Insonning moslashuvi va ekologiyasi. Insonning tabiiy va ijtimoiy sharoitlarga moslashuvi - Экология - Рефераты

Insonning moslashuvi va ekologiyasi. Insonning tabiiy va ijtimoiy sharoitlarga moslashuvi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Insonning ijtimoiy va biologic moslashuvi. 2. Insonning tabiiy va ijtimoiy sharoitlariga moslashuvi. 3. Atrof-muhitni inson ekologiyasiga ta’siri.

www.arxiv.uz Insonning moslashuvi va ekologiyasi. Kishilik jamiyatininjg tarixiy rivojlanishida qonuniy jarayon bo`lgan fan-texnika inqilobi inson va tabiat munosabatla’rida sifat jihatdan yangi bosqichlar. Ayni chog`da u bir qator yangi muammolarni yuzaga keltiradiki, ular ichida insonning ijtimoiy va biologic moslashuvi, yani adabatsiyasi muhim o`rin egallaydi. Atom va kimyosanoatlarining rivojlanishi, ishlab chiqarish chiqindilari, biaginosinozlar sharoitlarning o`zgarishi pestisidlar va defoliyantlarni ko`plab qo`llash bilan bog`liq ravishda keng miqyosda qishloq xo`jaligi muhitning yuzaga kelishi urbanizatsiya ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va elektronlashtirish yuzaga keltirilgan ko`plab omillar insonning moslashish imkoniyatlariga jiddiy ta’sir ko`rsatadi. Insonning atrof muhitdagi yangi sharoitlarga ijtimoiy va biologic moslashuvi muammolari g`oyat dolzarb muammolardir. Buning sababi shundaki insonning uzoq muddatli evolyutsiya davomida tarixan shakllangan morfologik va ruhiy jismoniy o`ziga xosliklari texnologik jarayonlar va atrof-muhit bilan birday jadal suratlarda o`zgara olmaydi. Fan-texnika inqilobi taraqqiyoti bilan insonning biologik ijtimoiy tabiatdagi evolyutsion o1zgarishlarning bu tarzda mos kelmasligi insonning biologic tabiati ya’ni uning moslashish qobilyati bilan atrof-muhitdagi o`zgarishlar o`rtasida ziddiyatli vaziyatlarni vujudga keltiradi. Biologic ijtimoiy evolyutsiya jarayonida biologic moslashish mexanizmlaridan tashqari insonda yangi moslashish vositalari yuzaga keladi. Ular faqat morfofiziologik jixatlar va fel atvor orqaligina emas, avvalo kishilar o`rtasidagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-demografik va boshqa munosabatalarni qayta qurish asosida tashkil tordi. Bunday mosloashishni “Ijtimoiy adabtatsiya” deyish mumkin (V.P.Petrinko, G.I. Sarigorotsef 1976 yil). Inson tabiatning va ijtimoiy mohiyatning dialektik birligi uning ham ijtimoiy ham biologic jihatdan moslashish imkoniyatlarini ta’minlaydi. Butun tirik mavjudodning umumiy xususiyati bo`lgan moslashish organizmning o`zgarayotgan psharoitlarga moslashishini ta’minlaydi va tirik mavjudodning atrof-muhit o`zgarishlariga mos ravishda ko`nikish jarayonidan

www.arxiv.uz iboratdir. Insonning fan texnika inqilobi sharoitlarida, shuningdek, koinotni, dengiz tublarini, uzoq shimol va janub rayonlarni, cho`llar, tropiklarni o`zlashtirish munosabati bilan unga odatdan tashqari muhit omillari ta’sir ko`rsatishi hisobga olib, moslashishi muammolarini tadqiq qilish muhim va zarur ekanligiga 1963 yil Venada bo`lib o`tgan X bosh assambliyada ilmiy kengashlarining xalqaro kengashi e’tiborinijalb qildi. Bu masalalar mos ravishda xalqari biologic dastur (XBD) o`z aksini topdi (E.K.Kreps, 1971). Hozirgi sharoitda ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari birligi, ijtimoiy moslashish tushunchasini yanada kenroq belgilab olishni taqozo etmoqda. Keng meksdagi ijtimoiy moslashish – jamiyatdagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch – inson, ijtimoiy guruh bilan ishlab chiqarish munosabatlari va tegishli ust kurma ko`rinishlarining biolektik birligini ta’minlash va ziddiyatlarni hal etishdan iboratdir. Bologik moslashishning ijtimoiy jihatga bog`liq ekanligini o`z shakllari, turlari, yo`nalishi va mazmuniga ko`ra rang-barangdir. U bir-biriga ta’sir qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy muhitga oid, texnikaviy-texnologik va boshqa omillarni birlashtirib turadi. Bu omillarning har qaysisi alohida birlashgan tarzda moslashishning biologic jihatlariga ta’sir ko`rsatadi. Insonning moslashishi, uning salomatligi va xastaliklariga “Biologik” yoki “Biologik-ijtimoiy” xodisa sifatida yondashishning boshqacha shakllari bir yoqlama, yuzakidir. Bunday yondashuv mavjudodning quyi shaklidan yuqori ijtimoiy shakl tomon harakatini inkor qiladi yoki teskari talqin qiladi. Xastaliklar etiologiyasi va pataginoziyasi boshqalarning yuzaga kelishi o`z xolicha yuz beradigan jarayon emas. Bu xodisalarning barchasi oxir- oqibatda ijtimoiy sharoit taqozosidir. Shu munosabat bilan Chexiyalik shifokor M.Obmulovich muloxazalari diqqatga sazavordir. Uning ta’kidlashicha, allergic xastaliklar ko`payib ketishining sababini hozirgi davr turmushiga xos bo`lgan bexalovatlik, shoshma-shosharlik va zo`riqishllar natijasida vegitativ asab tizimining ojizlanishi, ularning keltirib chiqaruvchi omillarning ko`payganligi, shuningdek tashqi omillar ta’siri

