Ekologik omillar 2 - Экология - Рефераты

Ekologik omillar 2

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

155 KB

Ekologik omillar Reja: 1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi 2 Ekologik omillarning tasnifi 3 Abiotik omillar 4 Biotik omillar 5 Ekologik chidamlilik va valentlik 6 Ekologik omillarning mintaqaviyligi 7 Stenobiontli va evribiontli organizmlar 8 Cheklangan omillar 9 Minimum qonuniyatlari 10 Tolerantlik qonuni 11 Ekologik omillarning o’zaro ta‘siri 12 Ekologik omillar va ekologik jarayonlar

3.1 Ekologik omillarning umumiy ta‘rifi. Omillar atamasi bilan muhit, atrofdagi organizm yoki ularning jamoasini sharoit va elementlarining vaqt va makonda dinamik xilma-xilligi tavsiflanadi. Omil-jarayon yoki uning sharoitini, jarayoniga ta‘sir etuvchi harakat kuchini yoki qandaydir jarayon hodisaning mavjudlik shart-sharoitini ifodalaydi. Ekologik omil – muhitning har qayday elementi (yoki sharoiti) bo’lib, tirik organizmlarning hech bo’lmaganda bir rivojlanish fazasiga bevosita yoki bilvosita ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Ekologik omilga nisbatan tirik organizmlar moslashishiga harakat qiladi. 3.2 Ekologik omillarning tasnifi. Ekologik omillar odatda ikki turkumga bo’linadi: jonsiz (abiotik) tabiat omillari, jonli (biotik) tabiat omillari. Muhitning ekologik omillarini batafsil tasniflash I.N.Ponomaryova (1978) tomonidan taklif etilgan. Bu taklif 3.1 jadvalda keltirilgan. Ba‘zi mualliflar antropogen omillarni alohida turkumga ajratishadi (ularning muhimligi va o’ziga xosligidan kelib chiqib). 3.1 –jadvalda keltirilgan tasniflash biogeotsenozni ekotop va biogeotsenozga hamda uning komponentlarini tuzuvchilarga bo’lishga to’liq mos keladi. 3.1 jadval Muhitning ekologik omillarini tasniflash t/r Omillar guruhi Omillarning xususiyatlari I. Abiotik turkumlar

1. 2. 3. 4. Iqlimiy Edafogen (“edafos”- tuproq) Orografik Kimyoviy Yorug’lik, harorat, namlik, havo harakati, bosim. Mexaniq tarkib, namlik, sigimiy havo o’tkazuvchanlik, zichlik. Relef, dengiz sathidan balandligi. Šиялик ekspo-zitsiyasi. Havoning gazli tarkibi, suvning tuz tarkibi, tuproq eritmalarining tarkibi va kislotaligi. II. Biotik turkumlar 1. 2. 3. 4. Fitogen Zoogen Mikrobogen Antropogen O’simlikka mansub organizmlar. Hayvonlar. Viruslar, eng oddiy bakteriyalar, rikketsiyalar (kasallik paydo qiluvchi bakteriyalar). Inson faoliyati. Omillarning boshqa tasniflari ham mavjud. Masalan, davriylik belgisiga ko’ra omillar davriy va nodavriy, paydo bo’lishiga ko’ra-kosmik, geologik, biologik, tavsifiga ko’ra – axborot, energetik, moddiy va boshqalardan iborat bo’ladi. 3.3 Abiotik omillar. Muhitning muhim (asosiy) abiotik omillari iqlim (harorat, yorug’lik, havo, bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va tabiiy, oziq-ovqat resurslarining mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda shartli ravishda «muhim» hisoblanadi, shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar shu ma‘noda teng xukukligi, hattoki ulardan birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun haloqat hisoblanadi (istisno tariqasida: masalan, geterotrof-o’simliklar yorug’lik bo’lmasa ham rivojlanadi).

Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, rivojlanishi, yashab qolishi, organizmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik sharoitini tavsiflaydi. Harorat omili misolida organizmlarning hayot faoliyati va yashashi uchun muhitning abiogen omillari ahamiyatini ko’rib chiqamiz. Hayot birinchi navbatda fermentli oqsillarning faoliyati va tuzilishini, xossalarini namoyon qiladigan haroratda saqlanadi. Bu haroratning o’rtacha 0,500S oralig’ini tashqil qiladi, lekin ko’pgina organizmlar uchun hayot faoliyati oralig’i keng. Ushbu belgilar bo’yicha organizmlarning ekologik turlari quyidagicha farqlanadi: termofil, kriofil va mezoterm. Termofillar jumlasiga haroratning yuqori shartli chegarasidan past haroratda yashay olmaydigan va ko’paya olmaydigan organizmlar kiradi (ko’pincha haroratning shunday chegarasi 18-200S qabul qilinadi). Kriofillar jumlasiga (yoki termofoblar) teskari, faqat nisbatan past haroratda (100S baland bo’lmagan) yashash va ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan organizmlar kiradi. Mezoterm organizmlar o’rtacha qiymatdagi haroratli omillarda yashay oladi. Mezotermlarga mo’‘tadil kenglikdagi bir qancha turlar kiradi. Organizmlarning asosiy massasi aktiv termoregulyatsiya faoliyatiga ega bo’lmaydi. Uning aktivligi tashqi tomondan oladigan issiqlikka, tanasining harorati esa atrof-muhit haroratiga bog’liq. Ana shunday organizmlar poykiloterm yoki ekzoterm deb ataladi. Qushlar va ko’pincha sut emizuvchilar atrof muhitni o’rab turgan haroratga bog’liq bo’lmagan holda doimiy haroratni ushlab turish qobiliyatiga ega (biokimyoviy reaktsiyalarning issiqligi hisobiga. Ana shunday organizmlar gomoyoterm (yoki) endoterm nomlarini olgan. Abiogen omillarni chuqurroq o’rganishga qiziquvchilar tavsiya etilgan monografiya va ma‘lumotnomalar orqali tanishish mumkin (Odum, 1986; Svetnik va boshq. 1987; Dedyu, 1990 va boshq).

3.4 Biotik omillar. Bir organizm hayot faoliyatining boshqalariga ta‘siri va ularni o’rab turgan muhiti biotik omillar deyiladi (sinonimlar: biogen, biologik, biotsenotik omillar). Biotik omillarni antagonistik va noantagonistik qismlarga bo’lish mumkin. Antagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar bir-birini yengadi (- -) yoki ulardan birortasi o’ziga ziyon yetkazmasdan boshqasini yengadi (+ -). So’ngra shu yerda «+» belgili ijobiy, « - » belgili salbiy o’zaro aloqalari mavjud. Noantagonistik munosabatda ikki turdagi organizmlar bir-biriga munosabati bo’yicha (O O), bir taraflama – (O +) yoki ikki taraflama – manfaatli (+ +) bo’ladi. Antagonistik munosabatlarning asosiy shakllari yirtqichlik (+ -), parazitizm (tekinxo’rlik) (+ -) va raqobat ( - -) noantagonistik – simbioz (+ +), mutualizm (+ +), komensalizm (+ O) namoyon bo’ladi. Yirtqichlik bir turdagi organizmlarning boshqa turdagi organizmlar (bitta yoki bir nechta) bilan oziqlanishdan iborat. Biotsenozda yirtqichlarining sonini hamda ularning qurbonini tartibga soluvchi evolyutsion mexanizm xususiyati mavjud. Yirtqichlarni yo’q qilish ularni qurbonlarini yashash qobiliyatini pasayishiga, ya‘ni tabiiy muvozanatning buzilishiga olib kelishi mumkin. Parazitizm bu har xil turdagi organizmlarning biotik aloqalar shakli bo’lib, unda bulardan bittasi boshqasining hisobiga, uning tanasi ichida (endoparazitizm) yoki tashqarisida (ektoparazitizm) yashaydi. Parazit bilan organizm egasi orasidagi aloqaning uzoq davom etishiga bog’liq holda doimiy parazitizm yoki statsionar va vaqtinchalik parazitizimlarga ajratiladi. Parazitizmning mezoni uning o’ziga xosligi hisoblanib, ya‘ni evolyutsion mexanizm moslashishi hisobiga kun kechiradi. Raqobat – bu turlararo va turlar ichidagi shunday munosabatki, bunda populyatsiyalar (alohida tur) oziqlanish va yashash muhitining sharoitlari uchun bir-birlari bilan kurashadi. Populyatsiyalar me‘yor chegarasigacha o’sganda ichki fiziologik mexanizmlar regulyatsiyasi harakatga keladi : alohida turlarning o’limi ko’payadi, nasldorligi kamayadi, ruhiy tanglik holati (stress) paydo bo’ladi (janjallar, kannibalizm va boshq.). Fe‘l-atvorli tartibga solish (hududiy va guruhli)

