Populyatsiya generatsiyalari. Turli generatsiyalarning o’zaro o’xshashligi va farqlari - Экология - Рефераты

Populyatsiya generatsiyalari. Turli generatsiyalarning o’zaro o’xshashligi va farqlari

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Populyatsiya generatsiyalari. Turli generatsiyalarning o’zaro o’xshashligi va farqlari Reja: 1. Populyatsiya tarkibida generatsiyalarning shakllanishi va ularning xususiyatlari. 2. Individual rivojlanish jarayonida morfologik va ekologik o’zgarishlarning o’zaro bog’liqligi. 3. Jinsiy guruhlar va ularning tarkibi. 4. Populyatsiyalar polimorfizmi va uning tur uchun ahamiyati. 5. Populyatsiya strukturasi va uning xususiyatlari. 6. Hayvonlarning guruhlar hosil qilib yashashi va uning ahamiyati.

Populyatsiya generatsiyalari Populyatsiyalar tarkibida mavjud bo’lgan guruhlar orasida turli yoshdagi generatsiyalarning xususiyatlari va ahamiyati turlichadir. Ayrim turlarda ma’lum generatsiya alohida hayot kechiradi. Bunday generatsiyalar hayotda bir marta tuxumlarini qo’yuvchi uzoq Sharq losossimon baliqlardan keta, qizil baliq, chavicha, gorbusha, kabilarda mavjud. Masalan, gorbushada kuchli va kuchsiz (kam sonli individ) populyatsiyalar (generatsiyalar) gallanadi. Bu jarayon shu tur sonining dinamikasi xususiyatini ko’rsatadi. Uzoq Sharq seld balig’ining turli yoshdagi guruhlarining o’zaro qo’shilib ketishi ham juda kam kuzatiladi. Dengiz kambala balig’ining turli yoshdagi guruhlarining orasidagi izolyatsiya ham juda kuchli hisoblanadi. Tuxumdan chiqqan pelagik lichinkalar (chavoqchalar) 100 va undan ko’p kilometrlarni suzib o’tib dengiz qirg’og’iga yetib boradi. Bu vaqt davomida gavdasi simmetrik ko’rinishda bo’lgan lichinka assimmetrik ko’rinishdagi yosh kambalaga aylanadi va qirg’oq suvining 10-20 metrli tubiga tushib, hayot kechira boshlaydi. Ular bir yoshga to’lgandan keyin ancha chuqurroq suv tubiga tushadi. Keyinchalik har yili kuzda navbatdagi chuqurroq suv tubiga tushishni amalga oshiradi. Shunga binoan dengizning turli chuqurlik zonalarida ma’lum bir yoshdagi individlar guruhini (generatsiyasini) uchratish mumkin. Bir xil yoshdagi individlar orasida boshqa yoshdagi bironta ham individni uchratish mumkin emas. Ko’pgina hayvon turlarida guruhning yoshiga qarab alohidalanish uchramaydi, balki ular aralashib ketadi. Shunday paytda ham turli yoshdagi guruh individlari biologik izolyatsiyalangan bo’ladi, chunki ular turli ekologik uchastkalar (nisha)da joylashgan. Izolyasiyalanish, ayniqsa, murakkab rivojlanish sikliga (metamorfoz) ega bo’lgan va yashash joyini almashtirib rivojlanuvchi hayvonlarda aniq shakllangan. Masalan, trematoda va sestodalarning hayot siklida erkin yashovchi va parazitik bosqichlarning almashinuvi (fassiola, ayrim solityorlarda) kuzatiladi.