www.arxiv.uz ko`payganligidan izlamoq kerak. Shaharda havoni bulg`ydigan sanoat qoldiqlari nafas olish uchun yo`llariga shikast yetkazadi. Farmaseftika sanoati yetkazib berayotgan dori-darmonlarni ko`p miqdorda ishlatish, ovqatlanishda tabiiy moddlari kamaygan konserva xolidagi taomlarni ko`p yeyish, suniy achchiq- chuchuklardan foydalanish, hashorotlarga qarshi kurashishda zaharli ximiklardan foydalanish natijasida ularning ekin-tekin mahsulotlariga o`tishi tufayli bunday xastaliklar keng tarqalmoqda. Hozirgi davr kishisiga fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi tufayli yuzaga kelayotgan ko`plab omilla;r ta’sir ko`rsatmoqda. Bular atom va kimyo sanoati rivojlanishi sababli yuzaga kelgan zararli unsurlar, biogeosenozlarni o`zgartiruvchi ishlab lchiqarish qoldiqlari, urbanizatsiya bilan bog`liq ko`plab omillar va hokozolardir. Insonning tabiiy va ijtimoiy sharoitlarga moslashuvi. Insonning yangi tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlariga moslashishini qisqacha tarzda organizmning aniq ekologik muhitda barqaror mavjud bo`lishi uchun zarur ijtimoiy biologik xislatlari va xossalari yig`indisi deb qarash mumkin. Aholining yuqori migratsion harakatchanligi sibirda, chekka shimolda uzoq sharqda O`rta Osiyoda baland tog`li joylarda yangi inson o`zlashtirib olgan mintaqalarda yaqqol ko`zga tashlanadi. Har xil jug`rofiy mintaqalar va iqlimiy xududlar orqali odanmlarning beto`xtov ko`chib turish insonga tashqi muhit bilan anchayin barqaror munosabati o`rnatishga imkon bermaydi. Natijada insonning moslashish tizimlari doimo zo`riqib ishlaydi. Yangi sharoitlarda kishilarning ular yashab turgan muhit bilan munosabatida uyg`unlikka erishishi zarur. Bu fundamental vazifasi hal etishda tibbiy biologik fanga yetakchi rol tegishli bo`lib, u xastaliklar yuzaga kelishini oldindan aytib berib qolmasdan, hozirgi avlodning salomatligini muxofaza qilish va mustahkamlash, kelgusi avlod mustahkamligiga kafolat yaratishi joiz. G. Soliy ta’limotiga ko`ra, moslashish majmuida 3 bosqich ko`zga tashlanadi. E.I.Barbahovaning aytishicha “Halokat bosqichlari”. U tashqi ta’sirga javoban organizmning himoyaviy qudratini safarbar qilishga undaydi. Rezestentlik yoki N.A.Agajanyan aytishicha, funksiyalar barqarorligi bosqichi organizm – tashqi muhitga munosabatlarida muayyan barqarorlikka erishilishi va

