Инсон экологиясида ижтимоий ва биологик умумийлик (яхлитлик) - Экология - Рефераты

Инсон экологиясида ижтимоий ва биологик умумийлик (яхлитлик)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146.5 KB

Инсон экологиясида ижтимоий ва биологик умумийлик (яхлитлик) Режа: 1 .Турли соҳаларнинт инсон экологиясига таъсири 2. Инсон экологиясининг демографик томони 3. Инсоннинг табиий, ижтимоий муҳитга мослашиши 4. Ҳайвон организмларининг атроф-муҳит шароитига мослашиши.

Инсон экологиясида ижтимоий ва биологик ўзаро боғланиш унинг меҳнати элементларида, шаклида, шароитларида, меҳнат жараёнларида, яшаш шароитида, шахсий ҳаётида кўринади. Меҳнатнинг ҳар бир элементи организмнинг онтогенез жараёнидан бошлаб, то ижтимоий-биологик тараққиётига, ривожига ўз таъсирини намоён қилади. Жумладан, инсоннинг истеъмол маҳсулотларининг қийматини яратищда қатнашиши унинг жамият ҳаётида ўз ўрнини топишидан ва ижтимоий-биологик боғланишидан дарак беради. Яъни, бошқача қилиб айтганда, инсоннинг абстракт ва аниқ (конкрет) меҳнат жараёнида, ижтимоийлик ва ижтимоий-биологикликнинг диалектик боғланганлиги, умумийлиги яққол кўринади. Айрим шахе, гуруҳларнинг илмий-техника тараққиёти даврида кўп қиррали ва мураккаб муносабатлари, инсоннинг конкрет меҳнат фаолиятидаги, меҳнат шароитидаги одоб, психологик аҳвол, ишлаб чиқаришнинг унумдорлигини ошириш ва ишлаб чиқаришдаги бошқа факторларнинг инсон организмига, унинг соғлигига таъсир этишини ўрганишни вазифа қилиб қўяди. Бундай ёндошиш оқибатида илмий-техника тараққиёти босқичларида меҳнат жараёнларининг ижтимоий, биологик ва иқтисодий ўзаро боғланишларини яққол кузатиш мумкин. Масалан, шундай тарзда баҳоламоқ «инсон, техника ва табиат» системасида асосан ижтимоийликнинг ролини тан олищдир. Шундай қилиб, инсон ва жамиятни бир-бутун бўлиб шаклланиши бу асосан ижтимоий ва ижтимоий-биологик ҳодисадир. Шуни айтмоқ зарурки, инсоннинг жамиятдаги ўрнига қараб унга таъсир кўрсатувчи омиллар кўп қирралидир. Инсонга кўрсатиладиган таъсиротлар, жумладан, меҳнат соҳасида, турмуш, уй-жой, моддий ҳолат, ижтимоий хизмат ва бошқа соҳаларда ўзига яраша таъсирлар бўладики, ундан инсон қочиб қутила олмайди. Бу омиллар алоҳида ва биргаликда одамларнинг соғлигига таъсир кўрсатиши мумкин. Биз, инсон экологиясини «инсон, жамият ва табиат» системасида ўрганар эканмиз, қуйидаги ўзаро таъсирларни ажратамиз. Яъни, 1»щнтақавий, тармоқли (соҳали), меҳнат коллективлари даражасида, иш жойида ва

корхонадаги бўладиган таъсирлар. Бунда ҳал этувчи бўлиб ижтимоий факторлар ҳисобланади, яъни: 1) алоҳида ва жамоа бўлиб ишни ташкил қилиш жараёнларида ижтимоий ва биологик факторларнинг таъсири; 2) айрим, конкрет инсоннинг меҳнат фаолиятини ташкил қилишда физиологик, психологик ҳолатнинг таъсири; 3) ҳар бир ишлаб чиқариш операциясида ақлий ва жисмоний меҳнатнинг таъсир этиши ва бошқалар. Ҳар ҳолда инсон организмига ҳар қандай меҳнат, унинг ташкилий томони, сифати, меҳнат килиш даври таъсир кўрсатади ва организм ҳам уларга доимо реакция беради ва ўзига яраша зиддиятларни келтириб чиқаради. Бундай зиддиятларни бартараф этишда илмий-техниканинг натижаларидан ишлаб чиқаришда, меҳнат қилишда фойдаланиш, меҳнатни такомиллаштириш катта рол ўйнайди. Минтақа даражасидаги таъсиротлар: Ю.Шодиметовнинг фикрича, бунга яққол мисол бўлиб Ўрта Осиё минтақаси ҳисобланади. Жамиятнинг техника тараққиёти, меҳнатни ташкил қилишга, аҳолининг сиҳат- саломатлигини асрашга нисбатан янгича ёндашишни тақозо қилади, унда масалани ижтимоий-гигиеник, психофизиологик ва экологик нуқгаи назарлари хисобга олинмоғи керак бўлади. Ҳозирги замон кишиларига борган сари кучлироқ таъсир этувчи факторлар миқдори ортиб бормоқца, жумладан, илмий-техника ривожи натижасида пайдо бўлган зарарли агентлар, атомли, кимёвий саноат корхоналарининг кўпайиши ишлаб чиқариш корхоналарининг кўп миқдорда зарарли чиқиндилари пайдо бўлишига олиб келади, у ўз навбатида, табиатнинг абиотик ва биотик ҳолатини ўзгартиришга ҳамда ҳозирги аердаги урбанизация жараёнларининг салбий оқибати, демографиянинг салбий томонга ўзгариб боришига, аҳоли ўртасида кўп муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқца. Урбанизация жараёнининг ўзи инсон экологияси муаммоларини келтириб чиқарувчи асосий омил эканини эсдан чиқариш катта хатога йўл

