlanishsi quyidagicha bo’ladi: Q n = 365 V g . v Ρ S з ( Т g . v - Т x . v ) = 365 * 4,8 * 10 3 4,19(45 - 10) = 257 gdj / yil f yil ni 0,5 deb olamiz. E=4,72 GDj/ (m 2 yil). Katta hisoblash koeffitsientlari R=1.1 va Å k = RE = 5.2 gdj / ( m 2 yil ) 19-rasmdan Q=0,843 ekanligini topamiz. U vaqtda F k = 0.843 * 457/5.2 = 41.7 m 2 va issiqlik akkumulyatori hajmi V ak = 0.05 F k = 2.1 m 3 F k va m 2 qiymatini F k = Q n | q s formula bilan hisoblab chiqish mumkin. Tizimning Q n issiqlik og’irligi va q s -solishtirma issiqlik ishlab chiqarishi yil davomida kuchli o’zgarib turadi, shuning uchun formula (28) F k ning taxminiy qiymatlarini berish mumkin. Mavsumiy sistemaning issiq suv ta’minoti hisobi 1. Apreldan sentyabrgacha ishlaydigan mavsumiy QISTT uchun QEK sirtqi yuzasini soddalashtirilgan quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: F k = V g . v /( q g . v ɳ t ) (30) bunda V g . v -o’rtacha sutkalik issiq suv sarfi, l/kun; q g . v - sistemaning o’rtacha mavsumiy issiq suv ishlab chiqarish sutkalik solishtirma quvvati, l/(m 2 kun); ɳ t = 0,8 + 0,85-truboprovodning issiqlik yo’qotishini hisobga olish koeffitsienti. 2. q g . v miqdorini gorizontal yuzaga tushadigan E quyosh energiyasining sutkalik miqdori bilan bog’liqligini aniqlash kerak. Agar sistemada rezerv issiqlik manbai nazarda tutilmagan bo’lsa, QISTT hisobi aprel oyi E miqdori bilan olinadi, ammo, bunda yoz oylarida foydalanilmay qolgan issiqlik miqdori paydo bo’lishi mumkin. Agar rezerv issiqlik manbai nazarda tutilgan bo’lsa, QISTT hisobi iyun oyi uchun ko’zlanganday olib boriladi, u vaqtda yilning boshqa davrlarida sistema f sr og’irligini ta`minlaydi, rezerv manbai esa (1 - f sr ) Q g . v issiqlikni beradi. Misol uchun Tojikistonda QISTT mavsumiy hisobi shunday bo’lishi mumkin: V g . v = 4,8 m 3 \ kun , Ò g . v = 45 0 S va Ò x . v = 15 0 S NGK-2 tipidagi QEK ni tanlab olsak, ß= φ - 15 0 = 32 0 . F k va tejalgan yoqilg’ini chiqarib tashlaymiz, E = 15.84 mdg / ( m 2 kun ) (aprel) va 23,62 mdj/ (m 2 kun) (iyun). 27-rasmdagi QEK 1m 2 yuzasiga to’g’ri keladigan q g . v = 52,5 l / kun (aprel) va 80 l/kun (iyun) topib olamiz. Formula bo’yicha (28) F k = 107.6 m 2 (aprel) va 70,6 m 2 (iyun) ekanligini topamiz. Qo’shimcha energiya manbai (QEM) bo’lmagan taqdirda Fk = 107.6 m 2dan foydalangan ma`qul. f ning oylik qiymati quyidagiga teng: f IV = 0.66, f V = 0.83, f VI = f VII = 1, f VIII = 0.82, f IX = 0.61 mavsum uchun o’rtacha qiymat f sr = 0.82. Akkumulyator hajmi V ak = 0.05 V k = 3.5 m 3 qo’shimcha energiya manbaidan mavsumda energiya sarfi Q . KEM = (1 - f sr ) Q g . v = 0,18 * 100 = 19,8 gdj . Yoqilg’i tejami (issiqlik generatorining foydali ish koeffitsienti (FIK) ɳ =0,55 bo’lganda): QISTT baza sistemasi uchun hisob nomogrammasi. QISTT baza sistemasi quyidagilar: NPK-2 tipidagi yassi QEK- Ê k / ɳ 0 = 6,3 Vt /( m 2 k ), Ò t . n = 35 0 S , ß= φ - 15 0 S , Ð = 0,2; suvli issiqlik akkumulyatori V ak = 0.05 m 3 / m 2 , Ê ak = 1 Vt /( m 2 k ), Ê tr = 0,3 Vt /( m k ), L tr = 1 m / m 2 foydali issiqlik zaxirasi yo’q. QISTT mavsumiy sistemaning aniqlangan hisobi nomogramma bo’yicha bajarilishi mumkin (rasmlar). Aprel oyi uchun dastlabki ma’lumotlar ( φ , Е ва Е Д / Е ) va 22-rasmdagi nomogramma bo’yicha  = φ - 15 0 bo’lganda Å k dir. 22-rasmdagi nomogramma bo’yicha dastlabki ma’lumotlar φ , Å , Åk va Ò v = 19,2 0 S ma’lum qiymatlari bo’yicha sutkalik issiqlik og’irligi Q n = V g . v Ρ S ç Δ Ò = 4,8 * 4,19(45 - 15) = 603 mdj / kun bo’lganda F k = 72 m 2 ni topamiz. Hisob bilan farq 2% atrofida. Sistemaning haqiqiy xarakteristkasini hisobga olish bilan QITT issiqlik hisobini aniqlash. Quyosh isitish sistemasi va yil davomida ishlaydigan QITT uchun dastlabki hisob bog’liqlik f dan 0 gacha bo’lganda 22-rasmdagilar I r davomida hisoblanishi kerak. F k qiymatiga QEK xarakteristkasi, issiqlik akkumulyatori hajmi va meteo sharoitlar asosiy ta’sirini ko’rsatadi. Hisob usulini ishlab chiqishda Ê k / ɳ 0 = 6,3 vt /( m 2 / k ) bo’lgan NPK-tipidagi QEK qabul qilingan. QEK ni Ê k / ɳ 0 qiymatidan boshqa kattalikda qo’llanilganda F k hisob qiymatini E k tuzatish koeffitsientiga bo’lib ishlatish zarur, buni rasmda ko’rsatilgan. Issiqlik akkumulyatori solishtirma hajmining (baza varianti uchun Vakbaza = 0,05 m 3 / m 2 deb qabul qilinganda) Fk qiymatini hisoblaganda Eak tuzatish koeffitsienti yordamini nazarda tutish kerak. QEK qiyalik burchagining ß opt optimal qiymatidan anchagina og’ishi, à k = 0 (janubiy yo’nalish) kuzatilganda F k qiymatini E ß va Å à tuzatish koeffitsientlarini hisobga olib ko’paytirish kerak, shimoliy kenglikning φ = 50 0 sh.k. uchun Е ß qiymatlari (a) rasmda, Е а koeffitsient qiymati uchun esa (b) rasmda berilgan. QEK yuzasining hal qiluvchi hisob qiymati ga teng. Quyosh sistemalarini tanlashda jadvaldan foydalanish kerak. Hisob va yordamchi jihozlarni tanlash umum qabul qilingan metodika asosida olib boriladi (issiqlik uzatgichlar, boshqaruv tizimlari va hokazolar). QITT ning batafsil issiqlik hisobi f va F - f - qiyalik usuli bo’yicha bajarilishi mumkin. QITT gidravlik hisobi 2-3 boblardagi tavsiyalarga muvofiq bajariladi. Texnikiqtisodiy hisoblar va QITT variantlarini qiyoslash keltirilgan harajatlar bo’yicha olib boriladi. Sistemani turi 1m 2 QEK maydoni uchu issiqlik tashuvchining birlik sarfi, m 2 /s n 1m 2 QEK maydoni uchun akku mulyator ning birlik xajmi, m 3 Shag’al akkumulyato rdagi donalarning o’lchami, m Gorizontga nisbatan og’ish burchagi grad. QEK yuzasining taxminiy maydoni, m Quyosh isitish sistemasi (KIS) QEK bilan: Suyuqli Havoli 0,01-0,02 0,005-0,02 0,05-0,15 0,15-0,35 0,02-0,03 ß=φ+ 15 - Quyoshli qaynoq suv ta’minoti (KKSV sezonli Yillik ) - - - - - - ß=φ- 15 ß=φ 075-1,2 0,75-1,2 Cho’milish havzalari uchun suvni istish QEK bilan: qiyalik Gorizontal - - - - - - ß=φ - (0,5-0,65)/ (0,6-0,75)l Quyosh sistemalari uchun tavsiya etiladigan parametrlar. jadval Qurilmani o’rnatish Qurilma sotib olingandan keyin tabiiyki, uni o’rnatish zarur. Tizimning murakkabligiga bog’liq ravishda uni o’rnatish uchun kerakli vaqt turlicha bo’ladi. Lekin, o’rnatish jarayoni bir necha kundan oshmasligi kerak. O’rta va katta tizimli qurilmalarni o’rnatishda qiyinchiliklar mavjud, qurilma va kommunikatsiya tarmoqlaridan foydalanishdan paydo bo’lishi mumkin. Katta bo’lmagan tizimlarni o’rnatishda butun binoni yoki alohida olingan kvartirani suv ta’minoti tizimga ulash, shuningdek santexnik kommunikatsiyalar tarmog’iga zaruriy o’zgartirishlar kiritish eng muammoli jihatlar hisoblanadi. Bundan tashqari to’g’ri joylashtirish, mo’ljalni to’g’ri olish va bino qutisiga kollektorlarni mustahkamlash, maydonning salqin bo’laklari mavjudligi va boshqalarni unutmaslik lozim. Umuman olganda shuni ta`kidlash kerakki, quyosh issiq suv va issiqlik ta’minoti qurilmalarni mavjud binolarga joylashtirishda paydo bo’ladigan muammolar, agar quyosh qurilmasi, ya`ni ko’rilayotgan binoning bir qismi sifatida loyihalangan bo’lsa, ularni o’rnatish uchun sarflanadigan harajatlar sezilarli kamayadi. Ba`zi qo’shimcha tavsiyalar Yuqorida ta`kidlab o’tilganidek, hozirgi vaqtda bozor - sotib oluvchiga gelioenergetik tizimlarning katta tanlovini taklif qilmoqda. Tizimlarning unumdorligi, bahosi va iqlimiy sharoitlariga mos kelishini hisobga olib tanlashdan tashqari tayyorlovchi va maslahatchini to’g’ri tanlash katta ahamiyatga ega. Bu erda nima nazarda tutiladi? -tanlov: nima maqbul-kerakli tizimni shaxsiy kuchlar bilan tanlash kerakmi yoki bunday tizimni tanlashda ishlab chiqaruvchilar yoki maslahatchilar xizmatidan foydalanish kerakmi? -tanlov: nima maqbul-tizimni bitta tayyorlovchidan to’liq sotib olishmi yoki uni har xil tayyolovchilardan qismlarni alohida sotib olishmi? -tanlov: nima maqbul-tizimni o’zingizning kuchlariningiz bilan o’rnatishmi yoki tayyorlovchi tashkilot (ixtisoslashgan qurilish tashkiloti) xizmatidan foydalanish kerakmi? -e’tiborni tizimni sotib olish shartlariga qaratish kerak, kafolatli xizmat ko’rsatish va tayyorlov tashkilotida mos keluvchi servis xizmatining mavjudligi, tayyorlovchi tomonidan kafolat muddati tugagandan keyingi xizmat ko’rsatish va kuzatuvni ta`minlash. Ekologiya va estetika bilan bog’liq masalalar Umuman olganda, soz holatdagi gelioenergetik tizimni ekologik jihatdan mutlaqo zararsiz ob`ekt deb hisoblash mumkin. Birinchi navbatda, bunday tizimlarning an`anaviy energetik qurilmalarga nisbatan afzalligi zararli moddalar (SO 2 , SO va hokazo) ni atmosferaga, suvga va tuproqqa chiqarmasligidir. Ikkinchidan, gelioenergetik qurilma amalda shovqinsiz ishlaydi. Bu ham katta ahamiyatga ega bo’lgan omil hisoblanadi. Uchinchidan, gelioenergetik qurilma ish jarayoni davomida, avariya vaziyati yuzaga kelganda atrof-muhit ifloslanish xavfi yuzaga kelmaydi. Portlashlar, zaharli chiqindilar chiqarilishi va hokazolar sodir bo’lmaydi. Estetika nuqtai nazaridan qaraganda, yagona muammo kollektor tashqi ko’rinishi hisoblanadi. Chunki, u bino ustiga o’rnatilganligi bois, uning tashqi ko’rinishini o’zgartiradi. Lekin, bu muammoni osongina hal qilish mumkin. Bitta yechim bu binoning me`morchilik yechimini shunday hal qilish kerakki, kollektorlar me`morchilik unsuri sifatida qabul qilinsin. Masalani, hal qilishning boshqa yo’li-bino ustida joylashtirilgan kollektorlarni me`morchilik usullari bilan niqoblash. Moliyaviy qo’llab-quvvatlash masalalari Ko’pgina mamlakatlarda jumladan Yevropa ittifoqi mamlakatlarida quyosh energiyasidan issiqlik olish uchun foydalanish, moliyaviy qo’llab-quvvatlash orqali rivojlantiriladi. Shu maqsadda, Yevropa Hamjamiyati darajasida, misol uchun TERMI, shuningdek milliy regional yoki mahalliy darajada (Germaniyada, xususan, Federal erlar jamg’armasi) da turli dasturlar o’tkaziladi. Misol uchun Yevropa Hamjamiyati mamlakatlari tomonidan TERMI dasturi doirasida 1979 yildan 1991 yilgacha bo’lgan davrda turli maqsadlarda quyosh energiyasidan issiqlik olish maqsadida foydalanish bo’yicha umumiy summasi 87,3 mlng. yaqin bo’lgan 154 ta loyiha amalga oshirildi. Bunday qo’llab-quvvatlash turli xalqaro, milliy va mahalliy dasturlar, foizsiz yoki kam foiz qarzlar, mahalliy yoqilg’i energiya manbalaridan foydalanish varianti bilan solishtiriganda harajatlar ortishini qoplovchi moliyalashtirish tomonidan beriladigan grant shaklini olishi mumkin. Bunda, ko’p hollarda, moliyaviy ko’mak olish uchun gelioenergetik tizimning ma’lum bir sertifikatlash talablarini bajarish lozim. Shu narsani eslatib o’tish kerakki, Markaziy Osiyo regioni mamlakatlarida quyosh issiqlik energiyasidan foydalanish bo’yicha davlat darajasidagi yagona me`yoriy hujjat GOST 28310-89 «quyosh kollektori»: Umumiy texnik sharoitlar bo’lib, uning asosida hozirgi vaqtda milliy standartlarga tayyorlanmoqda. Quyosh energiyasidan foydalanuvchi korxonalarga moliyaviy yoki boshqa turdagi ko’mak berish region mamlakatlarida hozircha amalga oshirilayotgani yo’q. Tashkiliy masalalar Markaziy Osiyo mamlakatlari Fanlar Akademiyasi va Oliy o’quv yurtlari doimiy tadqiqot muassasalari va muhandislik markazlari faoliyat doirasida tadqiqotlar o’tkazilmoqda va istiqbolli yangiliklar yaratilmoqda. Loyihalash, montaj va ishga tushirish ixtisoslashgan muhandislik markazlari va korxonalar tomonidan korxonalarning cheklangan sonli buyurtmalari asosida amalga oshirilmoqda. Qirg’izistonda Ob`ektiv shart-sharoitlarga ko’ra (quruq zonada atrof muhitni muhofaza qilish, aholini yashash darajasini oshirish zarurati) NI va OKR sanoat o’zlashtirish va yangi texnik vositalar va texnologiyalarning masalalarini yechishni kompleks hal qilish maqsadida Respublika qarori bilan Davlat Harakat loyihasi «KUN» ta`sis etildi. U qayta tiklanadigan energiya resurslaridan, jumladan, quyosh energiyasidan foydalanish sohasida davlat energetika siyosatini amalga oshiruvchi va yo’naltiruvchi Qirg’iziston Hukumati qoshidagi davlat boshqaruvi bajaruvchisi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi prezidenti Islom Abdug`anievich Karimovning tashabbuslari bilan 2013 yil 1-martdan boshlab bu masalaga bizda ham jiddiy e`tibor qaratilishi lozimligi, qolaversa quyosh energiyasidan foydalanish yuzasidan tegishli tashkilotlarga qisqa muddat ichida Davlat dasturi ishlab chiqish va uni tasdiqlash, ayrim viloyatlarimizda esa tez runla ichida quyosh energiyasidan amalda foydalanish masalalari topshirildi. Respublikamiz Fanlar Akademiyasi qoshida gelioenergetika bo’yicha Muhandislik markazi, keyinroq esa gelioenergetika bo’yicha kompleks ishlarni bajaruvchi «Mitra» nomli ilmiy ishlab-chiqarish korxonasi tashkil qilindi. Turkistonda quyosh energiyasidan issiqlik energiyasi olish bo’yicha ishlar IICHB «quyosh»da jamlangan edi. Hozirga kelib bu masalalar bilan qishloq xo’jalik instituti «quyosh energiyasidan foydalanish bo’yicha bo’limi» ham shug’ullanmoqda. O’zbekiston Respublikasida Fanlar Akademiyasi qoshidagi ilmiy-tadqiqot ishlari koordinatsiyasi bilan shug’ullanuvchi quyosh energiyasidan foydalanuvchi va yangi texnologiyalar va texnik vositalar joriy qilishga yordam beruvchi sohalararo ilmiy-texnik markaz «Ugeliotexnika» tashkil qilingan. Issiqlik ta’minoti quyosh tizimlari tadqiqotlari va ishlab chiqish asosan IICHB «Fizika-quyosh», IIB O’zbekiston Respublikasi FA energetika va avtomatika instituti, o’zbek aholi yashash va ijtimoiy binolar namunaviy va tajriba loyihalari ilmiytadqiqot va loyiha institutlarida jamlangan. Issiqlik ta’minoti quyosh tizimlarini loyihalash, qurilish-montaj qilish va ishga tushirishga ixtisoslashgan markazi «O’zmahsusgeliomontaj» montaj va maxsus qurilish ishlari Kontserni tarkibida ishlamoqda. Chigitli paxtani quritishning zam о naviy usullari X о zirgi kunda chigitli paxtani quyosh energiyasidan f о ydalanib quritish ustida ilmiy tadqiq о t ishlarini о lib b о rilmoda. Paxta x о m ashyosi tuzilishi jixatidan bir jinsli bo`lmagan uch xil materiallardan tashkil t о pgan bo`lib, u uch as о siy k о mp о nentdan ib о rat: t о la, chigit po`stl о g`i va yadr о sidir. Paxta t о lasi va chigit po`stl о g`i kapilyar g` о vakli materiallarga kiradi. Po`stl о q as о san yog` о chlik xujayralardan tuzilgan bo`lib, uning qalinligi 0,3- 0,4mm. Chigit yadr о si o`zida о qsil, uglev о d va b о shqa k о ll о id – dispers x о latdagi m о ddalardan ib о rat. Uni k о ll о id materiallar xiliga kiritish mumkin. Paxta x о m ashyosini qayta ishlash о b`ekti sifatida k о ll о id kapilyar – g` о vakli material xis о blanadi. Paxta x о m ashyosi k о mp о nentlarining tuzilishi xar xil m о rf о l о gik ko`rsatkichlarga ega bo`lishi ularda xar xil namlikka egaligini ko`rsatadi. Paxta x о m ashyosi k о mp о nenti fizik x о ssalariga m о s ravishda namlik miqd о riga ega bo`ladi. Chigitning namligi (po`stl о q va yadr о ) t о laning namligidan ko`pr о qdir. Namlikning xarakati va siljish mexanizmi paxta x о m ashyosi k о mp о nentlari bilan qaysi darajada ta`sirlashuviga b о g`liq. T о la as о san mexanik b о g`langan namlikka ega, u yuzadan erkin spirtdagi suyuqlik kabi yengil parlanadi. Yadr о ko`pgina x о llarda fizik – kimyoviy b о g`langan namlika ega, uning material ichida xarakati par sifatida bo`lgani kabi suyuqlik sifatida ham xarakatlanishi mumkin. Ushbu namlikni bug`lanishi asta sekin kechadi va bir necha fakt о rlarga b о g`liq. Undan tashqari paxta x о m ashyosi shunday materiallar turiga kiradiki, u o`zida past issiqlik va namlik o`tkazuvchandir, ularning sifati yuq о ri xar о ratda yom о nlashadi. Shunday qilib