muhim ahamiyat kasb etadi. Hududiy fe‘l-atvorli tartibga solish ichki raqobat shaklini ifodalaydi, yashab turgan hududidan foydalanishni boshqarish, populyatsiyaning ko’payishini chegaralab turadi. Guruhli fe‘l-atvorli tartibga solish turli yoshdagi alohida turlarning kichigidan – kattasiga qarab oziqalarini hal qilishni ifodalaydi. Turlarning evolyutsiyasida raqobatli munosabatlar muhim ahamiyatga ega. Ikkita turning yashash sharoitlariga bo’lgan talablari qanchalik o’xshash bo’lsa, raqobat shunchalik kuchli bo’ladi va ertami yoki kechmi bitta tur ikkinchisini siqib chiqaradi (G.F.Gauzening printsip ta‘rifi). Simbioz – bu o’zaro manfaatdorlik bo’lib, har xil organizmlarning o’zaro munosabatlari emas. Simbiontlar faqat o’simliklar, o’simliklar va hayvonlar faqat hayvonlar bo’lishi mumkin. Simbiozlar oziq-ovqat yoki trofik va himoyalanish simbiozlarga ajratiladi. Oziq-ovqatga moslashgan simbiontlarga termitlar va oddiy qilchalilar misol bo’lib, ular ichakda yashaydi, termitlarning tsellyulozasini o’simlik oziqasidagi ¢tlar buzadi. Marjonli yig’indilar, chuchuk suvdagi o’tlar bir x ¢jayrali suv o’tlari jamoasidan tashqil topadi. Biroq bunga o’xshash birikmalar bitta organizmni boshqa bir organizm hisobiga oziqlantirish maqsadida emas, balki himoya qilish yoki mexaniq tayanch uchun hosil bo’ladi. Mutualizm – simbiozga yaqin bo’lib, har xil turdagi organizmlarning yashashi va o’sishi uchun zarur bo’lgan o’zaro manfaatdorlik munosabatlaridir. Masalan: suv o’tlari va zamburug’larning birikmasini ifodalovchi lishayniklar yoki gulli o’simliklar va ularni changlaydigan hashoratlar. Bunda ikkala turda o’ziga xos bo’lgan moslashuvlar paydo bo’ladi. Kommensalizm - har xil turdagi hayvonlarning o’zaro munosabati bo’lib, bunda bularning bittasi (kommensal) manfaatdorlik ko’radi, boshqasi uchun esa bu muhim emas. Antagonistik munosabatlar ayniqsa, jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichlarida kuchli namoyon bo’ladi. Yetuk ekotizimning tashkil topish jarayoni salbiy o’zaro ta‘sirining ijobiyga