қўйишдир. Чунки, минтақавий Илмий-техника ривожи, минтақавий урбанизация жараёнларининг тезлашуви инсоннинг демографик жараёнларига катта салбий таъсир этаётганини сезамиз. Бугунги кунда жуда катта шаҳарлардаги муаммолардан бири аҳолининг миграцияси, ўлимнинг кўпайиб бориши, ишсизлик, касалликнинг тобора кўпайиб бориши, янги- янги касалликларнинг кўпаяётганлиги ва ҳоказолар. Ўрта Осиё мамлакатларида, Ҳиндистон ва Африкада ўлим ёшармоқца. Тадқиқотчи АААтаниязовнинг Орол бўйи минтақаларвда олиб борган изланишлари шуни кўрсатдики, экологак ноқулай шароитда яшаётган аҳоли ўртасида юракнинг ишемия касаллиги аёллар ўртасиа 15,2 %, артериал гипертония эркаклар ўртасида 13,1%, аёлар ўртасида 11,6 % ташкил қилади. Орол бўйи минтақаларидаги олинган далилларни Бука туманидан олинган далилларга солиштирилса Бука туманида эркаклар ўртасида юрак ишемия касали 5,7 %, аёллар ўртасида 1,6 % ни ташкил қилади. Шундан маълумки, ҳар ҳолда экологик нуқгаи назардан ноқулай шароит инсонларга салбий таьсир кўрсатиши аниқ. Жамиятда ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш объектларини жойлаштирищда атроф-муҳит объектларининг муҳофазасига эътибор бермаслик минтақада ижтимоий-экологик мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Қолаверса, инсоннинг антропоген фаолияти антропогеохимик аномалияларни келтириб чиқармоқда. Ўрта Осиё минтақаларида жойлашган Амударё ва Сирдарёнинг экологик аҳволи жуда ёмонлашиб қолди. Орол денгизида сувнинг тобора камайиб бориши, унинг акваториясининг қисқариб боришига сабаб бўлмоқда. Иссиқкўлнинг суви ҳам, дарёларнинг оқиб келаёттан суви камайиши оқибатида секин аста камаяётгани сезилиб бормоқда. Бундай ҳолатнинг давом этиши минтақада санитария эпидемиологик ҳолатни салбий томонга ўзгаришига олиб бормоқда, бу, ўз навбатида, аҳоли ўртасида турли касалликларнинг ортиб боришига сабаб бўлмоқца. Шундай қилиб, экологик ва ижтимоий- биологик ҳолатлар орасида ва инсоннинг ҳаётий жараёнларида низоли ҳолатлар келиб чиқаётганининг гувоҳи бўлмоқцамиз.

Шунинг учун ҳам Марказий Осиё минтақасидаги мамлакатларнинг ҳамма ҳудудларида аҳолини иқтисодий, ижтимоий, экологик, ижтимоий- гигиеник ҳаётини қулай шароитларни эътиборга олган ҳолда жойлаштириш катта аҳамият касб этади. Инсон экологиясининг бундай муаммоларининг турли минтақаларда ижобий ҳал этилиши иқтисодий, демографик ва ижтимоий- экологик факторларни бир-бирига боғлангани ифода и топади ва аҳолини сиҳат- саломатлик даражасига ижобий таьсир кўрсатади. 1 .Турли соҳаларнинт инсон экологиясига таъсири Марказий Осиё республикаларида халқ хўжалигининг турли соҳаларини қайтадан тиклаш, саноат корхоналарини янги технологик жараёнлар билан, техника билан қуроллантиришга эътибор берилиши, ишлаб чиқариш фондларини янгилаш асосий йўналишлардан бири бўлиб қолди. Чунки иккинчи жаҳон уруши йиллари собиқ Иттифоқнинг бошқа регионларидан эвакуация қилинган техника, асбоб-ускуналар, жиҳозлар аллақачонлар эскириб бўлган, улар янги техник, технологик, санитария ва гигиеник, экологик талабга жавоб беролмайдиган ҳолатга келиб қолган. Баъзи бир фактларга қараганда Ўзбекистоннинг энг йирик саноат корхоналарининг 500 тасини ичидан 366 таси янги технологикжараёнлар билан қуроллантиришни талаб этади. Янги заводлар, саноат корхоналарини, айниқса, техника ривожидан ўзиб кетган мамлакатлар билан биргаликда замонавий жиҳозлар билан таъминланган саноат корхоналарини яратиш ҳозирги куннинг долзарб муаммоларидан бўлиб қолмоқца. Чунки эскирган, ишлаш муддати ўтиб кетган жиҳозлар билан ишлаб чиқариш корхоналарининг ишларини тузатиш, ривожлантириш, рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқиш мумкин бўлмай қолади. Ҳозирда кўп саноат корхоналарида, жумладан, металлургияда, қора ва рангли металлургия саноатларида, электротехник, машинасозлик, минерал ўғит ишлаб чиқиш, кимё ва бошқа саноатларида бироз янгиланишлар бўлмоқца, аммо ҳозирги замон талабига жавоб берадиган даражада эмас. Кейинги йилларда баъзи бир саноат корхоналарида мустақилликка эришилгандан сўнг анчагина силжишлар бор. Жумладан, АҚШ ва Узбекистан қўшма корхонаси мис ишлаб чиқиш, Асакадаги Корея ва Ўзбекистон қўшма корхоналари, текстил ишлаб чиқаришда ва

бошқа соҳаларда янги замон талабига жавоб берадиган ҳолатда ишлаб чиқаришни ташкил қилинмоқда. Аммо, қатор технологик жараёнларни, қурилаётган саноат корхоналарининг техника иқтисодий кўсаткичларини, янги чиқарилаётган маҳсулотлар сифатини, технологик жараёнларнинг эксплуатация кўрсаткичларини анализ қилар экансиз, жуда кўп камчиликлар борлигидан хабардор бўласиз. Негаки, ишлаб чиқилаётган кўпчилик режаларда фақат техник томондан эмас, балки ижтимоий-гигиеник, экологик муаммоларни келиб чиқиши, бошқача қилиб айтгавда, инсон омили масалалари кўзда тутилмаган. Шунинг учун ҳам ишлаб чиқарищца фан-техника ютуқларидан тезликда фойдаланиш, унинг натижали бўлиш даражасини ошириш, меҳнатни илм асосида ташкил қилиш, хавфсиз меҳнатни уюштириш, бир томондан, ишлаб чикилган маҳсулотларнинг сифатини юқори даражага кўтарса, иккинчи томондан, ишчиларнинг соғлиғини сақлаш таъминланади, ишлаб чиқариш шароитида ва унинг ташқарисида инсонни ўраб турган атроф- муҳитни экогигиеник ҳолати яхшиланиб, аҳолига экологик нуқгаи назардан қулай шароит туғдирилишига имкон яратилади. Агар халқ хўжалигининг ҳамма тармоқларини илмий техника тараққиётидан фойдаланиб қайта қуриш, ишлаб чиқаришни самарали қилиш, бозор иқтисодиёти даврида, шунингдек, ижтимоий-гигиеник, экологик, меҳнатни эргономик томонларини диалектик бир-бутунлик асосида тушуниб меҳнатнинг турли ўзига хос тармоқларидаги иктисодий ва ижтимоий- биологик жараёнларда инсоннинг асосий актив фактор сифатида кузатиладиган ҳолатини назарда тутсак, демак инсон ўз тақдири, яъни сиҳат саломатлиги тўғрисида доимо ўйлаш ва чора-тадбирларни ишлаб чиқишга интилади. Турли соҳаларда меҳнатни ташкил қилиш анализи шуни кўрсатмоқцаки, уни рационал, ҳозирги замон талаби асосида уюштириш айни мудцаодир. Негаки, кишлоқхўжалигида, саноатда, қурилишда меҳнатни ташкил қилишда механизмлар ёрдамидан фойдаланиш, унда автоматика, роботларни ишлатиш ҳали анча орқада. Демак, ўз-ўзидан маълумки, ишнинг унумдорлигини юқори даражага кўтариш, сифатли маҳсулот ишлаб чиқиш,

уларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш заруратини туғдиради. Бу эса, ўз навбатида, аҳолининг моддий аҳволини бошқа мамлакатлардагига қараганда аста-секин кўтарилишига олиб келади. Моддий таъминотнинг яхшиланиши аҳоли ўртасида касалликларни, меҳнат кунларини унумли бўлиши, иш жараёнида жароҳатланиш ва бошқа нохушликларни камайтиради. Масалан, ҳозирда машинасозлик, кимё, нефт-химия ва бошқа шунга ўхшаш корхоналари анча ривож топмокда, аммо, баъзи бир ҳолатларда иш жойлари ҳавосида турли заҳарли чанглар, газлар концентрацияси анча юқори. Баъзи завод ва фабрикаларда ишчилар учун дам олиш хоналари талабга жавоб бермайди, ечиниш, ювиниш, душ ва бошқалар замон талаби даражасида эмас, аёлларга акушерлик ва бошқа тиббий ёрдам кўрсатиш, айниқса, қишлоқхўжалигида яхши ташкил қилинмаган, ҳомиладор аёлларни иш билан таъминлаш яхши эмас. Пахтани қайта ишлаш корхоналарида аёлларнинг сони эркакларникига нисбатан кўпчиликни ташкил қилади. Республикадаги илмий текшириш институтлари олиб борган илмий ишлар шуни кўрсатдики, ҳомиладор аёлларни енгил ишга ўтказишга кам эътибор берилади. Бозор иқтисодиёти даврида аёлларни санаторияларда, профилакторияларда соғломлаштириш доимо қўл келавермайди, йўлланмаларнинг нархи тобора ошиб бормоқда, кўпчиликнинг имконияти чегараланган, ойликка яшаётган аёллар бундай ёрдамни ололмайдилар. Ташсельмаш, Навоий электрокимё саноатидаги меҳнатни механизация, автоматизациялаштириш жараёнлари текширилганда илмий-техника ривожи натижаларини бундай корхоналарда жорий қилиш аҳволи, айниқса, оғир меҳнат билан банд бўлган жойларда яхши эмаслиги аниқланди. Жумладан, зарарли цехларда ишлайдиган ишчилар сони 62 дан 1038 кишига ортган, шулардан 262 киши аёллардир. Иккала корхонада ҳам ижтимоий-экологик ҳолат таъсирида касалликларнинг ортиб бориши кузатилган. Кон металлургия комбинатларидаги экологик ҳолат шу даражада хавфлики, нафас йўлларининг асосий касалликларидан чанглар таъсирида пайдо бўлувчи бронхитларни (Навоий кон металлургия корхонасидаги текширувлар оқибатида) 80%и

чанглар таъсирида бўлганлиги аниқланган. Республиканинг жуда кўп корхоналарида иш жойларинг ноқулай ҳолатда эканлиги кўп касб касалликларини келиб чиқишига сабаб бўлади. М.С.Искандарова келитирган фактларга қараганда 8420 киши касб касалликлари рўйхатидан ўтган, шулардан 21 % сурункали бронхит, 16 % эшитиш нервининг яллиғланиши, тебраниш таъсирида вибрация касаллиги 14,7 % ташкил қилади. Шундан кўриниб турибдики, иш шароитидаги эндоэкологик ҳолат ишчилар ўртасида турли касб касалликларини келтириб чиқаради. Шундай қилиб, ижтимоий-иқтисодий факторлар ичида инсон организмига таъсир этувчи омиллардан, яъни меҳнат шароити, меҳнатни тўғри ташкил қилиш, янги технологияни жорий қилиш, меҳнат хавфсизлигини, хавфсизлик қоидасини таъминлаш, иш жойлари ҳавосининг тоза ҳолатини таъминлашда механизмларнинг ҳолати катта рол ўйнайди. Ишчи жойларини параметрларини ишчиларнинг психофизиологик, антропометрик, эргономик имкониятларига тўғри келмаслиги, яъни шовқиннинг баландлиги, ҳавонинг турли газ ва чанглар билан зарарланганлиги, тебраниш даражасининг баландлиги, ҳаво ҳароратининг доимо ўзгариб туриши ишчиларга салбий таъсир кўрсатади. Демак, ишчиларнинг соғлиғини сақлаш ва касалликни камайтириш учун юқорида зикр қилинган ҳолатларга эътибор бериш, ишни илмий асосда ташкил қилишни тақозо қилади. Кўриниб турибдики, инсон омилини фаоллаштириш, ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири экогигиеник тадбирларни амалга ошириш экан. 2. Инсон экологиясининг демографик томони Инсоният табиий муҳит билан қандай ўзаро муносабатда бўлмасин унинг учун энг асосий муаммо одамларни туғилиши, уларнинг кўпайиши барқарорлигини ушлаб туришдир. Аммо, ҳаётда икки жараён доимо қарама-қарши ҳаракатда бўлади. Бири доимо туғилишнинг мавжудлиги, иккинчиси унга қарама-қарши, ўлим жараёнининг мавжудлигидир. Жамиятнинг яшаши учун, одам зотининг яшаши учун доимо туғилиш ва ўлим оқими ўртасида қандайдир мувозанат сақланади.