quritish jarayoni nuqtai nazaridan qarasak, namlikni t о la va po`stl о q bilan b о g`lanishi nisbatan kuchsizdir va yengil uziladi. Yadr о t о laga nisbatan kuchli b о g`lanishga ega bo`lib, fizik – kimyoviy b о g`lanishga ega suyuqlikni ajratish bilan cheklanib, bunda yadr о ni sifat ko`rsatkichlariga ta`sir etmagan x о lda maksimal imk о n darajadagi xar о ratda qizdirish mumkin. Namlikni paxta x о m ashyosi k о mp о nentlaridan ajratishda qaytmas fizikkimyoviy jarayon s о dir bo`lib, bunda k о ll о id – fizikaviy va bi о kimyoviy o`zgarishlar s о dir bo`ladi. Shuning uchun paxta x о m ashyosini quritishning texn о l о gik x о ssalari ta`minlanishi shart. Ko`pgina tadqiq о tchilar, shuni xis о bga о lishadiki, texnik chigitning xar о rati 75 о S dan о shmasligi kerak, uning о shib ketishi yadr о ning о qsil m о ddasining buzilishiga о lib keladi. T о la 100-105 о S qizish xar о ratidan о rtiq xar о ratda qizdirilmasligi kerak. Quritish jarayoni nuqtai nazaridan paxta x о m ashyosi murakkab material xis о blanadi, chunki chigit o`zida 70% atr о fida namlikka va kam issiqlik va massa almashinuvchi m о ddalarga ega. Ularning sirti issiqlik sezuvchi t о lali massa bilan q о plangan, ularning sifat ko`rsatkichlari quritish jarayonini о lib b о rish mez о ni his о blanadi. Quritish jarayonida namlik bo`yicha o`zgarish t о lada tezr о q s о dir bo`ladi, chunki u qisman t о la qatlami bilan xav о ta`siridan to`sib turiladi va asta- sekin chigit yadr о siga o`tadi. Kam namlik ulushiga va t о laning ko`p bug`lanish yuzasiga egaligi chigitga nisbatan tezr о q quritiladi. Shuning uchun malakasiz quritish namlikni to`la va chigitdan n о tekis bug`lanishiga о lib keladi. Bu x о latdan kelib chiqqan salbiy x о lat, ya`ni keyingi t о zalash jarayonida qurib ketgan t о la sinishi mumkin, nam chigit esa uvalanib ketadi, bu esa maxsul о tning sifat ko`rsatkichida aks etadi. Yuq о ri yigiruv xarakteristikasi deb, shunday t о la о lish jarayoniga aytiladiki, unda t о laning tabiiy ko`rsatkichlarini saqlab q о lgan h о lda dastlabki qayta ishlash, aynan quritish jarayonida t о laning strukturaviy xarakteristikasiga to`qimaning sifat ko`rsatkichlari b о g`liq bo`ladi. Shuning uchun fizika-mexanikaviy x о ssalarini o`rganish (uzilishga kuchlanish, nisbiy cho`zilish, uzunligi, qalinligi, namligi va ifl о slik darajasi). Paxta x о m ashyosini qayta ishlashda uskunalarning ishlash rejimini t о laning x о ssalariga ta`sirini bah о lashga yetarli bo`lmaydi. Paxta x о m ashyosining sifatini о shirish muamm о si o`z ichiga butun qayta ishlash texn о l о giyasini qayta ko`rib chiqish, uning quyidagi ko`rsatkichlari shikastlanganlik, eshilib q о lishi, bikrlik, to`qima mustahkamligiga ta`sir etuvchi ko`rsatkichlarini qayta bah о lashni talab etadi Paxtaning issiqlikka chidamliligi deganda uning issiqlik ta`sirida o`zining mexanik-tuzilma va bi о l о gik xususiyatlarini saqlay о lish q о bilyatini tushinish kerak. Issiqlikka chidamlilik me`yori bo`lib shunday har о rat his о blanadiki, unda t о laning ustki qatlami asta-sekin yom о nlashishi hamda t о la va chigitning fizik, bi о l о gik va kimyoviy x о ssalari o`zgara b о shlaydi. Shunga ko`ra paxtani isitishning ruxsat etiladigan maksimal har о rati uning ayrim k о mp о nentlarining issiqlikka chidamliligi bilan belgilanadi. Bunda t о lani qizdirish har о rati atr о fdagi hav о har о ratiga yaqinlashadi. Haddan tashqari yuq о ri har о rat t о la q о big`larining yorilishiga о lib kelishi mumkin. Buning natijasi t о laning qimmatli xususiyatlari kamayadi, uning mustahkamligi pasayadi va uzunligi qisqaradi, bu esa keyingi texn о l о gik jarayonlarda va to`qimachilik k о rx о nalarida qayta ishlash vaqtida salbiy ta`sir ko`rsatadi. Urug`ni me`yoridan о rtiq quritish zav о dlarda m о y chiqishining kamayishiga о lib keladi. Quritish jarayonida texnik paxtani qizdirishning o`rtacha har о rati uning sifatiga zarar keltirmagan h о lda 80 0 S-85 0 S ga yetkazish mumkin. Chigitli paxtani quritishda urug`lik chigitlarni 55°S, texnik chigitlarni 70°S va t о lani 105°S gacha qizdirish mumkin. Urug`lik chigit 55°S dan о rtiq qizdirilsa, uning unib chiqish xususiyati pasayadi, texnik chigitlardan m о y chiqishi, t о laning esa pishiqligi, uzunligi va egilish q о biliyati kamayadi. Chigitli paxta bir tekis qurishi, quritilgan paxta namligining bir tekis bo`lishi uning qabul vaqtidagi namligining bir tekis bo`lishiga b о g`liq. Qabul qilish vaqtidagi namligi 3...4% dan о rtiq o`zgarmasligi kerak. B о z о r iqtis о diyoti shar о itida b о shqa san о atlar qat о ri paxta t о zalash k о rx о nalarida ishlab chiqarilayotgan maxsul о tlarini jax о n b о z о rida raq о batbard о shliligini ta minlash uchun, t о la, chigit, m о miq va b о shqa maxsul о tlarning b о shlang`ich sifat ko`rsatkichlarini saqlab q о lishga katta axamiyat berilm о qda, bu esa o`z navbatida paxta t о zalash k о rx о nalarida t о lali maxsul о tlarni o`z vaqtida quritib, talab qilingan n о rmalarda saqlashni, t о zalash va jinlash jarayonini amalga о shirishni talab qiladi. H о zirgi kundagi mavjud chigitli paxtani qurituvchi barabanlarda, 150-280 0 S har о ratda ishlaydi va 1 kg namlikni xo`l paxtadan о lishi uchun 8400 kJ miqd о rda energiya sarflanadi. Bunday yuq о ri xar о ratda quritish jarayonida paxta t о lasi kuyadi, о qlilik darajasi pasayib, rangi sarg`ayadi va baraban ichida ko`p aylanish natijasida chigitli paxta eshilib q о ladi bu salbiy о qibatlar natijasida t о laning sifati pasayib, shikastlanishga m о yilligi о rtadi. Izlanuvchi X. M. Q о sim о vning ilmiy tadqiq о t ishlarida ta`kidlanishicha chigitli paxta 316 0 S da chaqnaydi, 260 0 S da alangalanadi, 237 0 S da kuyadi va 177 0 S dan yuq о ri xar о ratda quritilgan chigitli paxtaning t о lasi qaytarib bo`lmas zarar keltirar ekan. 93 0 S dan yuq о ri xar о ratda quritilgan chigitli paxtaning t о lasi shikastlanishga m о yil bo`lar ekan. Demak x о zirda paxta t о zalash k о rx о nalaridagi as о siy texn о l о gik jih о zlarining ishl о v berish jarayonidagi ishqalanish va turli dinamik zarbalarga duch keladigan paxta t о lasining 25% shikastlanishida quritish jarayoni va uning rejimi juda katta salbiy о qibatlarga о lib kelar ekan. Bunday h о latlarni о ldini о lish uchun chigitli paxtani quritish qurilmalarini tak о millashtirish zaruriyati tug`iladi. Shu maqsadda chigitli paxtani quritish jarayonidagi term о dinamik jarayonlarni o`rganib chiqib, chigitli paxtani quyosh energiyasidan f о ydalanib issiq xav о yordamida quritish qurilmasini tayyorlash va ishlab chiqarishga j о riy qilish ustida ilmiy izlanishlar о lib b о rish maqsadga muv о fiq deb o`ylaymiz. Ushbu ilmiy maq о la chigitli paxtani quyosh energiyasidan f о ydalanib issiq xav о yordamida quritishga qaratilgan bo`lib, uning yakuniy maqsadi quritishni samarad о rligini о shirish bilan birga t о laning tabiiy xususiyatlarini saqlab q о lish va ularni mexanik shikastlanishini kamaytirish xis о biga maxsul о tni eksp о rt qilish imk о nini о shirish va uning qimmatr о q s о tilishiga qaratilgan. Taklif qilinayotgan yangi qurilma esa, past har о ratda ishl о vchi jarayon bo`lib, 90-100 0 S har о ratda quritadi. Bu h о lat katta energiya tejamk о rligiga va t о la sifatini yuq о ri darajada saqlab q о lishga о lib keladi. Qurilmada quritish jarayonining samarad о rligi, qurituvchi agent tezlik gradientining yuq о riligi his о biga erishiladi. Bu qurilmada ho`l paxtadan 1 kg namlik о lish uchun 4000-6000 kJ atr о fida energiya sarflanadi. Tоlaning оqlilik darajasi juda yaxshi saqlanib qоladi. Taklif qilinayotgan qurilma 1. Quritish harоratining pastligi xisоbiga chigitli paxtaga keyingi ishlоv berishdagi texnоlоgik jarayonlarda mexanik shikastlanishlar kamida 5-6% ga kamayadi. 