To’liq metamorfozli (Holometabola) hasharotlar tuxumdan voyaga yetgan individ hosil bo’lgangacha orada lichinka va g’umbak bosqichlari bo’ladi. Ba’zi gipermetamorfozda rivojlanish bosqichlari 6 va undan ko’proq bosqichli bo’lishi mumkin. Shuni qayd qilish lozimki, har bir bosqichning o’ziga xos yashash shakli bo’lib, uning bir bosqichdan navbatdagi bosqichga o’tishida muhit bilan bog’lanish xarakteri o’zgaradi. Ba’zan esa hatto yashash tarzi ham boshqacha bo’ladi. Masalan, kapalakning chuvalchangsimon (qurtsimon) lichinkasi voyaga yetgan bosqichidan keskin farq qiladi. Ushbu bosqichlarning muhit omillariga bo’lgan talabi va yashovchanlik qobiliyati ham turlicha bo’ladi. (345 -betdagi - 48 jadval) Masalan, kuzgi tunlamni olsak. Tuxum uchun optimum harorat +25,3 0 hisoblansa, birinchinchi bosqich lichinka uchun +25,6 0 , uchinchi bosqich uchun +21 0 S va g’umbak uchun +19,0 0 hisoblanadi. Rivojlanish jarayonida har bir bosqichning sovuq haroratga bo’lgan munosabati o’zgaradi. Masalan, g’o’za zararkunandasi gulxayri to’plamining Gelechia malvella birinchinchi bosqich lichinkalari -4 0 C da 6 soatgacha chidaydi, keyin halok bo’ladi, ammo uning katta bosqichdagi lichinkalari -10 0 C da shunga vaqt davomida faqatgina 56% i halok bo’ladi. Xuddi shuningdek ushbu zararkunanda hasharotning turli bosqichlarini DDT va geksaxloran ximikatlariga chidamliligi, ularning tanasidagi yog’ miqdoriga va gazlar almashinuvining turlicha jadalliligiga bog’liqdir. Karpsimon baliqlarning rivojlanishi bir necha bosqichda o’tadi va har bir bosqich oralig’ida organizm tuzilishining sakrashlar bilan o’zgarib borishini bildiruvchi chegaralar shakllanadi. Ushbu aniq ko’rinuvchi o’zgarishlar ba’zan bir necha soat mobaynida sodir bo’lishi mumkin. Tanadagi morfologik o’zgarishlar ekologik o’zgarishlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Masalan, tuxumdan endigina chiqqan kam harakat birinchi bosqich chavoqcha (lichinka) 18 0 C haroratda ikki sutka davomida o’zidagi qoldiq sariqlik bilan kun ko’radi, ikkinchi bosqichga o’tishi bilan ushbu oziqlanish usuliga yana suvdagi kam harakat plankton organizmlar bilan oziqlana boshlaydi. Bunday oziqlanish uchun lichinkada harakatchan og’iz, jabra yoylarida tomoq tishchalari va ichak bo’shlig’i hamda suzgich pufagi shakllanadi. uchinchi bosqichga (6-7 kunlik) o’tgandan

keyin lichinkalar butunlay ancha yirik va harakatchan plankton oziqa bilan oziqlanadi. To’rtinchi bosqichda (7-8 kunlik) suzgich qanotlarida suyak yoylar hosil bo’ladi. Shunga binoan, burilish, harakat, suzish paydo bo’ladi va u ancha yirik harakatchan oziqa orqasidan (tuban qisqichbaqasimonlar) quvib ushlaydi. Og’iz ham oldinga qarab bo’rtib chiqqan bo’ladi. Ichakning uzayishi va buklanishi, hidlov teshikchalarining ikkiga ajralishi beshinchi bosqichda paydo bo’ladi. Keyinchalik oltininchi bosqichda (12 kunlik) haqiqiy planktonxo’r pelagik baliq shaklini paydo qiladi hamda tangachalari paydo bo’ladi. yetinchi bosqichda og’iz qorin tomonga sal tushadi, ichagi orqa tomondan qorin tomonga siljiydi va baliqcha mayda bentos bilan oziqlanishga o’tadi. sakkiz, to’qqiz va o’ninchi bosqichlarda tez harakatlanuvchi planktonxo’rdan sekin harakatlanuvchi bentosxo’r baliqqa aylanadi va oqibatda gala bo’lib yashashdan yakka bo’lib yashash tarziga o’tadi. Qush va sut emizuvchilarning bolalari dastlab o’zlarining tana haroratini bir xilda saqlab turishga layoqatsiz bo’lishadi, ya’ni ularda ham poykilotermiya xususiyati mavjud bo’ladi. Masalan, qayra, konyok, qorayaloq, chistik, baliqchi, moyqut, uzunquyruq chumchuq va boshqa bir qator qushlar jo’jachalarining tana harorati 7,3-13,6 0 ga, hatto 4,5 0 C gacha pasayishi mumkin. Ularning pat va parlarini ko’payishi va gavda o’lchamining kattarishi jarayonida tana harorati ham gomoyotermlarniki singari doimiy bo’lib boradi. Mayda sut emizuvchi hayvonlar bolalarining tana harorati 10-15 - kundan boshlab doimiy bo’la boshlaydi. Bu xususiyat ularda termoregulyasiyaning ishlay boshlashidan darak beradi. Shunday qilib, deyarli barcha hayvonlarning butun hayoti mobaynida atrof- muhit bilan oziqlanish, issiqlik almashinuvi va suv almashinuvi sohalari bo’yicha o’zaro munosabatlari o’zgarib boradi. Ko’pgina hayvonlarning rivojlanishi siklomorfoz bilan boradi, ya’ni rivojlanishning ma’lum bir bosqichi yoki butun bir generasiya turli mavsumlarga to’g’ri keladi. Masalan, eshkak oyoqli qisqichbaqa (Hyalodaphnia) bahorda partenogenetik usulda ko’payadi, yoz mavsumida esa jinsiy usul bilan ko’payadi.