almashinishi tendentsiyasida kuzatiladi (evolyutsiyaning parazitizmdan va konkurentsiyadan mutalizm va kommensalizmga o’tib borishi). Xuddi shunday butun biosferadagi evolyutsiya to’g’risida ham gapirish mumkin. Insonnning tabiat bilan o’zaro munosabati ham tutalizmga harakat kiladi. Biz biotik va abiotik omillar to’g’risida gapirganimizda, ularni faqat bitta yo’nalish bo’yicha harakat qiladi, deb tushunmaslik kerak. Teskari aloqalar ham mavjud, xususan organizmlar muhitning ekologik va abiotik omillarini ham o’zgartirishi mumkin. Chigirtkalar o’simliklarni yo’q qilganda o’sha joyning shamol rejimi, namligi, harorati va boshqa tavsiflari xam o’zgaradi. O’simlik va boshqa organizmlarning jamoasi (ko’pincha mikroorganizmlar) o’zlarining yashash muhiti bo’lgan tuproqning «yaxshilangan» shaklini tashkil qiladi. Yana shu narsa ma‘lumki, shaharlar, ya‘ni inson faoliyati faol namoyon bo’lgan joylarda o’zining alohida mikroiqlimi shakllanadi va boshqalar. 3.5 Ekologik chidamlik va valentlik. Evolyutsiya jarayonida organizmlarning ekologik omillarga aniq bir miqdor chegarasida moslashuv qobiliyati shakllanadi. Organizmlarning bu xususiyati ekologik chidamlilik deb ataladi. Ekologik omillar diapozoni qanchalik keng bo’lsa, unda yashaydigan organizmlarning ekologik chidamliligi shuncha katta bo’ladi. Misol tariqasida taxminiy haroratda quruqlik va suvdagi faol hayot diapazonini qarab chiqamiz (3.2 -jadval). 3.2-jadval Yerdagi hayotning harorat diapazoni (V.A.Radkevich, 1977).

№ Yashash muhiti Minimum Maksimu m Tebranish amplitudas i 1. Quruqlik -70,0 +55,0 125,0 2. Dengiz -3,5 +36,0 39,5 3. CHuchuk suv 0,0 +93,0 93,0 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, haroratga nisbatan quruqlikdagi organizmlar yuqori darajada ekologik chidamlidir. Buni quruqlikdagi harorat sharoitlarining o’zgarishlarini suv ob‘ektlariga nisbatan tushuntirish mumkin. Shunday qilib, ekologik chidamlilik organizmlar mavjudligining tashqi sharoitlariga to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir. Organizm yoki turning muhitning har xil sharoitlarida mavjudligini «ekologik valentlik» atamasi bilan aniqlanadi. Turning ekologik valentligi bitta omilga nisbatan qiska va boshqasiga nisbatan keng bo’lishi mumkin. Har xil omillar valentligining umumiy yig’indisi turning ekologik spektri deb nom olgan. 3.6 Ekologik omillar (mintaqaviyligi). Ekologik omillar, tabiatdagi boshqa hodisalar singari mintaqaviydir (3.1 -rasm). Muhitdagi omillarni organizmlar aniq bir chegarada, tolerantlik mintaqasi yoki interval (oraliq)da his etadi. Tolerantlik deganda, organizmlarning yashash sharoiti o’zgarganda yoki optimal holatdan chetga chiqqandagi chidamlilik qobiliyati tushuniladi. Tolerantlik mintaqasidan tashqarida omilning letalli ahamiyati turadi.

3.1 rasm. Ekologik omillarning»hayot faoliyati omili» koordinatlaridagi mintaqaviyligi Ekologik optimum – biron bir turkum boshqa bir turkumlarga nisbatan afzalliklarga ega bo’lgan sharoitdir. O’ta kuchli salbiy ta‘sir intervalida turgan omillarning ahamiyati ekologik pessimum deb ataladi. Optimum va pessimum oralig’idagi mintaqani oraliq yoki o’tish mintaqasi deb atash maqsadga muvofiqdir. Omilning minimal va maksimal miqdorlarida organizmlarning halok bo’lishi ekologik minimum yoki ekologik maksimum deb ataladi (maksimum va minimum mintaqalarini almashtirmaslik lozim). 3.7 Stenobiont va evribiont organizmlar. Barcha organizmlarni chidamlilik va tolerantlik oralig’i bo’yicha stenobiont (yoki qisqa moslanish) va evribiontga (ekologik omillarning katta amplitudada tebranishi) bo’lish mumkin. Organizmlarning aniq omillarga munosabati bo’yicha, odatda stena va evri qo’shimchalari qo’shiladi (3.3 - jadval).