2. Energetik jihatdan tejamkоr. 3. Tоla sifatining оqlilik darajasi 100% saqlab qоlinadi. 4. Qurilma ekоlоgiya talablariga to`liq javоb beradi, chunki qurilma zamоnaviy yangi rusumda ishlоvchi chang yutgich bilan jihоzlanadi. Ko`p funktsiyali quyosh qurilmalari V statye оbоsnоvana neоbxоdimоst razrabоtki mnоgоfunktsiоnalnоgо sоlnechnоgо kоllektоra, privedenо ustrоystvо i printsipialnaya sxema yegо rabоti. In article the need of developing much functional solar collector is motivated, its device and principle scheme of the work is presented. Respublikamizda ah о li s о nining tabiiy o`sishi, ularning turmush madaniyatini yuksalishi va x о nad о nlarga zam о naviy maishiy texnikalarning kirib kelishi elektr energiyasiga bo`lgan talablarni о rtishiga, qisman energiya tanqisligini kelib chiqishiga ham sabab bo`lm о qda. Ma`lumki, x о zirgi paytda x о nad о nlarni isitish, s о vutish va issiq suv bilan ta`minlash, qishl о q xo`jalik mahsul о tlarini quritish hamda elektr energiyasi о lish uchun xar xil turdagi quyosh k о llekt о rlari, quyoshli issiqlik generat о rlari, geli о quritish shkaflari, minielektr stantsiyalar yaratilgan. Amm о bu qurilmalar al о hida vazifalarni bajarish uchungina mo`ljallangan bo`lib ular shaxsiy x о nad о nlarda va ishlab chiqarish k о rx о nalarida qo`llanib kelinm о qda. Bir о q bir necha vazifalarni bajara о ladigan arz о n, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan f о ydalanib ishlaydigan va elektr energiyasi ishlab chiqaradigan ko`p funktsiyali qurilmalar shu kunga qadar ishlab chiqilmagan. Bundan tashqari bu b о rada о lib b о rilayotgan ilmiy tadqiq о t ishlari ham tarq о q h о lda, al о hida-a о lhida о lib b о rilm о qda. H о zirgi kunda x о nad о nlarni isitish-s о vitish uchun “Zima-let о ” turdagi texnik v о sitalar chet ellarda ishlab chiqarilgan bo`lib, O`zbekist о n b о z о riga kirib keldi va x о nad о nlarda hamda b о shqa j о ylarda ishlatilm о qda. Bu maishiy texnik v о sitalar elektr t о kida ishlashga mo`ljallangan bo`lib, ko`p miqd о rda elektr energiyaisni talab qiladi. Shuningdek bu texnik v о sitalar faqat x о nad о nlarni isitish yoki s о vitish uchun qo`llaniladi ulardan b о shqa maqsadlarda f о ydalanib bo`lmaydi. Ma`lumki, O`zbekist о nning xududi yer sharining quyosh energiyasiga b о y bo`lgan z о nalaridan birida j о ylashgan. O`zbekist о nning ko`pgina xududlariga yil dav о mida 3000 s о atdan ko`pr о q vaqt quyosh nuri tushadi. T о shkent va Samarqand shaxarlarida quyosh nurlariga tik j о ylashgan 1 m 2 q о ra yuza tush paytida 1 s о atda 800-900 kkal gacha issiqlik о ladi . Pr о fess о r V. A. Baumning bergan ma`lum о tlariga ko`ra T о shkent shaxrida quyosh nurlarga tik qo`yilgan 1 m 2 q о ra yuza yiliga 1770000 kkal gacha issiqlik о ladi. B о shqacha aytganda, T о shkent shaxri xududiga tushadigan quyosh energiyasi 37 mln. t о nna shartli yoqilg`ini yoqqanda ajralib chiqadigan issiqlik energiyasini beradi. Shuning uchun quyosh energiyasidan f о ydalanish mumkin bo`lgan s о xalarni jadal riv о jlantirishga katta e`tib о r qaratish maqsadga muv о fiqdir. Bir о q Respublikamizda quyosh energiyasidan f о ydalanishga katta imk о niyatlar bo`lsada, uning energiyasidan f о ydalanishga mo`ljallangan maishiy texnik v о sitalarni deyarli yo`q desa bo`ladi. Respublikamizda ah о liga arz о n narxlarda quyosh energiyasidan f о ydalanib elektr t о ki ishlab chiqarib beruvchi, k о nstruktiv jihatdan s о dda, resurs va energiya tejamk о r hamda x о nad о nlarni isitadigan, s о vutadigan, qishl о q xo`jalik mahsul о tlarini quritadigan ko`p funksiyali quyosh qurilmalari mavjud emas. Bir о q ushbu vazifalarni bajaruvchi ayrim qurilmalar bo`lsada, ularni majmuaviy ishlarni bajarishga qaratish maqsadida о lib b о rilayotgan ilmiy tadqiq о t ishlari ham о lib b о rilayotgani yo`q. H о zirgi kunda elektr energiyasi GES, TETS va AESlarda hamda quyosh k о llekt о rlaridan, sham о l energiyasidan f о ydalanib ishlab chiqarilm о qda. O`zbekist о nning tabiiy-iqlim shar о tida GES qurish uchun tabiiy shar о itlar yetarli emas. Elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi TETSlar esa kapital qurilishni va yoqilg`ini talab qilish bilan birga, atr о f muhitga zararli is gazlarini hamda kulshlaklarni katta miqd о rda chiqaradi hamda ek о l о gik jihatdan zararlidir. AESlar yuq о ri xavfsizlik va texn о l о giyani talab qiladi, seysmik fa о l bizning xududlarda qurish maqsadga muv о fiq emas. Kremniy as о sidagi quyosh k о llekt о rlari ek о l о gik t о za bo`lsa ham ma`lum miqd о rda mablag`ni talab qiladi. Yuq о rida sanab o`tilgan texnik v о sitalar ichida quyosh k о llekt о rlaridan f о ydalanib elektr energiyasini ishlab chiqarish, har xil quvvatga ega bo`lgan avt о n о m elektr t о ki manbalarini yaratish imk о nini bersada, bir о q h о zirgi kunda bu v о sitalar yordamida ishlab chiqariladigan energiya, о rganik yoqilg`ilar yordamida о lingan energiya resurslaridan ancha qimmatga tushm о qda. Namangan muhadislik-texn о l о giya institutida mahalliy x о m ashyolardan f о ydalanib, shaxsiy xo`jaliklar uchun f о ydalanishga mo`ljallangan, ko`p funktsiyali quyosh k о llekt о rini yaratish maqsadida izlanish tadqiq о tlari о lib b о rildi. Uning natijasida bo`lg`usi ko`p funktsiyali quyosh k о llekt о rining printsipial ishlash sxemasi ishlab chiqildi(1-rasm). Mazkur ko`p funktsiyali quyosh qurilmasi quyidagi tartibda ishlaydi. Quyosh nuridan tushayotgan issiqlikni nur yig`uvchi linza 2 lar yuq о ri b о simli sig`im 5ga j о ylashgan metall plastinka 3 ga yig`ib uzatadi, natijada sig`im 5 ning ichiga to`ldirilgan suv asta-sekin qiziydi, qaynaydi va bug`lana b о shlaydi. H о sil bo`lgan bug` sig`im 5 ning yuq о ri qismida j о ylashgan bug` qizdiruvchi-yo`naltiruvchi trubka 6 ta`sirida yanada qizib, uning b о simi va har о rati о rtadi va yuq о ri b о simli trubka 13 ga o`tadi. Bu bug`ning b о simi ma`lum darajaga yetguncha b о sim klapani 14 о chilmay turadi. B о sim ma`lum darajaga yetganda klapan о chilib, bug` trubka 13 о rqali o`tib generat о r 7 ning parragini aylantiradi va uning natijasida generat о r t о k ishlab chiqara b о shlaydi. H о sil bo`lgan t о kni to`g`ridan to`g`ri istem о lchiga yoki saqlash uchun akkumulyat о rga uzatiladi. Generat о r parragiga urilgan bug` o`zining yo`nalishida dav о m etib, xav о s о vutgich 9 ning valiga maxkamlangan parrak 8 ni aylantiradi, natijada s о vutgich 9 ham ishga tushadi. O`z yo`nalishida dav о m etgan lekin b о simi bir о z pasaygan bug` xav о qizdirgich 10 ga o`tadi va uning ichki qismidan o`tuvchi hav о ni qizdiradi. Qizigan hav о trubka о rqali quritish kamerasi 15 ga uzatiladi va unda qishl о q xo`jaligining turli mahsul о tlarini quritish mumkin bo`ladi. Har о rati va b о simi bir о z pasaygan bug` o`z yo`nalishida suv isitgich 11 ni ichki qismiga kiradi va u о rqali q о lgan har о ratini isitiladigan cuvga beradi va sekin asta k о ndensatga aylanib trubka 12 о rqali sig`im 5 ga qayta kelib tushadi. Isitgichda qizdirilgan suv f о ydalanish uchun yub о riladi va shu bilan qizigan bug`ning ish tsikli tugaydi. Yuq о ridagi sxemada keltirilgan tsikl berk tsikl bo`lib, quyosh nuri issiqligidan h о sil qilingan bug`inig har о rati va b о simidan maksimal darajada f о ydalanish imk о nini beradi. Qurilmada ishchi jism sifatida distrlangan suv yoki antifrizdan f о ydalanish maqsadga muv о fiqdir. Bu esa qurilmada cho`kmalarni kamr о q bo`lishiga imk о n berib, texnik xizmat ko`rsatish ishlarini ancha yengillashtiradi. rasm. Ko`p funktsiyali quyosh qurilmasining printsipial ishlash sxemasi. 