Litosfera tushunchasi - Экология - Рефераты

Litosfera tushunchasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

www.arxiv.uzReja: 1. Litosfera haqida tuchuncha 2. Ochiq va yopiq konlar

www.arxiv.uzLitosfera gr ek tilida «tosh o’ ram» ma’nosini anglatadi. Ye rning qattiq holatdagi tosh o’ramining qalinligi okean tubida 5-7 km, quruqlikda 30-40 km va tog’li o’lkalarda 70-80 km gacha boradi, u cho’kindi, metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan bo’lib, ularning qalinligi 20 km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga etadi. Ular tarkibi bo’yicha chaqiq. kimyoviy va organik chuqindilardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Chuqindilarning ostida 10-40 km qalinlikdagi granit qobig’i joylashgan bo’ladi, okean tu bida ular uchramaydi. Granit va okean chuqindilari kobig’i ostida bazal’t q o big’i joylashgandir. Uning qalinligi oke an tubida 5-7 km va quruqlikda 20-30 km ga boradi. Yerning tosh urami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfolo gik tuzilishini, o’zgarishi va tarqalishi konuniyatlarini gemorfologiya fanini o’rganadi. Yer sathining tuzilishi, tari xiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iklimga bog’likdir. Erning muz k.oplamagan kuruklik satxdo 133,4 mln km- bulib, uning 55,7 mln km 2 i tropik, 24,3 mln G’sh 2 i subtropik, 22,5 mln km 1 i mu’tadil, 21,2 mln km 2 i q utb mintaqalariga tug’ri keladi. Quruqlikning 10-11% i dehqonchilikda va 20% i yaylovlar o’rnida ishlatiladi. Dunyo aholisi jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan er tug’ri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli bo’lgan gil, tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lsa, u yerda o’simlik, g’asharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil bo’lishi tezlashadi. Tuproq qat lamining qalinligi taxminan 1-3 metr bo’lib, u A, V, S qavatlardan iborat bo’ladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy bo’lgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblana di. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan bo’lib, 1,5-2 metr chuqurlik gacha kam o’zgargan eng quyida S-ona jinsli kabat yotadi. Tuproq. turlari qutblardan ekvatogga hamda tekisliklardan tog’larga qarab iqlim uzgarishi bilan qonuniy ravishda o’zga rib boradi. Mo’tadil mintaqaning yillik yog’ingarchiligi 500-600 mm bo’lgan o’rmon cho’llarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, ko’ng’ir, qora tuproqlar tarqal gan. Markaziy Osiyoning dasht va yarim dashtlarida o’simlik larning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik etish- maganligi sababli, kam (1-2 %) gumusli kul rang, buz tup roqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va

www.arxiv.uz iqlimning o’zgarishiga qarab, har erning o’ziga xos tuproqlari, o’sim lik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi. Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shug’ullanishi natijasida tabiiy landshafti uzgar gan xududlar maydoni yildan-yilga oshib bormokda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11% i x a ydab dehqonchilik qili nadigan va 2% i ҳ ar xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. yevropada bu nisbat 30-10%ni, Osiyoda 21-2%ni, Avstraliyada 5-2%ni tashkil qilsa, O’zbekistonda 12,5-6,5%ni tashkil qiladi. Quruq likning 0,3%iga shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni Germaniya hududining 10% ini, Buyuk Britaniyaning 12%ini, O’zbekistonning 2,2 %ini egallaydi. Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqur ligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuq urligi esa 3-4 km ga etadi. BMT ning ma’lumotiga kura, 1972 yilda dunyo bo’yicha 3231100 ming tonna ko’mir, 2646290 ming tonna neft’, 600200 ming tonna temir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 ming tonna xrom rudasi, 7300 ming tonna mis, 3350 ming tonna qo’rg’oshin rudasi, 5430 ming tonna rux rudasi, 159200 ming tonna tuz, 118500 ming tonna fosforit va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning o’zgarishi, o’simliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Evropa da birinchi marta kalmiklar erida 500 ming gektarli dasht paydo bo’lgan(u xar yili 50 ming gektarga kengayib bormokda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 1G’6 q ismi kon, yo’l va har xil inshootlar bilan band bo’ladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengaiishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab bo’lmoq da. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda erlarning unum dorligini 3,5-4% ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln tonna don etishmovchiligi holati yuz berishi mumkin.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., “O’zbekiston”, 1998. 3. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., “O’zbekiston”, 1999. 4. Jabborov N. Kimyo va atrof muhit. T., “O’qituvchi”1992. 5. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991. 6. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994. 7. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995. 8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”, 9. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998. 10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999. 11. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005. 12. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va manbalari

Ekologiya va tabiatni muhofazasi tarixi. Tabiatni muxofaza qilish tushunchasi

Tabiiy xavfli jarayonlar va ularning atrof-muhitga salbiy ta‘siri (2)

Yerning kimyoviy tarkibi

Geografik qobiq va biosferaning vujudga kelishi va rivojlanishining qisqacha tarixi