Avlodlarning mavsumlar bo’yicha gallanishi o’simlik shiralarida ham ma’lum. Masalan, xmel (qulmoq) o’simligi shirasi (Phorodon humili) bahorda qaroli daraxtida yashaydi; may va iyun oylarida paydo bo’lgan qanotli generasiyasi xmel o’simligiga bir necha avlod qanotsiz shiralarni paydo qiladi. Avgust- sentyabrda esa yana qanotli ona shira (qanotli urg’ochi shiralarning onasi) va qanotli erkak shiralar paydo bo’ladi. Ular yana qaroli daraxatiga qaytib keladi. Qayin daraxtlarida yashovchi Chermes, Gnaphalodes va ba’zi shiralarning siklomorfoz bilan amalga oshuvchi hayot sikli ikki yil davom etadi. Ignabargli daraxtlarda yashovchi asosiy shiralar o’sha daraxtlarda qanotsiz urg’ochi shiralarni hosil qiladi. Ular o’z navbatida qanotli va migrasiya qiluvchi shiralarni tug’adi. Ushbu shiralar ikkinchi darajali o’simliklarga (qoraqarag’ay, tilog’och (listvannisa), pixta, qarag’ay, oqqarag’ay (pixta) va boshqalar) uchib o’tadi. Bu daraxtlarda partenogenez usulda bir necha avlod qanotli jinslar beruvchi shiralar paydo bo’ladi. Ulardan yo faqat urg’ochi shiralar hosil bo’ladi yoki erkak va urg’ochi shiralar rivojlanadi. Ushbu universal jinsli shiralar o’zlarining asosiy o’simligi hisoblangan ignabargli daraxtlarga yana uchib o’tadi va shu bilan hayot siklini yakunlaydi. Ayrim turdagi shiralarning hayot siklida avlodlarning gallanishi ma’lum vaqtlar o’tishi bilan farq qiladi. Jinsiy guruhlar. Bir turga mansub bo’lgan urg’ochi va erkak jinslar o’zaro o’xshash bo’lmagan ekologik xususiyatlarga ega bo’ladi. Ushbu o’ziga xoslik birinchi navbatda ularning turlicha oziqlanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, voyaga yetgan iksod kanalarining erkaklari, urg’ochilardan farqli ravishda oziqlanmaydi, yoki voyaga yetgan chivinlarning urg’ochilari qon so’rishga moslashgan bo’lsa, erkaklari faqat o’simliklarning shirin shirasi bilan kun kechiradi. Jamoa bo’lib yashovchi hasharotlarning turli individlari (urg’ochi (ona), erkak va ishchi asalari) ning oziqa rejimi har xil bo’ladi. Ishchi asalarilar jinsiy bezlarining rivojlanmaganligi, ularning lichinkalik bosqichida yetarlicha oziqlanmaganligi bilan ifodalanadi. Kaspiy dengizida yashovchi osyotr balig’ining erkagi har xil turdagi baliqlarni tutib yeydi, uning urg’ochisi esa dengiz buqachasi deb ataluvchi baliqlar