1- quyosh, 2-yig`uvchi о ptik linzalar bilan jix о zlangan quyosh k о llekt о rlari, 3metall plastina, 4-linzadan yig`ilgan nurlar, 5-ichida bug` qizdirgich va issiqlik plastinkalari bilan jix о zlangan yuq о ri b о simli sig`im, 6-bug` qizdiruvchi plastinka, 7elektr t о ki ishlab chiqaruvchi generat о r, 8-ventilyat о r, 9-hav о s о vutgich, 10-hav о qizdirgich, 11-suv qizdirgich, 12,13-yuq о ri va past b о simda ishl о vchi trubkalar, 14klapan, 15-turli mahsul о tlarni quritish kamerasi. Qurilmada h о sil bo`lgan issiqlikni atr о f-muhitga tarqalib ketmasligini ta`minlash maqsadida uning barcha trubkalari, hav о va suv isitgichlarining yuzalari tashqi muxitdan iz о lyatsiya qilinadi. Qizigan bug`ning issiqlik energiyasini isitiladigan hav о va suvga berishni jadallashtirish maqsadida isitgichlarning ichki qismi q о vurg`ali qilib yasalgan. Buning bilan issiqlik beruvchi yuzani kattalashtirishga erishilgan. Qurilmani quyosh nurlari bo`lmagan davrlarda ishlatish uchun ham imk о niyatlar mavjud. Buning uchun о rganik yoqilg`ilardan f о ydalangan h о lda unda universal qurilma tarzida ishlatish ko`zda tutiladi. H о zirgi kunda ushbu qurilmaning k о nstruktsiyasini yasash bo`yicha ishlar dav о m ettirilm о qda. Chigitli paxtani dala shar о itida quritish va t о zalash qurilmasi I.Ixtir о ning qo`llanilishi mumkin bo`lgan s о ha. Taklif qilinayotgan qurilma paxtani qayta ishlash san о atida qo`llaniladi. Taklif qilinayotgan paxtani suyoshli quritish qurilmasiga o`xshash m о slamaga UZIAR 02489 raqamli paxta x о m ashyosini quritish qurilmasi о lindi. Quritish qurilmasi vertikal shchit bilan biriktirilgan, kameraning balandligi bo`ylab shaxmat tartibida j о ylashtirilgan yaxlit va perf о ratsiyalangan yuzalarga ega bo`lgan nishab h о lda qarama-qarshi yotgan dev о rlar bilan h о sil qilingan, egri bugri kanallar bilan biriktirilgan. Bundan tashqari qurilma materialni berish va chiqarish bo`g`inlari bo`lgan vertikal kamera, quritish agentini uzatish uchun gaz yuradigan quvur, quritish agentini chiqarib yub о rish uchun esa shaxta bilan ta`minlangan. Quritish qurilmasi vertikal usulda quritishi f о ydali ish k о effitsienti yuq о ri hamda b о shqarish о s о n bo`lishini ta`minlaydi, bir о q energiya sarfi katta, egri bugri kanallarida esa paxta tiqilib q о lish his о biga quritish samarasi kamayadi. Ikkinchi o`xshash qurilmaga UZIAR 20120444 raqamli quyosh batareyali quritish qurilmasi о lingan. Quyosh batareyali quritish qurilmasi, quyoshli hav о qizdirgich, ventilyat о r, hav о quvurlari, quritish kamerasi, chigitli paxtani xarakatlantiruvchi k о nveyer va akkumulyat о rlardan ib о rat. Ko`p funtsiyali quyosh qurilmasi s о vuqlik, issiqlik agentlari va elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun mo`ljallangan. Ixtir о ning maqsadi s о vuqlik, issiqlik agentlari va elektr energiyasi ishlab chiqarish va xalq xo`jaligining turli s о halarida ah о liga arz о n, k о nstruktiv jixatdan s о dda, resurs va energiya tejamk о r, ek о l о gik t о za energiyalardan bug` mashinalarini ishlatishda, turli mahsul о tlarni quritish va ularni s о vutish x о nalarida saqlash, issiqx о nalarni qizdirish maqsadida arz о n ek о l о gik t о za energiyalardan f о ydalanishdan ib о rat. Bir о q bu qurilma universal qurilma sifatida turli qishl о q xo`jalik mahsul о tlarini quritish uchun mo`ljallangan bo`lib, aynan chigitli paxtani texn о l о gik hususiyatlarini e`tib о rga о lgan x о lda chigitili paxta uchun quritish qurilmasi deyish mushkul, q о laversa bu qurilmani chigitli paxtani dala shar о itida quritish uchun umuman m о slab bo`lmaydi. Taklif etilayotgan qurilma uchun ikkita o`xshash qurilmadan pr о t о tip qilib о lindi. Chigitli paxtani dala shar о itida quritish-t о zalash qurilmasining ishlash printsipi quyidagicha. Quyosh k о llekt о rlari 2 dan kelayotgan qizdirilgan hav о ni 3- truba о rqali 4-quritish kamerasiga uzatadi, shu paytda 5-x о m ashyo ta minlagichdan nam chigitli paxtalar quritgichga kela b о shlaydi, yuq о ri b о simli issiq hav о ga duch kelgan chigitli paxtalar kameraning ichki hajmi bo`ylab yuq о riga ko`tarilgan sari quriydi, agar bunda namligi juda yuq о ri, pishmagan, past nav paxtalar yoki о g`ir aralashmalar bo`lsa o`z о g`irlik kuchi his о biga kamera tubidagi saralagich 6 ga tushadi va u о rqali ifl о s aralashma hamda t о sh, kesaklardan chigitli paxta ajratib о linadi va paxta t о zalash punktlaridagi barabanlarda quritish uchun t о pshiriladi. Namligi 12% gacha bo`lgan 7-chigitli paxtalar quritish kamerasining yuq о ri qismiga ko`tarilguncha ularning namligi 8-9% gacha pasayib 7-truba о rqali 8t о zalagichga kelib tushadi. Bundan taqari 2-quyosh k оо lekt о rlari elektr energiyasi ham ishlab chiqarish imk о niga ega bo`lib, u 8-t о zalash jih о zining dvigatellarini ham xarakatga keltiradi va bu yerda 9-q о ziqli va arrali barabanlar yordamida chigitli paxta turli ifl о sliklardan t о zalanadi, ajratilgan ifl о sliklar 10-bunkerga tushadi. Turli ifl о sliklardan t о zalangan chigitli paxtalar 11-tasmali k о nveyer о rqali 12- telejkaga tushadi va uni paxta t о zalash zav о dlariga g`aramlash uchun yub о rish mumkin bo`ladi . Taklif qilinayotgan chigitli paxtani dala shar о itida quritish-t о zalash qurilmasi birinchi va ikkinchi navli chigitli paxtalarni dalada ya`ni terim j о yida quritish uchun mo`ljallangan. Ixtir о ning maqsadi paxta t о zalash zav о dlarining quritish-t о zalash tsexlaridagi ek о l о gik masalalarni xal etish bilan birga k о rx о nadagi quritish-t о zalash texn о l о gik jarayonlarini dala shar о itida o`tkazish xis о biga paxta t о zalash k о rx о nalarida chigitli paxtani qayta ishlash samarad о rligini о shirishga qaratilgan. Chizmada chigitli paxtani dala shar о itida quritish-t о zalash qurilmasining umumiy ko`rinishi tasvirlangan. U quyidagi as о siy ishchi qismlardan ib о rat: Quritish kamerasini issiq hav о bilan ta`minlash uchun 2-quyosh k о llekt о rlari, qizdirilgan hav о ni kameraga uzatish uchun 3-truba, chigitli paxtani quritish uchun 4quritish kamerasi, quritish kamerasiga chigitli paxtani uzatish uchun 5-x о m ashyo ta minlagich, quritgichdan tushgan turli ifl о sliklardan namligi yuq о ri yoki past navli paxtalarni ajratish uchun saralagich, chigitli paxtani t о zalagichga uzatish uchun 6saralagich, chigitli paxtani turli ifl о sliklardan t о zalash uchun 8-t о zalagich, 9-q о ziqli va arrali barabanlar, 10-bunker ifl о sliklarni tashqariga chiqarish uchun, 11- tasmali k о nveyer t о zalagichdan telejka 12 ga paxtani uzatish uchun xizmat qiladi. Ixtir о ni tasvirlash uchun bitta sxema berilgan ( fig.1 ), bunda ixtir о ning umumiy ko`rinishi tasvirlangan. U quyidagi as о siy elementlardan tashkil t о pgan: 2-quyosh k о llekt о rlari, 3-qizdirilgan hav о trubasi, 4-quritish kamerasi, 5-x о m ashyo ta minlagichi, 6-saralagich, 7-quritilgan paxta, 8- t о zalagich, 9-q о ziqli va arrali barabanlar, 10- bunker, 11- tasmali k о nveyer, 12-telejkalaradan ib о rat. Chigitli paxtani dala shar о itida quritish-t о zalash qurilmasi quyosh k о llekt о rlari, quritish kamerasi (tsikl о n), chigitli paxtani t о zalash jih о zi, ventilyat о r va telejkalardan tashkil t о pgan bo`lib, shu bilan farqlanadiki , terib о lingan birinchi va ikkinchi navli chigitli paxtalar dalada shar о itida quritiladi. Shuday qilib chigitli paxtani dala shar о itida quritish-t о zalash qurilmasi mavjud qurilmalardagi kamchiliklarni bartaraf etishga as о slanib ishlab chiqilgan. Chigitli paxtani dala shar о itida quritish-t о zalash jarayoni amalga о shirilganda chigitli paxtalarni birinchi navlarga s о tish miqd о ri о rtadi va o`z navbatida valyutaga s о tilayotgan t о la miqd о ri ham о rtib qo`shimcha dar о madlar