Аксинча, ўлим оқими туғилиш оқимидан устунроқ бўлса, ер юзида инсоният тур сифатида йўқолиб кетарди, аксинча бўлса, унда аҳоли жуда кўпайиб кетиб атроф- мухитга, табиий ресурсларга бўлган эҳтиёж чегарасиз бўлиб, экологик ҳолатга ва ижтимоий-иқтисодий аҳволга анчагина салбий таъсир қиларди. Шунинг учун ҳам бу оқимларни мувозанатли ривожини таъминлаш энг асосий вазифалардан бири, бундай ҳолатни ушлаб туриш учун жамиятнинг энг катта кучи сарфланади. Тарихан, аҳоли ҳар доим бу мувозанатни ушлаб туриш учун қанча куч ва энергия кетаётганини тушуна билмайди. Инсоният табиатнинг турли инжикдиклари тазйиқида қирилиб кетиши мумкин эди, аммо жамият, унинг институтлари, структураси, маданияти ва бошқа объектив талаблари бу зарур жараёнларни, яъни инсон ҳаётини ушлаб қолиш учун зарур бўлган муаммоларни ижобий ҳал этиб, одам зотини шу бугунги кунтача ва бундан буен ҳам узоқ яшашини таъминлашга замин яратди. Масалан, инсоннинг тарихий тараққиёти, ақлий ривожи илм-фанни, кейинчалик техника тараққиётини, ўзининг ҳаёт кечириш жараёнларини енгиллаштириш воситасига айлантирди. Инсонга оғир босқичлардан янги, анча енгил ҳаёт кечириш босқичларига эришишида ўша ўзи , > яратган техникадан фойдаланиши катта туртки бўдди. Инсоннинг « кейинги авлодлари тарихан илгари яшаган авлодларидан кўра эпчилроқ, табиий ресурслардан ақлий фойдаланишни, табиатдан қўпроқ олишни ўрганди. У бошқа ҳайвонлардан кўра табиатан фарқ қилиб, улардан ажралиб ўзига хос ақл-идрок билан кун кечира бошлади, аммо экосистемада табиий, биологик, экологик факторлари таъсирида, назорати остида бўдди, айниқса, бу инсон популяциясига тегишлидир. Кейинчалик инсон турли табиий офатлар назоратини, оз бўлсада, қўлга олиб уларга қалқон бўла бошлади, инсоннинг табиатга таъсир этиш шароити ўзгара борди ва инсон популяциясини тиклаш, ўлиш билан туғилиш оқимларини тенглаштиришга имкон туғила борди. Фақатгина бу мувозанат яқиндагина, икки юз йилликдан илгарироқ юзага кела бошлади. Агар тарихга назар ташласак, икки юз йил илгари инсонларнинг ўртача ёши 35 дан ошмаган. 100—150 йил илгари инсонларни табиий таъсирдан асрашга, уларнинг яшаш даврини узайтиришга, турли касалликлар оқбатида

қирилиб кетипшни имкон борича тўхтатишга эришилди. Ўртача яшаш даври ҳам анчагина узайди, одамларга салбий таъсир кўрсатувчи омиллар устидан назорат қилиш, уларнинг таъсир кучини камайтиришнинг уддасидан чиқиш имконияти яратидди. Атроф-муҳитнинг экзоген факторлари кўпинча инсониятни у ёки бу сабаблар билан ўлимга олиб борар эди, жумладан, сувнинг ифлосланиши оқибатида, сув орқали юқадиган вабо касали, ифлосланган ҳаво орқали юқадиган сил касали, ботулинизм касаллиги ва бошқалар қанча-қанча одамларнинг ёстиғини қуритди, безгакдан одамлар ҳозиргача азоб чекади. Ҳозирги вақтда энг катта муаммолардан бири инсонни қаритувчи эндоген факторлар, улар ҳам инсонни қаритиб секин- секин ўлимга олиб боради. Айниқса, одамзотнинг антропоген фаолиятидан келиб чиқаётган экологик ҳаётий ноқулайликлар инсон ҳаётини қисқартирмоқда. Умуман олганда инсон учун ўлим ҳақ, ҳеч ким бу дунёда тирик қолмайди, қачондир бари бир бу ҳаётдан кўз юмади. Аммо, меҳнат, яшаш, экологик шароитлар яхшиланса, ижтимоий- иктисодий ҳолат яхшиланса, умр боқийлик таъминланади. Бунга мисол қилиб Япония, Швеция ва бошқа мамлакатларни келтириш мумкин. Агар ўлимнинг сабабларини олди олинса, қарилик сирларини билим заминида ўрганилса, ўлимга олиб борадиган касалликларнинг сирлари ўрганилса, албатта, инсоннинг умрини, унинг ўртача ёшини анча узайтириш мумкин. Англия индустриал тараққиёт этган давлат, одамларнинг яшаш шароити ёмон эмас, аммо Англияда ўлим кўпроқ ўпка касаллиги билан боғлиқ, яъни ҳавонинг юқори намлиги, булутли кунлар кўп бўлиши, ҳавонинг ёмон экологик ҳолати турли заҳарли газлар билан ифлосланиши ва бошқалар шунга сабабдир. Аммо, ўртача ўлим ёши юқори, бошқача айтганда, кўпроқ қариялар ўпка касаллиги билан оғрийди, чунки қарилик окибатида организмнинг касалликка қарши кучи пасаяди. Эндоген ва экзоген факторлар нисбати кўпроқ эндоген факторлар фойдасига ҳал бўлади.

Ўрта Осиё республикаларида ҳам аксарият ўлим касаллик сабаблидир, аммо таъсир этувчи факторлар кўпинча экзоген факгорлари ҳисобланади, шунинг учун ўртача ўлим ёши пастроқдир. Шундай ҳолат юрак-қон томир системаси касалликларига ҳам тегишли, яъни меҳнат шароити, ҳаётий муаммолар, овқатланиш жараенлари, уларнинг сифати ва бошқа экзоген факгорлари асосий рол ўйнайди. Демак, ўлимни камайтириш, умр боқийликни узайтириш ҳозирги куннинг энг долзарб муаммоларидан бири. Аммо, илмий- техника ривожи даврида инсон билан табиий муҳит ўртасида, ижгимоий-экологик ҳолат билан инсоннинг ҳаёти ўртасидаги ўзаро зиддиятлар, одамга берилган умрни тўла- тўкис сақлаб қололмайди. Чунки инсон ҳозирги экологик бурилйшларга ўзини кўпинча мослай олмайди. Янги яшаш шароити, ҳозирги замон одами организмидаги касаллик характерини ўзгартириб юборди. Илгариги вақглардаги инсон касаллиги характерига ёқимсиз табиий нокулай шароитлар ҳамда умумий табиий ҳолат таъсир этса, ҳозирда сунъий шаклланган муҳит ўз таьсирини кўрсатмоқца. Шунинг учун касаллик характери салбий томонга ўзгармоқца. Инсоннинг адаптация қобилияти механизмлари борган сари кучсизланиб бормоқца. Оқибатда орқага қайтариш мумкин бўлмаган ўзгаришлар юз бермоқда. Инсон адаптациясининг мураккаблашиши икки воқийликка боғлиқ бўлиб қолмоқда. Биринчидан «сунъий» шаклланган табиий муҳитга, табиатнинг тез ўзгарувчанлигига организм эволюцион тайёр эмас; иккинчидан, инсон томонидан қайта туғдирилган табиий муҳитда, шундай янги кимёвий моддалар пайдо б ўляптики, ундай моддалар билан инсон ўзининг эволюцион жараёнларида ҳеч учрамаган. Масалан, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти қошидаги Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти далилларига қараганда, ҳозирги инсон йил давомида 60000 дан ортиқ кимёвий моддалар билан бевосита контактда бўлар экан, бунинг устига ҳар йили янги 200 — 1000 та кимёвий моддалар пайдо бўлмоқца, синтезланмоқда. Шундай қилиб, ҳозирги замон инсони кундан-кунга кўпайиб бораётган таъсир этувчи факторларга дуч келмоқда, чунки, тез фурсатлар билан ривожланаётган илмий-