bilan oziqlanadi. Ushbu baliqlarning oziqasi tarkibida ayrim umumiylik mavjud, ya’ni erkak baliqning oziqasini 19,7% ini gammarida oilasidagi qisqichbaqalar tashkil etsa, urg’ochisinikida esa shu qisqichbaqalar 8,9% ni tashkil etdi. Populyatsiyalar polimorfizmi. Har xil generatsiyalar orasida farqlarning bo’lishi tur individlari sonining dinamikasi uchun katta ahamiyatga ega. Generatsiyaning tug’ilishi va rivojlanishi sharoitiga binoan ular son jihatdan kuchli yoki kuchsiz, shuningdek, yashovchanlik qobiliyati bilan o’zaro farq qiladi. Bunday xususiyat, ayniqsa, hayot siklida qisqa rivojlanish davriga ega bo’lgan va monosiklik ko’payuvchi turlar uchun katta ahamiyatga ega. Populyatsiyada bir vaqtning o’zida bir necha avlod individlari mavjud bo’lsa, u juda kuchli ko’rsatgich hisoblanadi va amalda baliq va boshqa hayvonlarni ovlashda bunday ma’lumot (axborot) dan foydalaniladi. Rivojlanish sikli ikki va undan ko’proq yil davom etadigan monosiklik turlarda kuchli avlodning paydo bo’lishi, populyatsiyaning kuchli bo’lishini ta’minlaydi. Masalan, har ikki yilda bir generatsiya beruvchi sibir ipak qurtining generasiyalari o’zaro bir-biridan farq qiladi, ya’ni toq sondagi generatsiyalar kuchliligi bilan juft sondagi generatsiyalardan ajralib turadi. Ushbu qoidani tinch okean losos baliqlariga ham qo’llash mumkin. Umuman olganda, tur nafaqat turli muhitli hududlarda (arealda) yashovchi guruhlardan tashkil topgan murakkab sistema hisoblanadi, balki u turli biologik shakllardan iborat bo’lgan murakkab sistema hamdir. Turning ushbu polimorfizmi, uning tashqi muhit bilan bo’lgan murakkab bog’lanishini mustahkamlaydi hamda undan (ya’ni muhitdan) foydalanishning yanada keng imkoniyatlarini yaratadi. Turning strukturasini turli-tuman bo’lishi, uning turlicha irqlar, jinsiy guruhlar, turli yoshli guruhlardan iborat bo’lib yashashi va turlicha ekologik joylarni (nisha) egallashi, uning geografik tabaqalanishi kabilar divergatsiya yo’llari hisoblanadi. Divergatsiya jarayonida shakllangan yangi populyatsiyalar atrof-muhit bilan bog’lanishda yangicha munosabatlarni paydo qilsa, bu o’z navbatida yangi turlarning shakllanishiga asos bo’ladi.

Populyatsiya strukturasi. Uning hayot kechirish tarzi va hududdan foydalanishi Ma’lum bir populyatsiya tarkibiga kiruvchi individ yakka holda yoki birorta gala, poda yoki to’da tarkibiga qo’shilib, guruh bo’lib hayot kechiradi. Individning guruhga qo’shilishi yoki yakka tarzda tarqalib ketishi, shuningdek, oila bo’lib olishi shu hayvonning talabi va ularning o’zaro munosabatlaridan kelib chiqadi. Shunga binoan, har xil turlarda hayot kechirish tarzi turlicha bo’ladi. Ushbu hayot kechirish tarzi bir tur hayvonda arealning turli qismlari (uchastkalari)da o’zgarib turishi mumkin. Bunday o’zgarishlar yilning turli mavsumlarida va rivojlanishning har xil bosqichlarida ham namoyon bo’ladi, ayniqsa, turning har xil biologik tiplari (hayotiy shakllari) ko’p bo’lsa, ushbu jarayon ko’p uchraydi. Hayvonlarga, ularning ehtiyojlarini qondiradigan hudud zarur. Bunday hududda yetarlicha oziqaning bo’lishi va zahira holdagi va dushmandan yashirish uchun boshpana, suv manbai, mineral moddalar va qulay mikroiqlim bo’lishi lozim. Populyatsiya tarkibidagi organizmlarning ikki xil hayot tarzi bo’ladi, ya’ni yakka holda; ushbu hayot tarzi mavsumiy ko’payish davrida yakka oilaviy yashash tarziga o’tadi va ikkinchi xili guruhlar ko’rinishidagi hayot tarzi. Ikkala turdagi hayot tarzining asosida individlarning xulq-atvori xususiyatlari hamda ularning o’zaro munosabatlari yotadi. Ushbu muomala va munosabatlarda individlar bir biriga yaqinlashadi yoki bir-biridan uzoqlashadi. Hayvonlarning bir-biri bilan o’zaro aloqa qilishida, ular ko’rish, hidlash va eshitish signalaridan foydalanadi. Bundan tashqari, bir qator jalb qiluvchi ikkinchi darajali belgilarning roli ham kattadir. Bunday belgilarga rangli bog’lar, jinsiy xususiyatlar, bug’u va kemiruvchilarda “yaltiroq” (oyna) belgilar, qushlarda turli rangli patlarining bo’lishi, tana bezlarida turli hidli moddalarning holatlari va boshqalar. Bunday belgi va xususiyatlar yakka holda va II guruh bo’lib yashovchi hayvonlarda paydo bo’ladi.