www.arxiv.uz asosiy funksional tizimlarning barqarorlashishi bilan ta’riflanadi. Bu bosqichda ta’sir ko`rsatayotgan omillargina emas, balki boshqa nomaqul ta’sirga chidamlilik oshishi ko`zga tashlanadi. Ayni mana shu holat, organizmning rezerv imkoniyatlarini oshirish uchun har xil usul va ko`nikmalarni ishga solishga imkon beradi. Nihoyat so`ngi uchunchi bosqich – xolsizlik, uning yuzaga kelishi tufayli yuz bergan cheka chiqishlatni to`la qoplashga organizmning quvvati yetmaganida yuzaga keladi. Hozirgi sayyoramizda ilgari faqatmahalliy aholi yashagan odatdan tashqari sharoitli mintaqalar. (yuksak tog`liklar, adir mintaqalar, uzoq shimol, tropiklar, okeaniya) sanoat qurilishi jixatidan faol o`zlashtirilmoqda. Bu rayonlarda sanoatning tb aholi yashaydigan muhitda yangi unsurlarni yuzaga keltiradi. Yangi ijtimoiy unifrastrukturani shakllantiradi. Bu jarayonlar birgalikda odatiy istiqomat muhitni ancha o`zgartiradi va muhitning ta’sir ko`rsatuvchi asosiy omili o`zgarishiga olib kelishi mumkin. Sitologik biokimyoviy fiziologik tadqiqotlar ko`rsatadiki, bu holda xujayralarning energiya bilan ta’minlashga, ion tashishga, membrana potensialini ishlab chiqarishga mansub bo`lgam membran strukturalarning vazni eng ko`p ortar ekan. Shunday qilib, morfologik moslashish jarayonlarining shakllanishi uzoq muddatga asosiy finotipik ko`nikish sanaladi va tabiiy tanlash uchun asosiy ashyo bo1lib xizmat qiladi. Organizmning tashqi ta’sirga (stress, reaksiya ayniqsa uning dastlabki bosqichi) nospesefik izdan chiqarishi mumkin bo`lgan moslashishning energetic va plastic polepoment rezervini yaratishdan iboratdir. Shu narsa aniqlandiki, atrof-muhitdagi turlicha harorat payti o`pkada havo almashishi barcha guruhlarda orta boradi. Lekin bu turlicha jadallikda kechadi. Tub aholida havo almashishi o`sish kamroq. Tug`ilganidan buyon umri davomida shu yerda yashayotgan shaxslarda ko`proq bo`ladi. Buni quyidagicha izoxlash mumkin. Tashqi haroratning oshishiga javoban nafas olishning keskin kuchayishi ma’lum va qonuniy xodisa bo`lib, uning moxiyati gavda haroratini dastlabki holatda saqlashga intilishdir. Tub aloxida issiqni saqlash mexanizmini

www.arxiv.uz kelgindi guruhlarga nisbatan kuchliroq ifodalangan bo`lishi kerak edi. Lekin o`pkada havoning jadal almashuvi nafas olishni tartibga solib turuvchi va tomir maromini pasaytiruvchi karbonot angidrid gazining organizmdan ko`plab chiqib ketishiga olib keladiki bu yaxshi emas. Shuning uchun ham tub aholi ichida issiq havoni sovutish moslashishning boshqa shakllariga o`rnini bo`pshatib beuradi. Bundan tashqari issiq va quruq iqlim sharoitlarida jadal havo almashishi yordamida haroratni tartibga solish davomida organizm katta miqdorda suyuqlikni boy beradi va obi-hayot zaxiralaridan uzilib qolib halok bo`lishi mumkin. Xolbuki havo almashishi kam bo`lganida tashqi haroratning ko`tarilishiga javoban suv balansi yaxshi holatda bo`ladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov “Ozbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” Toshkent 1995 yil 2. I.A. Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari!” Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil 3. I.A. Karimov “O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 4. I.A. Karimov “Ijtimoiy ishlarimizni oxirigacha yetkazaylik” Toshkent “O`qituvchi” 1994 yil 5. I.A. Karimov “Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili” Toshkent “O`qituvchi” 1995 yil 6. I.A. Karimov “O`zbekiston mustaqil taraqqiyot yo`lida” Toshkent “O`zbekiston” 1991 yil 7. I.A. Karimov “Hushyorlikka dav`at” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 8. Yu. Shodimetov “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent 1994 yil 9. Vernadskiy “Biosfera” Moskva 1967 yil 10. G.A.Novikov “Osnova obshey ekologii i oxrana prirodi”. 11. A.Xo`jaxonov “Atrof muhitni muhofaza qiling” Toshkent “Ibn Sino” 1985 yil 12. P. Baratov “Yer bo`limi va o`lkashunoslik” Toshkent “O`qituvchi” 1990 yil 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Biosfera va insonning undagu o’rni

Organizmlarning atrof-muhit omillariga moslashuvi

Insonning greografik muxitga ta’sirining asosiy shakllari va ekologik sharoit

Inson ekologiyasi

Inson ekologiyasi va adaptatsiya