техника жараенлари, янги-янги омилларни пайдо қилмоқдаки, инсон бу янгиликларга жавоб беришга, улар таъсирига мослашишга ожиз. Айниқса, физика, химия, атом саноати ривожи натижасида инсоннинг атрофида пайдо бўлаётган мўьжизалар, зарарли агентлар, корхоналарнинг чиқиндилари биогеоценозларни тобора ўзгариб боришига сабаб бўлмоқда ва бошқа жуда кўп факторлар инсонни эсанкиратиб қўймоқ да . Демак, илмий-техника ривожи инсониятга турли янгиликларни, енгилликларни туғдирибгина қолмай, бошқа ҳал қилиниши қийин бўлган муаммоларни келтириб чиқармоқда. XX асрнинг 50-йилларида чет эл тиббиёт олимлари «ижтимоий мослана олмаслик» назариясини олға сурдилар. Аммо, бу назария тиббий-илмий чегарадан чиқиб, кенг масалаларни ўз доирасига қамраб олади. Бу назария муҳим илмий фикрларни ўртага ташлайди, бунинг заминида, жумладан, кўп касалликларни, яъни юрак қон-томир системаси, рак касалини, жароҳатланиш ва бошқаларнинг келиб чиқишида илмий-техникани ривожланиш жараёни ётади. Бундай концепция тўғрисида рус олимларидан Ю.П.Лисицин, Г.Царегородцев, М.Изуткина, В.П.Петленко ўз мақолаларида фикрларини билдириб, илмий-техника ривожининг касалликларнинг келиб чиқишидаги ролига тўхталиб ўтадилар. Делоранинг фикрига қараганда, касаллик бу инсоннинг ўзини ўраб турган биологик ва ижтимоий муҳитга мослана олмаслик оқибатидир. "Э.Гюан ва А.Дюссер ўзларининг «Бизнинг мамлактимизнинг касаллиги» деган китобида шундай дейди: «Инсоннинг шахси ўзи шакллантирган ҳозирги тараққиёт факторларининг таъсирига, қолаверса, ҳозирги замон ижтимоий цивилизациясига мослана олмаслиги оқибатида ўзлигини йўқотмоқца». Чет эл олимларининг «адаптация» тўғрисидаги назарияларига танқидий назар билан қаралса, бу концепцияда қандайдир касалликнинг «тараққиёт, цивилизация» ва бошқа ўзгаришлар билан боғлиқлиги бор, аммо организмнинг касаллиги тўғридан-тўғри ўша шароитга мослаша олмаслиги оқибатидадир, дейиш

хато. Мана, юқорида зикр қилинган далиллар шуни кўрсатадики, таъсир этувчи фактор миқдор жиҳатдан организмга мумкин бўлганидан баланд, кучли бўлса, организмни йиқитиши аниқ. Мисол учун ҳаводаги ис газининг концентрацияси юқори бўлса, одам тўсатдан ўша газ таъсирида ўлиб қолиши ҳеч ran эмас. Юқорида зикр қилинган олимларнинг фикрларича, касаллик бу инсонни ҳам табиий, хам ижтимоий факторлар таъсирига мослаша олмаслигининг оқибатидир. Шундай қилиб, ижтимоий мослаша олмаслик, ҳозирги замон цивилизациясининг ривож топавериши билан инсон ва инсониятнинг ижтимоий муҳитга бегоналашаётгани борган сари сезиларли бўлиб бораверади. Мазкур олимларнинг фикрича инсондаги бундай аҳволнинг олдини олиш учун, янги ижтимоий «ритм»ларни йўқотиш зарур. Р.Дюбонинг(АҚШ) олими фикрича, саноатнинг ривожи ҳар ҳодца инсониятнинг яшаш даражасини юқорига кутаришга анча ёрдам беради, шу билан бирга урбанизация жараёнлари инсонни ўрганиб қолган табиий муҳитдан сунъий равишда ажратиб қўяди, бундай аҳвол индустриал жамиятда инсоннинг табиий яшаш ритмини бузиб, дисгармонияга, издан чиқишга олиб келади ва охир пировардида организмнинг физиологик нормал функциясининг ўзгаришига сабаб бўлади. 3. Инсоннинг табиий, ижтимоий муҳитга мослашиши Табиатнинг бир қисми, бўлаги инсоният ўзининг таркибига сайёрамизнинг ҳайвонот ва ўсимлик дунёсини киритган биосферанинг ҳам бир қисмидир. Табиатни қанчалик чуқур билсак, у тўғрисида билимимиз кўпроқ бўлса, бизнинг онгимизда унга нисбатан ғуруримиз,қойил қолишимиз, ҳурматимиз шунчалар ошади, чунки у бизнинг соғлигимиз, хурсандчилигимиз, тинчлигимиз, ҳаётимизнинг ва мазмунидир. Табиатни билишимизда, ўрганишимизда экология фанининг ёрдами бениҳоя катта, чунки у турли фанларнинг далилларини бирлаштирувчи ва таҳлил қилувчи синтетик фан ҳисобланади. Инсон наслини асрлар давомида узоққа чўзувчи биосферами асрамоқ, унинг бирлигини сақламоқ инсониятнинг асосий вазифасидир. Чунки, инсон биосферанинг бир қисми сифатида унга ўзаро бевосита боғланган. Аммо, шуни айтиш зарурки, табиатда рўй берадиган воқеликлар маълум бир