Yakka yoki yakka-oila tarzidagi hayot kechirishda har bir individning o’zining yashash uchastkasi bo’ladi va ko’payish mavsumida erkak va urg’ochi individlar juftlashib, oila uchun ma’lum individual uchastkani egallaydi. Ushbu oilada ularning bolalari ham yashaydi. Oila uchastkasi bolalari katta bo’lgangacha boshqa individlardan himoya qilinadi. Bunday vaqtda ba’zan ular orasida to’qnashuvlar ham sodir bo’ladi. Hasharotlarda alohida-alohida hududni egallash odatiy belgi hisoblanadi. Masalan, ko’pgina kapalaklarning qurtlari oziqa ko’p bo’lsa (o’simliklarni vegetativ qismlari) katta maydonni (joyni) egallashga ehtiyoj qolmaydi. Ushbu qurtni himoya qilish shart emas. Lekin un qo’ng’izlari ustida olib borilgan tajribalarda. 1 gramm unga 44 tadan ortiqroq qo’ng’iz individi to’g’ri kelsa, ularning ko’payishi keskin kamayadi, chunki qo’ng’izlar kichik sonining katta bo’lishidan emas, balki ularning qo’yilgan tuxumlarini qo’ng’izlarning o’zi un bilan birga yeb qo’yishi sabab bo’ladi. Xuddi shunday holat kofe (qahva) qo’ng’izida ham kuzatiladi. Terak va ko’zli mayxo’r kapalaklar o’z tuxumlarini to’plam ko’rinishida emas, balki bir-biridan ajratib qo’yadi. Karpsimonlar, cho’rtan balig’i va oqqayroq (jerex) balig’i katta davrida bir- biridan uzoqroq joyda, o’zining shaxsiy uchastkasida oziqlanadi. Tinch okean losos balig’i tuxumlarini suv tubiga alohida-alohida qilib ko’madi va o’sha joyni qo’riqlab yotadi. Kolyushka balig’ida ham shunday xususiyatni ko’rish mumkin. Reptiliyalardan taqir yumaloq bosh kaltakesagi, agamalar va boshqa turlari o’zlarining to’la yoki qisman alohida individual uchastkalariga ega. Tez kaltakesakning urg’ochilari bahorda diametri bir necha metrga teng bo’lgan individual uchastkalariga ega bo’ladi, erkaklari esa juda harakatchan va keng maydonda ko’chib yuradi. Ko’pgina qushlar ham ko’payish vaqtida yakka-oila tarzida hayot kechiradi. Har bir oila uchun ma’lum kattalikdagi uchastkaning bo’lishi nafaqat ularni ko’chib yurishiga layoqatsizligidan kelib chiqadi balki oziqaga bo’lgan talabidan deb qarash kerak. Masalan, bir juft chittak o’z bolalarini boqish uchun bir kunda

o’rtacha 250-300 marta iniga oziqa olib kelgan. Har bir olib kelgan oziqasi bir necha hasharotdan iborat bo’lgan. Qizildum chumchug’i bir kunda (20 soatda) 469 marta, olachipor-pashshaxo’r chumchug’i esa ba’zi kunlari 560 martagacha uyasiga oziqa olib kelgan. Jo’jalarning ota-onasi bolalariga oziqa olib kelishdan tashqari, yana o’zlari ham oziqlanishga muhtojdir. Ko’pgina qushlarning individual uchastkalarining faqat bir qismigina, aniqrog’i ini atrofi kelgindi qushlardan himoya qilinadi. Bu bilan juftlashuvchi qushlarni ushbu hududda tarqoq joylashishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida hududdagi (uchastkalardagi) juft qushlarning oziqa topishda o’zaro raqobatning oldi olinadi, dushmanlarining e’tiborini jalb qildirmaydi. Bunday turlarning oziqlanish uchastkalari ko’p hollarda umumiy bo’ladi. Masalan, qizqush (chibis) va baliqchi bir-biridan ancha uzoqroq masofada in quradi, lekin oziqlanish uchastkasi bitta bo’ladi. Shuningdek, ular bir-biriga kelayotgan xavf haqida xabar ham berishadi. Sut emizuvchilarda individual yoki oilaviy uchastkalar umrining oxirigacha saqlanadi. Masalan, MDH ning markaziy viloyatlarida o’troq (doimiy) hayot kechiruvchi bo’rilarning doimiy uchastkalarini aytib o’tish mumkin. Bir bo’ri oilasining yashash joyi ikkinchi bo’ri oilasining yashash joyi oralig’idagi masofa kamida 10-12 km ni tashkil etishi kerak. Bo’rining bitta guruhi ota-ona va bolalaridan iborat. Ushbu guruhga qish kelishi bilan yana yakka holda yashovchi bo’rilar kelib qo’shilishi mumkin. Shunday qilib qishda bitta bo’ri guruhi (to’dasi) 10 ga yaqin individlardan tashkil topishi mumkin. Individual yoki oilaviy uchastkalar ko’pchilik kemiruvchilar turlariga ham xosdir. Masalan, olmaxon o’z oilasini nafaqat yozda, balki qishda ham saqlab qoladi. Ushbu hayvonlarning juft- juft bo’lib olishi kuzdayoq boshlanadi va qishni birga o’tkazish uchun oziqa jamg’aradi. Oziqa yaxshi bo’lmagan yillari, juftlashgan olmaxonlar oziqa izlash va yig’ish uchun kattaroq maydonlarni egallashga o’rinadi. Oqibatda, boshqa juftliklar bilan kengroq uchastka uchun to’qnashuvlar sodir bo’ladi. Individual uchastkalarning mavjudligi va undan yangi da’vogarning siqib chiqarilishi migrasiyalarni paydo qiladi. Ushbu jarayon, ayniqsa, yosh hayvonlarning keng