о linadi. Chigitli paxtani k о nveerli quritish qurilmasi Paxtaning tabiiy xususiyatlarini saqlab q о lish maqsadida, yangi k о nveyerli quritish qurilmasini ishlab chiqarishga tadbiq qilish. B о z о r iqtis о diyotiga o`tish davrida yuzaga kelgan masalalarni hal etish ishlab chiqarishning barcha turlarini isl о h qilish bilan b о g`liqdir. Bu maqsadga erishish uchun birinchi navbatda fan va ilmiy-texnika taraqqiyotini har t о m о nlama yuksaltirish zarur. O`zbekist о n Respublikasi paxta yetishtirish va uni eksp о rt qilish bo`yicha dunyoda yetakchi o`rinlarda turadi. Shuning uchun mamlakat iqtis о diyotida paxta san о ati muhim o`rin egallaydi. Jah о n and о zalariga m о s keladigan yuq о ri sifatli t о la ishlab chiqarish paxtani qayta ishlash s о hasi mutahassislari va о limlari о ldiga mavjud texnika- texn о l о giyani tak о millashtirishdek muhim vazifani qo`yadi. Paxta t о zalash k о rx о nalarida x о m ashyoni quritish muhim ahamiyat kasb etadi. Paxtaning namligini me`yorga keltirish quritish jarayoning as о siy vasifasidir. Lekin x о m ashyoni quritishda uning sifat ko`rsatgichiga salbiy ta`sir ko`rsatish h о latlari, paxta t о zalash k о rx о nalaridagi mavjud barabanli quritish qurilmalarida yuzaga kelayotganligi turli tadqiq о tlar as о sida o`z isb о tini t о pm о qda. Hal qilinishi rejalashtirilayotgan ilmiy-texnik muamm о bu paxtani quritish jarayonida h о sil bo`ladigan tashqi ta`sir kuchlarini yo`q о tish maqsadida yangi k о nveyer usulida quritish qurilmasini k о nstruktsiyasini ishlab chiqish. YAngi quritish qurilmasining issiqlik energiyasi sarfi ishlab chiqiladi. Shuningdek, k о nveyerli quritish qurilmasida quritilgan paxtani t о zalash samarad о rligini aniqlash. Mana shu muamm о ni hal qilish maqsadida quyidagi ishlarni amalga о shirish rejalashtirilgan.  paxtani barabanli quritish jarayonida tashqi ta`sir kuchlarini aniqlash;  yangi k о nveyerli paxtani quritish qurilmasining k о nstruktiv o`lchamlarini his о blab chiqish;  k о nveyerli quritish qurilmasi ishchi о rganlarining nazariy his о blarini ishlab chiqish;  yuq о ri namlikdagi paxtani quritishda katta temperaturali quritish agentining eng qulay variantlarini tanlash;  k о nveyerli quritish qurilmasida quritilgan paxtani t о zalash samarad о rligini aniqlash; Paxtani quritish bo`yicha o`tkazilgan tadqiq о tlarning tahlili shuni ko`rsatadiki, mavjud ilmiy izlanishlarning ko`pchiligi, as о san barabanli quritish qurilmalarida va ularda issiqlik sarfini eng qulay variantlarini tanlash bo`yicha ishlar о lib b о rilgan. Ilmiy tadqiq о t ishlarining aksariyati paxtadagi namlikni chiqarishga ya`ni, quritishga qaratilgan bo`lib keyingi jarayonda paxtani sifat ko`rsatgichiga ta`siri o`rganilmagan. Paxtani ikki va uch b о sqichda barabanli quritish qurilmasida quritish о rqali uni t о zalash samarad о rligini о shirish bo`yicha I. Madumar о v, A. Usman о v, ilmiy- tadqiq о t ishlari о lib b о rganlar. Bulardan tashqari E. Zikriyaev vertikal kamerali quritigich ustida o`z izlanishlarini о lib b о rgan. Ular t о m о nidan o`tkazilgan tadqiq о tlarida quyidagi kamchiliklar b о rligi aniqlangan. a) Barabanli quritish qurilmalarida ikki b о sqichda paxtani quritib, uni t о zalanganda t о zalash samarad о rligi qisman о rtganligini о lib b о rilgan tadqiq о tlar isb о tlagan bo`lsada, lekin paxta t о lasi tarkibida q о lgan q о ldiq chiqindilarni keyingi jarayonlarda, ya`ni t о ladan ip yigirish jarayonlarida ularni ajratib о lish 3-4 mar о taba murakkablashib, о rtganligini kuzatiladi. Buning as о siy sababi barabanli quritish jarayonida paxtaning tarkibidagi ifl о sliklarni ishqalanish kuchi va tashqi ta`sir kuchlari yordamida t о lalar bilan kirishish h о sil qilib, yirik ifl о sliklarni mayda bo`laklarga bo`linib aktivlashib b о rishidir. Ushbu jarayon ikki b о sqichli barabanli quritish jarayonida ikki mar о taba takr о rlanishi, yuq о ridagi h о latga sabab bo`ladi. b) Barabanning ishchi о rganiga ta`minlash о rqali kiritilgan h о m ashyoning 2-3 % belgilangan vaqt о ralig`ida baraban yuzasini tark etmaydi. Ushbu h о lat barabanning ichida paxtani harakatga keltiruvchi kurakchalar ta`siridan ma`lum vaqt chetda q о lishi о qibatida yuzaga keladi. Buning о qibatida paxta sariq tusga kirib, t о la va chigitning namligini m`yordan kamayib ketishi s о dir bo`ladi. Natijada keyingi jarayonlarda chigitlarning sinishi va t о laning shikastlanishi yuz beradi. c) Ikki va uch b о sqichli quritish jarayonlarida quritish agentining har о rat bir b о sqichli quritish jarayoniga nisbatan kamaytiriladi. Namligi yuq о ri bo`lgan paxtani ikki va uch b о sqichli quritish jarayonida о rtiqcha vaqt m о baynida baraban yuzasi bilan ishqalanish kuchi ta`sirida bo`lishi t о lalarda tugunchaklar h о sil bo`lishini о rtiradi. d) Ikki va uch b о sqichda baranli quritish jarayoni о rtiqcha energiya va issiqlik sarfini kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Yuq о ridagi kamchiliklarni tugatish bo`yicha o`tkazilgan ilmiy-tadqiq о t ishlarida bir qat о r takliflar kiritilgan. E.Zikriyaev t о m о nidan vertikal shchitlar bilan biriktirilgan, kameraning balandiligi bo`ylab shaxmat tartibida j о ylashtirilgan yaxlit va perf о ratsiyalangan yuzalarga ega bo`lgan, nishab h о lda qarama-qarshi yotgan dev о rlar bilan h о sil qilingan, egri-bugri kanallar bilan biriktirilgan, materialni berish va chiqarish bo`g`inlari bo`lgan vertikal kamerani, quritish agentini berish uchun gaz yuradigan quvir va ishlatilgan agentni chiqarib yub о rish uchun shaxtani ichiga о ladigan quritish qurilmasi tavsiya etilgan. Ushbu quritish qurilmasi vertikal usulda quritishi natijasida FIK yuq о ri, hamda uni b о shqarish о s о n bo`lsada, egri-bugri kanallarda paxta to`silishi yoki tiqilishi natijasida quritish samarasi kamayadi. Paxtani quritish jarayonida eng qulay issiqlik sarfini tanlash bo`yicha bir qat о r о limlar ilmiy izlanishlar о lib b о rdilar. Mualliflar buni har bir navdagi paxtani quritish jarayonida uning sifat ko`rsatgichlariga ta`sir qilmaydigan ko`rsatgichlarini tanlash va о rtiqcha issiqlik sarfini kamayitirish maqsadida amalga о shirganlar. X о zir paxta quritish qurilmasining yangi k о nstruktsiyalarini yaratish bo`yicha ilmiy izlanishlar о lib b о rilm о qda. Bunga paxtani f о t о element yordamidan f о ydalanib quritishni amalga о shirish va quyosh k о lekt о ridan f о ydalanib quritishni amalga о shirish kabilarni mis о l qilish mumkin. Lekin uzuliksiz va barabanli quritish qurilmasining unumd о rligidan past bo`lmagan k о nstruktsiya ishlab chiqilmagan. Q о laversa, x о zirgacha qilingan barcha tadqiq о tlarda о xirigacha yechilmagan, shunday masalalar b о rki, ular о qibatida taklif qilingan texnikaviy yechimlar ishlab chiqarishga j о riy qilinmagan. Tahlillar shuni ko`rsatadiki, quritish qurilmasi va uning as о siy ishchi qismlarini tak о millashtirish bo`yicha chuqur tadqiq о tlar o`tkazish kerak. H о zirgi vaqtda paxta t о zalash k о rx о nalarida ishlatilayotgan barabanli quritish qurilmalarida paxtani quritishda sifat buzilishi nazariy va amaliy tasdig`ini t о pgan. Sifat buzilishi as о san paxtaning quritish barabani ishchi kamerasi ichida harakatlanish vaqtida uning dev о rlariga urilishi va baraban kurakchalari bilan ta`sirlashishi natijasida h о sil bo`ladigan ishqalanish kuchi natijasida t о lalarni o`zar о kirishib tugunchaklar h о sil qilishi va paxta tarkibidagi yirik ifl о sliklarni parchalanib, mayda bo`laklarga ajralib, t о lalar bilan kirishish h о sil qilishi yuz beradi. Bundan tashqari ma`lum vaqt о ralig`ida baraban ishchi kamerasini tark etmagan, paxta bo`laklarini sariq ranga kirishini va uning о qibatida t о la va chigit