3.3-jadval Organizmlarning ekologik chidamliligi (valentligi) va olerantligi bo’yicha organizmlarning tasnifi. № Organizmlar guruhi Belgilari bo’yicha tasnifi 1. Evriterm Yashayotgan muhitda haroratning ma‘lum darajada o’zgarishiga moslashgan orga-nizmlar. 2. Stenoterm Muhit haroratining keskin o’zgarishiga chidamsiz organizmlar. 3. Evrigal Atrof-muhitning sh¢rligini yoki kimyoviy tarkibini xiyla o’zgartirib yuboradigan organizm. 4. Stenogal Yashash muhitining ¢ta noqulayligi (sh¢rligi, iqlimi va boshq.) va kuchli o’zgarishiga chidamsiz organizm. 5. Evrigigrobion t Atrof muhitning namligini xiyla o’zgartirib yuboradigan organizm. 6. Stenogigrobio nt Iqlimdagi yog’in me‘yori yo kamligi, bosim miqdo-rining keskin o’zgarishiga chidamsiz organizmlar. 7. Evriionlilik Har xil kislotali muhitda yashashga moslashgan organizmlar. 8. Stenoionlilik Organizmlarning uncha kuchli b ¢lmagan kislotali muhitda yashashga moslashuvi. 9. Evrioksibiont- lilik Katta miqdordagi kislorodning boshqa joyga o’tish i (masalan, suvda).

10. Stenooksibion t-lilik Katta miqdordagi kislorodning boshqa joyga ¢ta olmasligi. 11. Evritrof Juda ko’p b¢lmagan oziqa ob‘ektlaridan oziqlanadi. 12. Stenotrof Uncha katta b¢lmagan oziqa ob‘ektlaridan oziqlanadi. 13. Evrifat Yorug’lik rejimi turlicha bo’ladigan sharoitda va nurlanishning xilma-xil turlari ancha ta‘sir etganda ham me‘yorda yashashga qodir organizm. 14. Stenofont Faqat qisqa yoru ғ likda yashash doirasi chegarasi. 15. Evrixor Keng ekologik valentlik bilan tavsiflanadi. 16. Stenoxor Qisqa ekologik valentli organizmlar. 3.3-jadval Organizmlarning ekologik chidamliligi (valentligi) va olerantligi bo’yicha organizmlarning tasnifi. № Organizmlar guruhi Belgilari bo’yicha tasnifi 1. Evriterm Yashayotgan muhitda haroratning ma‘lum darajada o’zgarishiga moslashgan orga-nizmlar. 2. Stenoterm Muhit haroratining keskin o’zgarishiga chidamsiz organizmlar. 3. Evrigal Atrof-muhitning sh¢rligini yoki kimyoviy tarkibini xiyla o’zgartirib yuboradigan organizm. 4. Stenogal Yashash muhitining ¢ta noqulayligi (sh¢rligi, iqlimi va boshq.) va kuchli

o’zgarishiga chidamsiz organizm. 5. Evrigigrobion t Atrof muhitning namligini xiyla o’zgartirib yuboradigan organizm. 6. Stenogigrobio nt Iqlimdagi yog’in me‘yori yo kamligi, bosim miqdo-rining keskin o’zgarishiga chidamsiz organizmlar. 7. Evriionlilik Har xil kislotali muhitda yashashga moslashgan organizmlar. 8. Stenoionlilik Organizmlarning uncha kuchli b ¢lmagan kislotali muhitda yashashga moslashuvi. 9. Evrioksibiont- lilik Katta miqdordagi kislorodning boshqa joyga o’tish i (masalan, suvda). 10. Stenooksibion t-lilik Katta miqdordagi kislorodning boshqa joyga ¢ta olmasligi. 11. Evritrof Juda ko’p b¢lmagan oziqa ob‘ektlaridan oziqlanadi. 12. Stenotrof Uncha katta b¢lmagan oziqa ob‘ektlaridan oziqlanadi. 13. Evrifat Yorug’lik rejimi turlicha bo’ladigan sharoitda va nurlanishning xilma-xil turlari ancha ta‘sir etganda ham me‘yorda yashashga qodir organizm. 14. Stenofont Faqat qisqa yoru ғ likda yashash doirasi chegarasi. 15. Evrixor Keng ekologik valentlik bilan tavsiflanadi. 16. Stenoxor Qisqa ekologik valentli organizmlar. Organizmlarning ¢sishi va rivojlanishi birinchi navbatda, ekologik minimum kiymatlariga