tarqalishiga olib keladi. Bu yo’l bilan foydali maydonda hayvonlar (kemiruvchilar)ning bir tekis tarqalishi amalga oshadi va har xil oilalar individlarini aralashib ketishi hamda turli oilalar individlarining o’zaro chatishuvi sodir bo’ladi. Bu holda, o’z chatishuviga chek qo’yiladi. Gruppa (guruh) bo’lib hayot kechirish yakka holda hayot kechirishdek hayvonlar orasida ko’p uchraydi. Guruh bo’lib yashash tarzi hayvonlar uchun ma’lum imkoniyatlarni beradi hamda o’zlari tarqalgan muhitni to’laroq egallashga yordam beradi. Hayvonlarning guruh bo’lib yashashi bir necha turlarga bo’linadi va uning quyidagi asosiy xillarini ko’rsatish mumkin: Gala va poda bo’lib yashash shakli ko’pgina hasharotlarda (jumladan, chigirtkalarda, ayrim kapalaklarda), baliqlarda, qush va sut emizuvchilarda uchraydi. Hayvonlarning gala va podalari doimo ma’lum bir hudud yoki areal ichida ko’chib hayot kechiradi. Ko’chib hayot kechirish deganda o’z-o’zidan daydib yuradi deyish o’rinsiz bo’ladi, chunki har bir to’da, gala va poda o’z hududiga, uchastkasiga yoki ma’lum bir yirik maydoniga ega va uning bir joyidan boshqa joyiga ko’chganda doimo ma’lum bir tanlagan yo’li bo’ladi. Bu yo’l qo’shni gala yoki podaning ko’chish yo’lidan farq qiladi. Ana shu xususiyatga binoan populyasiyaning yashash imkoniyati mavjud bo’lgan, foydali hududda bir tekis tarqalishi va joylashishi ta’minlanadi. Bunday taqsimlanish jarayonini biz ko’pgina tuyoqli sut emizuvchilarda uchratamiz. Masalan, shimol bug’usi podasining tarkibi (individlar soni) yil mavsumlari davomida o’zgarib turishi mumkin. Masalan, qishda (XI-I) bitta podada 90 dan ko’proq bo’lsa, yozda u ikki - uch, hatto to’rt barovar kamayadi, yoki qo’shilish davrida (may) podada 70- 80 ta bo’lsa (ba’zan, 20-25 ta), yozda (iyun-sentyabr) nisbatan kamayadi. Yakka yashashdan gala holda yashashga o’tish jarayonini qushlarda, ayniqsa, o’limtikxo’rlardan: qarg’alar, burgutlarning ayrim turlarida uchratish mumkin. Ushbu qushlar aslida yakka ma’lum hududni egallagan holda hayot kechiradi, lekin ba’zan mustahkam jipslashmagan, mo’rt gala hosil qilishadi. Ularning har biri havoda uchib turib oziqa izlaydi. Oziqa bor joyni aniqlashi bilan