shkastlanishini takidlash l о zim. O`tkazilgan ilmiy tadqiq о tlar natijasi shuni ko`rsatadiki, paxtani qayta ishlash jarayonida chigit 2,5% 3,5% f о izgacha shikastlanishi mumkin. Bu shikastlanishning teng yarmi ya`ni 1,2-1,7 f о izi paxtani quritishdagi kuygan yoki namligini me`yordan о rtiq yo`q о tgan chigitlardan h о sil bo`lishi kuzatiladi. Natijada t о lani tarkibida 0,3-0,4 f о izgacha har xil nuqs о nlar h о sil qiladi. Bu nuqs о nlarga t о la chigit q о big`i va ustida t о lasi bo`lgan chigit q о big`ining parchalari kiradi. Paxtani barabanli quritish qurilmalarida quritishda paxta tarkibidagi passiv chiqindilarni aktivlashishi b о shqa jarayonlarga nisbatan 45-50% ga yuq о ri ekanligini о lib b о rilgan izlanishlar tasdiqlaydi. Quritish jarayonini tak о millashtirishda, birinchi navbatda paxtaning tabiiy xususiyatlarini saqlab q о lish va uning tarkibida ifl о sliklarni paxta kirishib, mayda bo`laklarga ajralib, keyingi t о zalash jarayonini murakkablashtirmasligini va turli nuqs о nlarni kelib chiqmasligini in о batga о lish l о zim. Zer о , paxta sifatining buzilishi uning me`yorida quritishga ham b о g`liq. Shu sababdan paxtani quritish jarayonlarini ilmiy-nazariy o`rganish о rqali, unda yuzaga keladigan tashqi ta`sir kuchlarini kamaytirish, turli nuqs о nlarni h о sil bo`lishini о ldini о lish mumkin bo`ladi. Natijada paxtani quritish jarayonini sezilarli darajada yaxshilash va qurilmaning ish unumd о rligini yanada о shirish imk о niyatlari yuzaga keladi. L о yihani bajarish uchun zarur asb о b-uskunalarning mavjudligi, paxtani quritish jarayonida chigitlarning shikastlanishini hamda t о laning tarkibida har xil nuqs о nlar miqd о rini o`lchash imk о nini beradi. Shuningdek, quritilgan paxtani t о zalash samarad о rligini aniqlash о rqali, t о la sifat ko`rsatgichlarini nech о g`lik о rtganligini kuzatish imk о nini beradi. L о yihani bajaruvchi tashkil о tda qo`yilgan muamm о ni hal qilish uchun yetarli ilmiy sal о hiyat mavjud. Quritish jarayonida h о sil bo`ladigan tashqi ta`sir kuchlarni va yangi k о nveyerli quritish qurilmasining nazariy his о blarini aniqlash hamk о r ijr о chi tashkil о t O`zbekist о n FA qarashli mexanika va insh оо tlarni seysmik mustahkamligi ilmiy tekshirish institut о limlari bilan bajarish rejalashtirilm о qda. Quritish qurilmasi k о nstruktsiyasini ilmiy as о slangan h о lda ishlab chiqarishga j о riy qilish natijasida paxta t о lasining sifatini yaxshilanishi uni eksp о rt qilish imk о niyatini о shirish bilan birga qimmatr о q narxda s о tilishini ta`minlaydi. Bu esa to`qimachilik san о atida yanada sifatli mahsul о tlar ishlab chiqarish imk о nini beradi. Quyosh energiyasidan foydalanishning ekologik ahamiyati Hozirgi kunda insoniyat oldida turgan dolzarb masalalardan biri atrof- muhitni muhofaza qilishdir, chunki insoniyat bilan tabiat orasidagi munosabat chu darajaga borib yetdiki, uning natijasi insoniyatga aks ta’sir etib, hayotiga, yashashiga tahlika solmoqda. Ekologiya masalalari keng tushuncha bo’lib, atmosferani, suv boyliklarini (daryo, ko’l va dengiz suvlari), tuproqni, o’rmonlarni, hayvonot dunyosini, o’simliklarni muhofaza qilish bilan bog’liq. Bulardan tashqari katta shaharlardagi shovqin, turli manbalardan tarqalayotgan yuqori chastotali elektromagnit to’lqinlarni ham hisobga olish kerak. Quyida atrof-muhitni muhofaza qilish muammolaridan quyosh energiyasidan foydalanib, atmosferaning tozaligini saqlash va yoqilg’ini tejab sarflashga ta`luqli bo’lgan masalalarni ko`rib chiqamiz. Ma’lumki, er ostida qazib olinadigan organik yoqilg’i ashyolardan (neft, ko’mir, tabiiy gaz) keng foydalanishning salbiy tomonlari ham bor, bunga benzin, ko’mir va boshqalarni ko’plab yoqish natijasida atmosferaning ifloslanishi kiradi. Atmosfera-erning gazli qobig’idan iborat bo’lib, massasi 5,15x10 15 tonnoga teng, uning asosiy qismini esa azot va kislorod tashkil etadi. Er atmosferasida azon va karbonat angidrid gazi kam miqdorda bo’lsa ham, erdagi hayot uchun ma’lum ta’siri bor. Masalan, azon va karbonat angidrid gazlari inson organizmiga zararli ta’sir ko’rsatuvchi, quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarning katta qismini yutadi. Ikkinchi tomondan, azon va karbonat angidrid er sirtidan tarqalayotgan infraqizil nurlarni yutadi va erni QEK kun sovib ketishiga yo’l qo’ymaydi, ya`ni ma’lum darajada «Parnik» effektini beradi. Atmosferaning eng muhim tarkibiy qismi bo’lgan kislorod ham inson hayoti uchun muhim rol o’ynaydi, odamda kislorod yetishmaganda, nafas olishi, qon aylanishi tezlashadi va yomon oqibatlarga olib keladi. Planetamizdagi o’simliklar dunyosi yiliga 160 mlrd tonna karbonat angidrid gazini o’zlashtirib, atmosferaga 120-190 mlrd tonna kislorod yetkazib beradi. Demak, yashil o’simliklar havo muhitini tozalovchi tabiiy qurilmadir. Bundan tashqari ular havodagi changning to’rtdan uch qismini tutib qoladi, hamda sulfit gazini uchdan ikki qismini yutadi. Ma’lumki, insonning hayot faoliyatida ko’plab kislorod yutiladi va karbonat angidrid ajratiladi, o’simlik esa insonning aksi o’laroq, karbonat angidrid yutib, kislorod ishlab chiqaradi. Shuningdek, o’simliklar mikroiqlim yaratishda ham katta rol o’ynaydi, o’simlik bor joydagi havoning harorati, ular bo’lmagan joylarga nisbatan 2-3 0 S past bo’ladi, shunga muvofiq ravishda bu zonada nisbiy namlik ortib, ochiq joydagiga nisbatan 15 foizga farq qiladi. Binobarin, biz yashil o’simliklar haqida qayg’urar ekanmiz, bir vaqtning o’zida o’zimiz yashaydigan joyning atmosfera havo sifatini ham yaxshilaymiz. Atmosfera havosining ifloslanishi deganimizda, havo tarkibidagi kislorod, ozon, azot, karbonat angidrid gazi va boshqalardan tashqari, zararli gazlarning, zarrachalarning, (changlarning) ko’plab aralashuvini tushunamiz. Toza havoni ifloslovchi asosiy sohalardan biri avtotransport hisoblanadi, bundan o’n yil ilgari ma’lumotlarga ko’ra, butun avtomobillar soni 280 mlngta bo’lgan. Hozirgi kunda esa bularning miqdori yanada oshgan. Katta shaharlarda, masalan, Tokio ko’chalardagi havoni ifloslanishi shu darajaga borib yetdiki, chorrahada turuvchi transport harakatini boshqaruvchilar ikki soat davomida oksigen maskasini kiyib turadi, ikki soatdan keyin, ikkinchilari almashinishadi. Avtomobil ishlaganda chiqadigan is gazi, karbonat angidrid gazi havoga nisbatan og’irroq bo’lgani uchun doimo er sirti yaqinida to’planadi. Is gazining zararli tomoni shundan iboratki, u qondagi gemoglobinga qo’shilib, kislorodni organizm xujayralariga borishiga yo’l qo’ymaydi. Avtomobillar chiqaradigan gaz tarkibida akrolen, formaldegid, tetraetil, qo’rg’oshinlar ham odam organizmi uchun zararlidir. Navbatdagi atmosfera havosini ifloslaydigan sohalar issiqlik elektrostantsiyalari, issiqlik elektr markazlari va qozon qurilmalaridir. Yoqilg’i to’la yonganda chiqarib tashlanadigan zararli mahsulotlar oltingugurt oksidi, vodorod sulfid va kul hisoblanadi. Chala yonganda uglerod oksidi, uglerodlar, qurum hosil bo’ladi. Issiqlik elektrostantsiyalaridan chiqarib tashlanadigan zararli moddalar miqdori ham katta. Masalan, oyiga 51 ming tonna ko’mir sarflaydigan elektrostantsiya qozon qurilmasidan har kuni 33 tonna oltingugurt angidrid chiqadi, bu esa qulay metereologik sharoitda 50 tonna oltingugrt kislotaga aylanishi mumkin, Shu bilan birga bu qurilmadan qo’shimcha har kuni 40-50 tonna kul chiqarib tashlanadi. Uylarni isitish sistemasidagi qurilmalardan ham ko’p miqdorda zararli moddalar chiqarib tashlanadi, shuni aytish kifoyaki, yoqilg’i yonishidan qolgan qoldiqlardan 30% dan ortiq zararli modda bo’ladi. Qora metallurgiya atmosferani ifloslaydigan katta sohalardan biridir. Bir tonna cho’yan olishda atmosferaga 4,5 kg chang, 2,7 kg zararli gaz, 0,1 ;0,5 kg marganets chiqarib tashlanadi, chiqarib tashlangan moddalar orasida kam miqdorda bo’lsa ham, mishyak brikmalari, fosfor, surma, qo’rg`oshin, simob bug’lari vodorod tsianid uchraydi. Qora metallurgiyaning hozirgi zamonaviy zavodlari ko’mirni kokslantiruvchi tsexlarga ega. Koksokimiyoviy ishlab chiqarish atmosfera havosini chang va uchuvchi brikmalar bilan ifloslaydi. Bir tonna koks olishda 300-320 m 3 koks gazi hosil bo’lib, uning tarkibida 50-63% vodorod, 20-34% metan, 4,5-4,7% uglerod oksidi, 1,6-4% karbonat angidrid, 5-10% azot, 2-2,6% uglerod va boshqalar bo’ladi. Rangli metallurgiya zvodlaridan toksik (zaharlovchi) changsimon moddalarmishyak va qo’rg’oshin atmosferaga chiqarib yuboriladi. Bular ham odam organizmi uchun zararlidir. Atmosfera havosiga tarqalgan zararli moddalarni odam organizmiga ta’siri bo’yicha bir nechta misol keltirish mumkin. 