ритмдадир, бу табиатдаги ритм кетма-кет қайтарилаверади, инсон шунта ўрганади. Жумладан, кеча ва кундуз, куз ва баҳор, қиш ва ёз, хуллас, ҳар доим ҳаёт маълум ритмда кечади. Ҳар қандай организмнинг функционал системалари ритмик ҳаракат қилувчи системалардир. Биологик ритм бу организм мосланишининг эволюцион формаси, бу тирик организмнинг яшашини аниқлайди. Эволюцион жараёнларнинг ҳамма босқичларида, вақтинчалик ишлаб чиқилган организмнинг турли функционал системаларининг табиат муҳити билан кетма-кет ўзаро таъсири, ҳаётнинг гармоник фаолиятининг келишилган ҳолати, ҳар хил ритмик биологик жараёнлар бир-бутун организмни нормал ҳаётини таъминлайди. Албатта, организмдаги келишилган нормал физиологик жараёнлар механизмининг бирор жараён таъсирида ўзгариши пировардида патологик ҳолатларни келтириб чиқара олади. Ҳаётнинг ҳамма босқичларида биологик ритмларни ҳужайрадаги оддий биохимик реакциялардан тортиб, энг мураккабида ҳам ритм борлиги аниқланган. Ҳар бир ҳужайра, тўқима ва орган ўзининг ишчи ритмига эга, булар ўзаро бир- бирлари билан суткалик ритм заминида 24 соатлик вақтда боғланадилар. Тирик организмдаги ритмлар жуда кенг диапазондаги кўринишларга эга бўлиб, масалан, улар вақти-вақти билан нафас олишнинг тебраниш ҳолатига тана ҳароратини тебраниши, юрак фаолияти ва қоннинг таркибини ўзгариш ҳодисасига тарқалиши мумкин. Ёки сутканинг ҳар хил срат вақтига қараб, оғриқнинг ўзгариши, мазани, ҳидни вақтга қараб сезишнинг ўзгариши, шовқинга нисбатан сезгирликнинг ўзгариши, ўлим, туғлиш ритми ва ҳоказолар мавжуд. Инсоннинг янги табийй ва ишлаб чиқариш, ижтимоий-биологак шароитларга кўникиши, мослашиши деганда бу организмнинг бир қанча ижтимоий-биологак хусусиятларини, организм ўзига хос томонларининг конкрет экологик муҳитда яшаш учун мослашиши деб тушунмоқ керак. Аммо, одамларни доимо бир минтақадан, иқлим шароити мутлақо бошқа бўлган минтақаларга кўчиб юриши, ўша минтақалардаги мураккаб ижтимоий ишлаб чиқариш, табийй мухит шароити одамларни ўша шароитга мустаҳкам ўрганиб кетишини, айниқса, инсоннинг ташқи мухит шароитларига муносабати

доимийлигини таъминлай олмайди. Бунинг оқибатида организмнинг функцияларини доимо таранглашган ҳолатда кўриш мумкин. Лекин, ҳаётнинг янги яшаш шароитида инсонлар билан атроф-муҳитнинг ўзаро таъсирини оғриқсиз ўтишини таъминлаш асосий муаммо. Бу муаммони тиббиёт билими, биология фани хал эта олади, уларнинг янги яшаш шароитида қандай касалликларнинг келиб чиқишини олдиндан билиши ва олдини олиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиши ҳозирда ва келажакдаги авлодларнинг соғлиғини сақлашга имкон туғдиради. Инсон популяциясининг саломатлик даражаси, нормал туғилиш, наслнинг соғлиги, генетик ҳар хил ҳолатлар, ҳар хил иқлим, географик шароитга мослашиш, шу шароитда турли ижтимоий ролларни бажариш ва бошқаларни ўз ичига олади. Айрим ҳолатларда шахе ёки бир-бутун популяциянинг мослашиш имкониятининг реал яшаш шароитда кўзга ташланишини кўриш мумкин. Шунинг учун ҳам организмнинг мослашиш имкониятларини амадда конкрет ижтимоий- экологик системада чуқур ўрганиш мумкин. Одатда, инсон организмининг янги шароитга мослашиш хусусиятлари ва уларнинг активлиги, маълум кетма-кетликда кўринади, шу билан бирга улар маълум вақт орасида чегараланган. Ташқи мухит факторларининг таъсирини организм томонидан тезда, натижали бартараф қилиш ёки ноқулай шароит таъсири оқибатини тикланиши шахсни мослашиш имкониятини характерлаб беради. * Т. Селье таълимотига кўра инсон организмининг янги шароитга кўникишида ёки мослашишида уч босқич мавжуд: 1. Организмнинг жшогпрланиши; организм бунда ўзининг ташки мухит таъсирига ҳимоя кучларини тайёрлайди; 2. Организм функцияларининг доимийлиги; НААгаджанян фиқрича, бу фаза шу билан характерлики, организм атроф-муҳитга нисбатан маълум даражада динамик доимийликда, (Гомеостаз) унинг функциялари ҳам доимийликда ишлаб туради. Бу фазада организмнинг ташқи мухит таъсирларига юқори даражада чидамлиги намоён бўлади ва қарши тура олади. 3. Учинчи босқичда организм кучеизланади, қувват пасаяди организм