bir-biriga tovush signallari orqali xabar berib, oziqa atrofiga to’dalanib birga oziqalanishadi. Koloniyalar (individlar to’plami). Hayvonlarning bunday to’plari o’troq holda, erkin yashovchi individlar bo’lib, ma’lum bir boshpanaga to’planishadi yoki o’z inlarini bir-birinikiga yaqin, yonma-yon yasashadi. Masalan, jamoa bo’lib yashovchi hasharotlar, ko’rshapalaklar, qushlar kabilarni ko’rsatish mumkin. Koloniya shaklida yashovchi hasharotlarga oila bo’lib hayot kechiruvchi hasharotlarni, jumladan, termitlar, chumolilar, asal arilar va arilarni oladigan bo’lsak, ular tarkibidagi ayrim individlar guruhi (ishchilari, askarlari, erkaklari, urg’ochilari) bir-biridan morfo-fiziologik xususiyatlari va bajaradigan funksiyalari bilan farq qiladi. Ushbu funksiyalarni bajarish, o’zaro kelishilgan holda xulq-atvor belgilarini namoyon qilishi kabi xususiyatlar asosida murakkab instinktlar yotadi. Umuman, hayvonlarning hayot kechirishi jarayonida har xil kattalikdagi guruhlar hosil qilishi juda katta biologik ahamiyatga ega. Birinchidan, guruh ichida qulay mikroiqlim paydo bo’lishiga olib keladi; muhit ximizmining yaxshilanishi sodir bo’ladi va bu bilan moddalar almashinuvi jarayoni yaxshilanadi, rivojlanish xarakteri, individlarning morfologik xususiyatlari va xulq-atvori ijobiy tomonga qarab o’zgaradi. Jamoa (oila) bo’lib yashovchi hasharotlarda bir necha o’nlab va yuzlab individlarning g’uj bo’lib to’planishi haroratni bir nuqtada saqlab turishda ahamiyatlidir. Masalan, asalari oilasi individlarining poykiloterm bo’lishiga qaramasdan, uyasida bir tekis saqlab turish xususiyatiga ega. Yozda ishchi asalarilar o’zlarining qanotlari harakati tufayli, uyada ventilyasiya paydo qiladi. Bu esa yangi hosil qilingan asal tarkibidan ortiqcha suvning bug’lanib ketishiga imkoniyat beradi hamda haroratni biroz tushiradi. Qishda esa ko’p sondagi ishchi asal arilar katta-katta to’plarni hosil qilib, ortiqcha issiqlik ajralishining oldini oladi. Agar uyada harorat +13 0 S ga tushib qolguday bo’lsa, arilar bezovta bo’la boshlashada va kuchli hamda tez harakatlarni amalga oshirib, haroratni ko’tarishga erishishadi. Harorat +26 0 C ga yetganda harakatlanish to’xtaydi va arilar yana katta (g’ujlarni) to’plamlarni hosil qiladi.

Ayrim hayvonlarning to’plamlar hosil qilishi ulardagi metabolizmga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, kam qilli halqali chuvalchanglardan Enchitraeus albidus turi individlarining kichik yoki katta to’plamlarni hosil qilishi atmosfera havosi tarkibidagi O 2 ni ko’proq qabul qilishiga olib keladi. Tuproq ichidagi yakka chuvalchang esa kam O 2 oladi. Kislorodni qancha kam qabul qilsa organizmdagi oksidlanish jarayoni ham shuncha sustlashadi. Qishda kemiruvchi hayvonlar (dala sichqoni, oddiy sichqon, qumsichqonlar va boshqalar) ning to’p-to’p bo’lib olishi (5-19 ta va undan ham ko’p) tufayli inda harorat 10-20 0 dan oshishi, ba’zan esa 15 0 C dan pasaymasligiga erishiladi. Agarda yakka holda yashovchi sichqonning qishda inidagi harorat 15 0 bo’lganda tana harorat 15-21 0 atrofida bo’lsa, xuddi shunday haroratli (15 0 C li) inda to’planib yashovchi sichqonlarning gavda harorati 31-34 0 S ni tashkil etadi. Qishda bo’rilar oilaviy guruhining saqlanib qolishi, shuningdek, unga yakka holda yashovchi bo’rilarning kelib qo’shilishi ushbu hayvonlarning o’lja ovlash xususiyatlari bilan bog’liqdir. Yozda bitta oila yoki yakka bo’ri mayda jonivorlarni va oson tutiladigan o’ljalar bilan ovqatlansa, qishga kelib katta guruhlar hosil qilib, yirik tuyoqli hayvonlarni birgalikda ovlash yo’li bilan kun ko’rishadi. Tuyoqli sut emizuvchilarning qishda katta-katta podalarni hosil qilishi ularning oziqa topishi va oziqlanishi uchun ahamiyatlidir. Katta yoshli hayvon o’z tuyoqlari bilan qorni tozalab oziqa topsa, yoshlari (bolalari) uni yeydi. Agar poda tarkibida hayvonlar soni qisqarib ketsa, qishda oziqa topish va oziqlanish qiyinlashadi hamda ularning yirtqichlarga yem bo’lishi ko’payadi. Ko’pgina hayvonlarning katta-katta to’plamlar hosil qilishi ularning ko’payishi, migrasiyasi va boshqa jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi va yuqorida aytganimizdek, uning biologik ahamiyati juda kattadir. Hayot kechirish tarzining mavsumiy o’zgarishi va yashash joyini tashkil etish turli guruh hayvonlarida mavjuddir. Tur ichida turli xil o’zgarishlarning namoyon bo’lishi yashash muhitining va boshqa bir qator sharoitlarning mavsumiy o’zgarishi bilan bog’liqdir.