yakinlashuvchi tabiiy muhit omillari bog’liq bo’ladi. Keyingi tadkikotlar minimum konunining ikkita muxim cheklashga ega ekanligini kursatdi (Odum, 1975). Birinchidan, bu konun faqat turgun xolat moddalarning (va energiyaning) kirishi va chiqishi urtasidagi muvozanat mavjud bo’lganda kullaniladi. Ikkinchidan, omillarning o’zaro munosabatida qo’shimcha koidalar aniqlangan bulib ekologik bashorat qilish va loyixalashda: organizm ma‘lum chegarada yetishmagan moddalarni yoki boshqa harakatdagi omillar, funktsional va kimyoviy yakin moddalar yoki boshqa omillar (omillarning o’zaro munosabati) almashtirish qobiliyati muxim ahamiyatga ega. 3.10 Tolerantlik konuni. Bu konun 1913 yilda Amerika olimi V.SHelford tomonidan kashf kilindi. Konunga muvofiq organizmlarning (turlarning) rivojlanishida cheklangan omillar ekologik ta‘sir etishda minimum yoki maksimum bo’lish mumkin, ular rtasidagi diapazon organizmlarning shu omilga (turlarning) chidamlilik (tolerantlik) miqdori bilan aniqlanadi. Birok ekologik adabiyotlarda uning boshqacha tushunchasi - tolerantlik amplitudasi ham mavjud. Tolerantlik konunining (V.SHelford) umumiy kurinishi kuyidagicha ifodalanadi: Organizmlarning usishi va rivojlanishi birinchi navbatda ekologik minimum yoki ekologik maksimum kiymatlariga yakinlashuviga muhit omillariga bog’liq . Agar ekologik omillarning ushbu konun bo’yicha atigi bittasi katnashmasa, unda xuddi usha omil organizmning, populyatsiya yoki jamoasining hayot faoliyatini limitlovchi omil hisoblanadi. Umuman shuni tasdiklash mumkinki, V.SHelfordning tolerantlik konuni Yu.Libixning minimum konuniga va F.Blekmanning limitlovchi omillar printsipiga nisbatan keng tushuncha hisoblanadi. Tolerantlik konuni katta amaliy ahamiyatga ega. Bu konunga asosan, xar kanday ortikcha moddalrni muhitni ifloslovchi deb karash kerak. Atigi