ундаги бузилишни тиклай олмайди (Дисстресс). Инсон организмининг янги факторлар таъсирига мослашиш механизмини ўрганиш физиологик нуқтаи назардан катга қизиқиш пайдо қилади. Бу муаммонинг актуаллиги иссиқ континентал иқлимга эга бўлган минтақаларда жуда баланд. Айниқса, бу муаммони Ўрта Осиё ҳудудида ўрганиш, чора-тадбирлар ишлаб чиқиш катта аҳамият касб этади. Чунки, бу ҳудудда гемодинамикада, сув балансида, организмни витаминлар билан таъминлаш жараёнида, қоннинг морфологик ҳолатида, организмнинг иссиқлик ишлаб чиқиш ва уни бошқаришида, чарчаш жараёнларида катта ўзгаришлар вужудга келади. Сабаби шундаки, Ўрта Осиё шароитида тез ўзгарувчан континентал иқлим, метеорологик факторларнинг тез ўзгариб туриши, йил давомида уларнинг тўлқинсимон тарзда вақти-вақти билан бирдан юқорилашиб ёки пастга тушиб кетиши, бир фаелдан иккинчисига ўтишда бирдан тез ўзгариб қолиши, суткали амплитуданинг беқарорлиги инсонни тез мослашишига қандайдир салбий таъсир кўрсатади. Ҳар фасада суткали ҳаво ҳароратини 20—22° С ўзгариши, ёз ойлари ўта қуруқлиги, ўртача ойлик ҳарорат 30—32°С бўлса, энг юқориси 48° С, 2003 йили Сурхондарёда июл ойида ҳатто ҳаво ҳарорати 50 — 57° С етиб борди. Бундай шароитда инсон организмининг мослашиши оғирроқ кечади. Шунинг учун ҳам инсон организмининг бундай ҳолатга мослашишида ҳамма орган ва системалар қатнашади, бундай ҳолатга энг сезиларли реакцияни нерв системаси беради, унинг асосий функцияси қандай бўлмасин, ўша шароитга мослаштиришга қаратилган. Мослашишни, бошқача қилиб айтганда, бош мия, нерв система бошқаради. Организмдаги мослашиш ва компенсатор функцияларнинг мавжуддиги организмга таъсир этувчи ноқулай физик факторларни енгиб ўтишга имкон туғдиради. Танаси соғлом бўлмаган одамни бошқача иқлимий шароитга кўчиши ва яшашга интилиши касалликни зўрайтиришга олиб боради, аксинча бошқа касалликлар бошқа ҳудудга ўтишлари билан соғликдари енгиллаша боради. Масалан, Тошкент шаҳрида асмойдли бронхит билан оғриганлар, Тошкент

вилоятининг Оқтош ҳудудида ўзини жуда яхши сезади, чунки географик икдим, тоза ҳаво ижобий таъсирини кўрсатади. Ўрта Осиёнинг иссиқ иқлимида ишлатилаётган заҳарли моддалар одамларга ўткирроқ таъсир кўрсатади, иссиқяикда заҳарланиш оғир кечади. Иссиқ шароитда юза қон томирлар кенгайиб терига тушган заҳарнинг тезроқ шимилишига ва заҳарланиш аломатларининг юзага чиқишига имкон беради. Чунки жуда кўп пестицидлар тери орқали яхши шимилади ва организмни заҳарлайди. Қизиғи шундаки, физик ва кимёвий омилларга нисбатан адаптация кузатилмайди, аммо таъсир этувчи факторларнинг миқдори камайса ёки тўла тўкис йўқ қилинса, касаллик йўқолиб, тузалиш бошланади. * Р. Дюбонинг фикрича, «инсон янги токсикологик хусусиятга эга бўлган моддаларга ва уларнинг таъсирига нисбатан мослаша олмайди». Бу жуда тўғри фикр, бунта мисол, 187 киши пестицидлар таъсирида тери касалига дучор бўдцилар, уларнинг 52 таси бошқа ишга ўтказилиши билан тери касали тузалиб, 49 тасида қайтарилмади (Б.Юсупов). Кейинги вақтларда ишга қабул қилиш хам иқгисодий, ҳам ишлаб чиқаришга қулай бўлиши учун ишчиларни психофизиологик нуқтаи назардан танлаш ижобий натижа бермоқца. Натижада ўқув юртларида 40—50% ўқишга қобилияти йўқлар, касбга яроқсиз бўлганликлари учун қабул қилинмади ёки танлов билан ишга олинса касб эгалари ўртасидаги авария бўлиш жараёнлари 40—70%га камайди. Дарҳақиқат, психофизиологик танлов билан ишга қабул қилинган кишилар билан ҳозирги замон талабига жавоб берувчи механизмларда, автоматларда, янги станокларда ишлаш анча қулайроқ, иш самарали бўлади. Шунинг учун ҳам ҳозирги концепция бўйича қуйидагича комплекс бўлиши керак: инсон—машина—муҳит. Машинанинг механизмларнинг фаолиятлироқ бўлиши учун мугахассис касб эгаси танланиши керак. Бунинг учун ўқув юртларида тайёрланадиган касб эгалари ҳақиқий ҳунар эгаси бўлишини тақозо қилади. Ҳозирги инсон, ҳозирги замонавий ишлаб чиқариш корхоналарида кўпроқ янги машиналар, механизмлар, станоклар ва бошқалар билан тўқнашади,

уларнинг тез ишлаши, автоматлаштирилгани, вақтнинг камлиги, турли факторлар таъсирида меҳнат қилиш, уларнинг ўша шароитга мослашишини тақозо қилади, акс ҳолда организм чидай олмайди, улар ишдан кетишга мажбур бўлади. Мисол, тўқимачилик комбинатларидаги ишчиларни ҳар йили ишдан бўшаши ва янгиларининг ишга қабул қилиниши 2—3 мингга, катта тўқимачилик комбинатларида 4000 га етиб боради. Чунки, ишчилар қабул қилинаётган вақтда психофизиологик танлов асосида ишга жойлаштириш ҳамма корхоналарда оқсайди. Хулоса қилиб айтганда, инсон организмининг, бу ишлаб чиқаришда бўладими, умуман яшаш жараёнида бўладими инсоннинг ўзи яшаб турган атроф- муҳитга қўникиши ёки ишлаб чиқариш шароитига кўникишими, бу муаммо. Гоҳо кўникади, касалланмай ҳаёт кечираверади, гоҳо кўника олмайди, оқибатда организм касалланади. Шунинг учун ҳам инсонлар ўзлари учун ҳар бир географик иқлим шароитида, меҳнат шароитида қулайликни таъминлашлари керак. Акс ҳодца организмнинг мослашиш имконияти издан чиқади. Илмий-техника тараққиёти даврида меҳнатда тартиб интизомли бўлиш, ҳар қандай ҳолатда бошлиқларда, меҳнат ташкилотчиларида маъсулият, жавобгарликни ҳис этиш туйғуси одамларнинг яшаши учун, меҳнат қилиш учун қулай шароитни туғдириш ижтимоий мослашишнинг гарови ва шартидир. Ҳар қандай тирик жоннинг ўзи яшаб турган ва доимо ўзгариб турадиган шароитга мослашиши бу ҳаётни, яшашни таъминлайди, мослаша олмаса, у издан чиқади, касаллик, ўлим, йўқотиш вужудга келади. Демак, бу муаммони тинмасдан ўрганиш, бу борада изланишларни кенгроқ давом эттириш, мослашишнинг механизмларини илмий асосда очиш, бу борадаги кўп саволларга жавоб топишни давом эттириш зарур бўлади. 4. Ҳайвон организмларининг атроф-муҳит шароитига мослашиши. Атроф-муҳит факторларини турли ҳайвонлар ҳар хил қабул қилади. Баъзи бир организмларники ҳароратга, намликка сувнинг шўрлигига, ёруғликка талаби кенг, баъзи бирлариники тор. Демак, баъзи бир ҳайвонлар атроф-муҳитда бўлаёттан факторларнинг кенг ўзгариш оралиғида яшай олса, баъзилари кичик ўзгариш