Yakka oila bo’lib hayot kechirish tarzi kuz va qish mavsumida, shuningdek, ko’payish davrida guruh bo’lib yashash tarziga almashtiriladi. Guruh bo’lib yashashga o’tish bir qancha qulayliklarga ega, ya’ni muhitning noqulay omillaridan guruh bo’lib himoyalanishni va birga oziqa topishni osonlashtiradi. Qish oldidan guruh bo’lib to’planib yashashga ko’pgina qandalalar, xasvalar, xonqizi qo’ng’izlari o’tib olishadi. Umurtqali hayvonlardan ko’pgina baliq turlari, amfibiya va reptiliyalar yozdagi yakka holda yashashdan qishda guruh bo’lib yashashga o’tishadi. Chuchuk suv baliqlari va o’tkinchi baliqlar ham qishki to’plamlarni hosil qiladi. Karpsimon va osyotrsimon baliqlar tuxum qo’yish oldidan daryolarning quyiladigan joylariga kelib, katta-katta (bir necha minglab) to’plamlarni hosil qilib, suv tubidagi chuqurliklarga joylashib, oziqlanmasdan va harakatlanmasdan qishni o’tkazishadi. Qishni to’p-to’p bo’lib o’tkazish amfibiyal va reptiliyalarda ham ko’p uchraydi. Masalan, baqalar 24-30 ta bo’lib suv tubida qishlaydi. Qora ilonlar yirik daraxtlarning ildizi ostidagi kovaklarda g’uj bo’lib, qishni o’tkazadi.

Adabiyotlar: 1. Наумов Н.П. Экология животных - М.: Высшая школа, 1963. 2. Новиков Г.А. Основы экологии, биогеоценологии и охраны природы - Л.: Изд. ЛГУ, 1960. 3. Бескровный М.А. Практикум по экологии животных. Част 1. - Харьков, Изд. Харьковского Гос.унив., 1953. 4. Рахимбеков Р.У. Отечественная экологическая школа, история её формирования и развитие. - Тошкент: Шарк, 1995. 5. Захидов Т.З., Мекленбурцев Р.Н. Природа и животный мир Средней Азии. Позвоночные животные. Т.1. - Тошкент: Укитувчи, 1969. 6. Яхонтов В.В. Экология насекомых. 2-изд., - М.: изд. Высшая школа 1969. 7. Кожачников И.В. Методы исследования экологии насекомых. - М.: Высшая школа, 1961. 8. Догел В.А. Общая паразитология. - Л.: изд. ЛГУ, 1962. 9. Крашевич К.В., Тарасев В.В. Медицинская паразитология. - Москва: Изд. МГУ, 1969. 10. Ситник К.К., Браен А.В., Городеский А.В. Биосфера. Экология. Охрана природы. Справочное пособие. - Киев: Наукова думка., 1987. 11. Яблоков А.В., Остроумов С.А. Охрана живой природы. Проблемы и перспективы. - М.: Лесная промышленность, 1983. 12. Тњлаганов А.Т., Усманова А.З. Фитонематоды Узбекистана. - Тошкент: Фан, 1975. 13. Парамонов А.А. Основы фитогельминтологии. В трех томах. Т.1., - М.: Наука, 1962. 14. Очерки по истории экологии. - М.: Наука, 1970. 15. Тњхтаев А.С., Зикрияев А., Махмудов Н. Экология атамаларининг русча-њзбекча љисљача луђати. - Тошкент: Фан, 1995

Похожие

Populyatsiya ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Turlar miqdori va ularning dinamikasi

Tirik organizmlarning o’zaro munosabatlari va uning asosiy shakllari

Organizmlarni muhit bilan o’zaro ta’siri