kurgokchil tumanlarda zarur suvning ham ortikcha miqdorda bo’lishi sugoriladigan yerlarda shurlanishga ba‘zida botkoklanishga (suv bosishiga) olib keladi. Ayrim elementlarning yetishmasligi (yod, ftor)-bukok va karies kasalliklarining asosiy sabablari hisoblanadi. Birok bu yerda ham ortikcha bo’lish urinsiz hisoblanadi, ogir metallarning ortikcha bo’lishi organizmlarning ogir funktsional buzilishiga olib keladi. Tolerantlik konuni ko’pgina kuzatuvchi omillar orkali tushuntiriladi. Ushbu konun pozitsiyasi kura shu narsa tushunarliki, organizmlar tolerantlikning keng diapazonida eng ko’p tarkalgan bo’lishi lozim. Organizmlar bitta omilga nisbatan tolernatlik keng diapazonda, boshqasiga nisbatan qisqa diapazonli bo’lishi mumkin. Masalan, inson ovkatlanishidan kura suvga chidamsizrok, ya‘ni suv ushbu xolatda limitlovchi omil hisoblanadi. Agar ekologik omillarning sharoitlaridan biri nooptimal bo’lsa, boshqa omillar bo’yicha tolerantdlik chegarasi o’zgarishi mumkin. Masalan, boshokli o’simliklarning tuproq tarkibida azotning yetishmasligi katta miqdorda suvni talab kiladi. Ko’pgina omillarning tolerantlik intervali organizmlar hayotining kiyin davrida, asosan ko’payish davrida (katta organizmlarga nisbatan ularning avlodlari hayot sharoitlariga chidamsizrok bo’ladi) kiskaradi 3.11 Ekologik omillarning o’zaro ta‘siri. Har xil ekologik omillar bir-biriga bog’liq bo’ladi. Bitta omilning o’zgarishi boshqa omilning o’zgarishiga olib keladi bu hodisa ekologik omillarning o’zaro ta‘siri deb nom olgan. Abiotik iklim omillarining eng muximi harorat va namlik. Ularning o’zaro ta‘siri ikkita asosiy: dengiz va kontinental iklim turi bilan shakllanadi. Dengiz iklimi kontinentalga nisbatan,namlik va xaroratning shiddatsiz uzgarib turish xususiyatiga ega. Barchamizning uz tajribamizdan ma‘lumki, namlik yukori bulganda, baland va past harorat mu‘tadilga nisbatan inson o’zini yomon his etadi. Omillarning o’zaro ta‘sirida bitta omilning boshqasiga kisman almashtirish o’ziga xos shaklga ega. Bitta omilning ta‘siri pasayib, boshqa omilning ta‘siri kuchayish hodisasi kompensatsiya effekti deb nom olgan. Masalan, ma‘lumki,

Peruning kator tumanlarida yillab yogingarchiliklar bulmaydi. O’simliklar yetishmagan namlikni xavo orkali tuplab kompensatsiya kiladi. Xar kanday muhit sharoiti kisman boshqasiga urin almashtirish mumkin, ya‘ni bitta va usha tashqi effektning ichki ekologik xodislar sababi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, doimiy yam-yashil janubiy o’simliklar ko’prok kontinentalli iklimda urmonlarning yukori ximoya yaruslarida usishga moslashgan. Bu xoltda iklim omili biotik omil bilan urin almashtiradi. Birok bitta ekologik omilni boshkasi butunlay urnini bosolmaydi. 3.12 Ekologik jarayonlar va ekologik omillar. Ekologik omillarning uzok va yunaltirilgan harakatlari yigindisi organizmlarni ekotizim va butun biosferada uning jamoasini o’zgarishiga olib keladi. Bu o’zgarishlarni ekologik jarayonlar sifatida aniqlash mumkin. Yashab turgan muhitni yoki insonni urab turgan muhitni yomonlashtirishni belgilaydigan barcha jaryonlar uchun umumiy bo’lgan detirioratsiya (Kommoner, 1972) atamasi taklif etilgan. Xozirgi paytda «atrof muhitni ifloslanishi» atamasining ishlatilishi kisman sodir bulayotgan jaryonlarni ifodalaydi. Deterioratsiyaga teskari (deteriorizatsiya) jarayoni xorijy adabiyotlarda konservatsiya nomini olgan. Birok bu atama unchalik aniqlikka ega emas. Kayta tiklanish, saklash, «soglomlashtirish» atamalari aniqrok ifoda etadi. Shuningdek «melioratsiya» atamasidan ham keng foydalaniladi. Agar ilgari undan faqat yerlarni yaxshilash bo’yicha foydalanilgan bo’lsa, ayni paytda atrof muhitni yaxshilash bo’yicha barcha tarbirlarda foydalanildi. Yukorida keltirilgan atamalar bilan birgalikda: intoksikatsiya (tirik organizmlarni degradatsiyaga uchratuvchi), kontaminatsiya (ekotizimlarning kimyoviy zararsiz parchalanmaydigan moddalar bilan ifloslanishi), peyorizatsiya ( muhit estetikasining buzilishi), dezertifikatsiya (chullanish) kabi bir kator atama va tushunchalardan foydalaniladi.

Похожие

Ekologik omillar

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar

Biosfera, ekologik tizim va ekologik omillar

Ekologik tizimlar, muhit va ekologik omillar

Ekologik omillar haqida tushuncha