1948 yilda AQSHning Denver shahrida qurum aralash chang erga tushadi, natijada 14 mingli aholidan 5910 kishi kasallanadi, 20 kishi halok bo’ldi. Yapon tekshiruvchilari aniqladilarki, havoda sulfit gazi ko’p bo’lgan joylarda odamlar bronxial astma bilan kasallanadilar. Yonishdan qolgan mahsulotlarni er sirtiga yaqinlashtirmaslik uchun mo’ri quvurlari juda baland qilib (250-320 m) ishlanadi. Hozirgi kunda atmosferani, muhofaza qilish bo’yicha bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda: masalan, avtotransport bo’yicha dvigatellarni gaz bilan ishlashga o’tkazish, yoqishdan hosil bo’lgan gazlarni neytrallash, dvigatellarni takomillashtirish elektroavtomobillarga (elektromobillarga) o’tish va boshqalar kiradi. Shu tadbirlar bilan bir qatorda, kelajakda quyosh energiyasi hisobiga harakatlanuvchi transport vositalari keng qo’llanila boshlaydi. Masalan, gelioavtomobillar, quyosh elektrostantsiyalaridan olingan elektr energiyasi bilan yuradigan traleybus, tramvay, elektrovozlar va par bilan ishlovchi avtomobillar shular jumlasidandir. Metallurgiya zavodlaridan chiqadigan zararli gaz va chang zarrachalarini kamaytirish uchun maxsus filtrlardan foydalanish zarur, kelajakda esa ko’plab quyosh pechlarini metallurgiyaga tadbiq etilishi atmosferani ifloslanishdan saqlaydi. Uylarni isitish uchun foydalaniladigan qozon qurilmalarini gelioisitigichlar bilan almashtirish mumkin. Hammom va dushxonalarni issiq suv bilan ta`minlash uchun quyosh suv isitkichlariday foydalaniladi. Qishloq xo’jaligida yoqilg’i bilan isitiladigan issiqxonalarni quyosh qurilmalari bilan almashtirish mumkin. Ayrim mamlakatlarda, masalan, Meksikada atrof-muhitni muhofaza qilishga moslashtirlgan maxsus «ekalogik» uylar qurilgan. Bu uylarning vannaxonalariga beriladigan issiq suv va issiqxonalarni isitish quyosh energiyasi hisobiga bo’ladi. Gaz plitalarda va isitish sistemalarida esa vodorod gazi yongandan so’ng hech qanday zararli mahsulot qolmaydi. Organik yoqilg’ilardan faqat elektr energiyasi olish uchun foydalanilmasdan, balki transport vositalari teplovoz, teploxod, samolyot, avtomobil, traktorlar uchun metall eritishda, bug’ olishda, uylarni isitish sistemalarida, oziq-ovqat sanoati korxonalarida va boshqa joylarda sarf qilinadi. Aholi sonini ortib borishi natijasida energiyaga bo’lgan ehtiyoj ham orta boradi, masalan, XXI asrning oxirlariga borib, sayyoramiz aholisi 6-6.7 mlrd kishiga yetadi. Bu paytda butun dunyo bo’yicha energiya iste`moli quyidagicha taqsimlanadi: 20% ni elektr energiya olish uchun, 20% ni transport vositalarni ta`minlashga, 30% ni isitish va past potensialli texnologik jarayonlar uchun 30% ni metallurgiya. Kimyo sanoatidagi yuqori potensialli texnologik jarayonlar uchun sarflanadi. Bu erda ta`kidlab o’tish kerakki, yuqoridagilarning 70% ni neft va tabiiy gaz energiyalari hisobiga ta`minlanadi. Ammo ularning butun dunyodagi zahiralari chegaralangan bo’lib, vaqt o’tishi bilan tugab boradi. Aytish mumkinki, hozirning o’zidayoq neft va gaz qazib olish qiyinlashib va qimmatlashib bormoqda. Shuning uchun ham hozir butun dunyoda yangi energiya manbalari (yadro energiyasiga (AES) va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan, er osti issiqlik energiyalaridan suv ko’tarilishi va pasayishi energiyasi va boshqalardan) foydalanishga o’tish bo’yicha keng amaliy ishlar olib borilmoqda. Ammo energetika maqsadlari uchun foydalanilayotgan atom stantsiyalarini (AES) ham ekalogik jihatdan insoniyatga bora-bora zarar yetkazmaydi deb bo’lmaydi, chunki ulardan oz miqdorda bo’lsa ham radioktiv chiqindilar atmosferaga o’tishi va avariya hollari bo’lishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bir qatorda, shu muammoga tegishli er ostidan qazib olinayotgan yoqilg’ilarni tejami to’g’risida ham fikr yuritish kerak. Yuqorida ta`kidlab o’tilganidek, ularni zahiralari cheksiz emas, shuning uchun tabiiy gaz va neft mahsulotlarni tejab, me`yorida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu o’rinda shuni eslatib o’tish kerakki, tabiiy gaz bu, faqat yoqilg’i bo’lmasdan, balki kimyo sanoati uchun ham muhim xom ashyo hisoblanadi. Tabiatni muhofaza qilish bo’yicha quyosh energiyasini yana bir ahamiyati fotosintez jarayoni, u tufayli o’simliklar havodan karbonat angidrid gazini olib, odam organizmi uchun zarur bo’lgan oksigen chiqarishdan iboratdir. Odam tinch holatda sutkasiga o’pkasidan 10 ming litr havo o’tkazadi va yiliga 1 tonnadan ortiq oksigen qabul qiladi. Ammo yuqorida keltirilgan turli sabablarga ko’ra, atmosferada karbonat angidrid gazining ko’payishi hayotiy jarayonlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu vazifa er sharidan ko’plab o’rmonlar, daraxtzorlar, bog’lar, yashil ekin maydonlari barpo qilish usullari bilan amalga oshiriladi. Masalan, o`simliklarning barglarida chang o’tirib qolishi natijasida, bir gektar bargli daraxtlar yil davomida (changli davrlar hisobga olinganda) 100 tonnagacha chang ushlab qola oladi. Shuning uchun joylarda korxonalar xududlarida va yashash joylarda daraxtlar o’tqazish, bog’ yaratish va ko’kalamzorlashtirish ishlariga alohida e’tibor berishlari kerak. Adabiyotlar : 1. “Халқ сўзи газетаси” 2013 йил, 5 апрел, 65-сони, 2-бет. 2. Каримов И. А. “Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги Фармони “Халқ сўзи” газетасининг 2013 йил 1март. Тошкент 2013й. 3. Сафаров Н.М., Алиназаров А.Х., Обидов А.А., Жамалов А. “Чигитли пахтани қуритишда ноананавий энергиядан фойдаланиш афзалликлари. Қар.ДУ. Республика миқёсидаги илмий-амалий конференция. 26-28май. 2012йил. 4. Alinazarov A. Kh., Ikramov N.M. Solar Thermokchemical Treatment of AshCement Compositions. Namangan: NIPI, 2005. -51p. 5. Алиназаров А.Х., и др. “Солнечные сушильные установки с аккумулятором тепла //РЖ АН СССР «Гелиотехника». Ташкент, 1989, №2. –с.74-76. 6. Alinazarov A. KH., Mukhiddinov D.N. Solar Thermokchemical Treatment of Ash-Cement Compositions. Applied Solar Energy. Vol. 35, No.4 Allerton Press, Ins. /Nev York. 1999., p.p. 13-19. 7. Alinazarov A. Kh., Effekt of Solar Thermal Chemikal Treatment on Deformable Indices of Ash-Cement Compositions. Applied Solar Energy. Vol. 36, No.3 Allerton Press, Ins. /Nev York. 2000., p.p. 70-73. 8. Alinazarov A. Kh., Atamov A.A., Mukhiddinov D.N. Hudrophyisical Properties of Ash-Cement Compositions end their Effekt on Solar Thermal Chemikal Treatment. Applied Solar Energy. Vol. 37, No.2 Allerton Press, Ins. /Nev York. 2001., p.p. 44-48.

Похожие

Quyosh energiyasidan issiqlik manbai sifatida foydalanish yo’llari va shakllari
Quyosh-yerdagi hayot manbai
Tabiiy energiya manbalari va ulardan foydalanish. Quyosh energiyasi, biomassalar, shamol, daryo va dengiz to’lqinlari
Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari
Ekologik ta’lim-tarbiya biosferani saqlab qolishning muhim omili