оралиғида яшай олади. Жумладан, карп балиғи фақат чучук сувда яшаса, бошқа балиқлар ҳам чучук, ҳам шўр сувларда яшаши мумкин. Ўсимлик дунёсвда ҳам намликни жуда хоҳлайдиган гигрофил, ўртача миқдорда хоҳлайдиган (мезофил) ва қуруқликни хоҳлайдиган (ксерофил) ўсимликлар бор. Турларни алоҳида факторларга ёки уларнинг комплекс ҳолатдаги факторларига мослашиши экологик валентлик қобилияти дейилади ёки экологик мослашувчанликдир. Тирик жонларнинг мослашувчанлик даражаси қанча юқори бўлса, улар аниқ экологик ҳолатга мослашиши юқори, ундай жониворлар популяциясининг атроф-муҳит шароитида яшаб қолиши ва қўпайишига имкон бўлади. Масалан, лось (буғи) номли ҳайвон ҳароратнинг ўзгаришига, қор қопламининг қалинлигига ёввойи чўчқага қараганда тез мослашади. Шунинг учун ҳам ҳайвонларнинг атроф-муҳитта тез мослашиши уларни географик кенгликларда тезроқ тарқалишига имконият беради. Ҳайвонот ва ўсимлик дунёси жуда кўп факторлар таъсирига мослашишга мажбурдирлар, чунки бундай мослашиш эволюцион жараёнларда, табиий танланиш даврида, наел даражасида шаклланади ва мустаҳкамланади. Ташқи муҳит шарт-шароитларига мослаша олмайдиган жониворлар ўз-ўзидан қирилиб, йўқолиб кетади. Атроф-муҳитга мослашишнинг турлари кўп. 1. Морфологик мослашиш (адаптация). Сувда яшовчи жониворлар организмининг ўша шароитга мослашиши, яъни кшта ўхшаш жониворларнинг тез сузишга ўрганиши ёки барги йўқ ўсимликларнинг саҳрода яшашга мослашиши, яъни кам сув йўқотишга мослашиши. 2. Физиологик мослашиш (адаптация), масалан, ҳайвонлар ошқозонидаги ферментларнинг ошқозондаги овқатлар таркибига қараб ишлаб чиқилиши, ўсимлик организмидаги фотосинтезнинг биохимик жараёнлари оқибатида ноорганик моддалардан органик моддалар синтезининг атмосфера ҳавосидаги газ таркибининг маълум миқцордаги даражасига боғлиқлиги ва ўсимликни шунга мослашиши физиологик адаптацияга мисол бўла олади.

3. Этологик мослашиш (поведенческая), яъни ҳайвонлар ўзининг ҳаёт жараёнида атроф-муҳит билан иссиқлик алмашишни нормал ҳолатда таъминлашга қодир. Масалан, ўзига бошпана яратиш, ҳаракатланиш, бир жойдан иккинчи жойга ўтиш, ўзига қулай ҳароратни танлаш, айниқса, экстремал ҳолатда бундай мосланиш жуда зарур. Ҳайвонлар намлик ўзгаришларига, ёруғликнинг ўзгаришига ва бошқа экологик факторларга ҳам кўникиши, мослашиши мумкин. Хуллас, ҳайвонларнинг ҳаёт жараёнларидаги фавқулодда бўладиган ўзгаришларга реакциялари ҳар хил. Тоғ олди ва тоғлик территорияларда Европа Осиёга тегишли ҳайвонлар тури ёки Қозоғистон, Монголия даштларида яшовчи баъзи бир ҳайвонларнинг қариндош эканликларини борлиги аниқ. Демак, Ўрта Осиё текисликлари ва тоғлик минтақаларида яшовчи ҳайвонлар дунёсида икки ҳар хил комплексдаги ҳайвонлар гуруҳини кўз олдимизга келтирамиз. Улар кенг бўлмаган кенгликларда бир-бирлари билан аралашган ҳолатда ва бир-бирларига маълум даражада таъсир этувчи гуруҳлар бўлиб, кичик тоғ оролларида ёки водийларда бевосита контактда бўладилар. Ҳайвонот дунёсининг ўзига хос томонларини асосан сероб бўлган иссиқлик ва ўта бир хилда тақсимланмаган намлик билан бирлашиши аникдайди. Иссиқликнинг сероблиги, тупроқ шароитининг яхшилига турли фауналарнинг тез ривожига имкон туғдиради. Аммо ёғингарчиликнинг кам бўлиши баъзи бир фауналарнинг йўқолиб кетишига ёки ўта камайиб кетишига сабаб бўлади. Тақир, дашт биёбонларда яшаётган ҳайвонларнинг тўқайларда, ўсимлик дунёси орасида яшаётган ҳайвонлардан фарки кўзга ташланади. Ўрта Осиёга характерли томондан яна бири табиий манзараларнинг тез- тез ўзгариб туриши, яъни кўп тоғларнинг ён бағирларида ўрмон дарахтзорларнинг йўқлиги, ўзига хос баланд бўйли совуққа чидамли ёғочбоп ўсимлик дарахтларининг бўлиши ўша минтақада яшаётган ҳайвонлар турига ўз таъсирини кўрсатади. Тропик ҳайвонларнинг баъзи бирларини Тожикистоннинг жанубида ва Туркманистонда учратиш мумкин. Аммо, Марказий Осиёнинг баланд тоғларида, Қозоғистон, Монголия, Ҳиндҳимолай, Сибир, Европа, Ўртаер денгизи,

Туркистон, Осиё олди минтақаларида яшовчи ҳайвонларнинг вакиллари мавжуд, улар ичида асосий ядроси Марказий Осиё минтақасига тегишли фауна турларидир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

Похожие

Экология ва инсон саломатлиги

Атмосфера хавоси ва инсон

Биосфера, инсон ва ўсимликлар

Биологик ресурслардан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш

Биологик ресурслардан фойдаланиш