Экологик экспертизанинг асосий принциплари - Экология - Рефераты

Экологик экспертизанинг асосий принциплари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Экологик экспертизанинг принциплари тўғрисида тушунча 2. Экологик экспертизанинг умумий принциплари 3. Экологик экспертизанинг илмий принциплари 4. Эколгик экспертизанинг перидик (ҳуқуқий) принциплари

www.arxiv.uz Принцип сўзи лотинча « principium » сўзидан олинган бўлиб «бошлаш», «асос» маъносини билдиради. Экологик экспертиза принциплари унинг асосий илмий қоидалари бўлиб, улар эклогик экспертиза фаолияти учун раҳбарий илмий ва амалий кўрсаткма ва қўлланма аҳамиятига эгадир. Принципларни экологик экспертиза методлари сифатида ҳам тушуниш мумкин. Экологик экспертиза принциплари экологик экспертиза фаолияти тажрабаларини ўрганиш ва умумлаштириш, улардан фойдаланиш асосида шаклланади ва ривожланиб боради. Принциплар табиат ва жамиятнинг ўзаро таъсирини оптималлаштириш эхтиёжларига максимал даражада мос келиши керак. Шу сабабдан экологик экспертиза принципларига қуйидаги хусусиятлар хосдир: 1) объектив ўзаро боғланган. Экологик экспертиза принциплари табиатга, тарих ва жамиятга, мамлакатга мос келгандагина уларни ҳисоблаш мумкин; 2) тарихан шартланганлик. Давлат сиёсати ва давлат тузуми ўзгариши билан экологик экспертиза принциплари ҳам ўзгаради. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши муносабати билан шундай ўзгаришлар содир бўлди; 3) Тизимлилик. Экологик экспертизанинг барча принципларини ўзаро боғлиқ классификациялаш мумкин (умумий, илмий, хусусий (компонентлар бўйитча), юридик ва бошқалар). Хозирги замон экологик эксспертизаси принципларининг қуйидаги учта йўналишини ажратиш мумкин: 1) умумий принциплар; 2) конкрет илмий принциплар; 3) юридик (ҳуқуқий) принциплар. Экологик экспертизанинг умумий принциплари экология (шу жумладан иқтисодий экология) ва табиатдан фойдаланиш иқтисоди фанларининг аниқланган ва экологик экспертиза учун муҳим аҳамиятга эга бўлган принципларига асосланиб ифодаланган принципларидан иборатдир. Экологик экспертиза фанининг экспертиза фаолияти ва

www.arxiv.uz тажрибаларини махсус йўналишдатадқиқ этиш асосида аниқлаган принциплари конкрет илмий принциплар қаторига киради. Экологик қонунчилик хужжатларида мустаҳкамланган ва экологик экспертиза амалиётида бажарилиши мажбурий бўлган юридик кучга эга бўлган принциплар юридик (ҳуқуқий) принциплар ҳисобланади. Уларни экологик экспертиза амалиёти принциплари деб аташ мумкин. Ушбу принциплар ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, улар бир-бирларини тўлдиради ва амалиётда жамият ва табиат ўртасидаги алоқаларга боғлиқ қонунларни ҳаётга тадбиқ этишга хизмат қилади. Экологик экспертизанинг умумий принциплари Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро таъсир ва алоқалар ҳам табиат, ҳам жамият қонунларига бўйсунади. Бундай ўзаро алоқаларнинг биринчи ва энг зарурий шарти табиат ва жамиятнинг бирлиги бўлиб, у табиат қонунлари билан белгиланади. Табиат жамият ривожланишининг табиий асосини ташкил этади. Инсон ҳаёти ва фаолиятини табиатсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шу сабабдан одам бир вақтнинг ўзида ҳам табиатнинг, ҳам жамиятнинг жаралмас қисми бўлган биоижтимоий мавжудотдир. Табиат ва жамият ўртасидаги алоқалар мувозанатини бусмаслик учун, жамият ва одамлар улар ўртасидаги боғлиқлик ва бирликни ҳар томонлама ҳисобга олиш ва ушбу алоқаларда ва табиатдан фойдаланишда табиат ривожланишининг объектив қонунларига асосланиши керак. Бошқача айтганда табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро таъсир ва алоқаларда табиатнинг биринчилиги принципи асосий ўринни эгаллайди. Шу сабабдан табиат қонунларига амал қилмаслик жамият ривожланишининг табиий асосларининг емирилишига, демак, жамиятнинг ҳам емирилишига олиб келади. Табиатнинг ўз-ўзини такрор ишлаб чиқариш ва янгилаш функциясини асосан биосфера компонентлари орасида асосий роль

www.arxiv.uz ўйнайдиган тирик организмлар (моддалар) бажаради. Шу сабабдан табиат билан жамият ўртасида тўхтовсиз модда алмашиш жараёнларини таъминлаш биогеноценозларга боғлиқдир. Барча табиий тизимларда ва улар орқали бутун биосферада зарур миқдор ва нисбатларда биологик ресурсларни доимий такрор ишлаб чиқаришга эришиш табиат билан жамиат ўртасида модда алмашиш жараёнларининг зарур шартидир. Бу талабни ҳозирги индустриал ривожланиш шароитида ижтимоий ишлаб чиқариш кенг миқёсда экологиялаштириш, табиат муҳофазаси технологияси ва техникасини кенг жорий этиш орқали бажариш мумкин. Экологик экспертиза фаолияти учун бевосита ва билвосита аҳамиятга эга бўлган умумий принципларга қуйидагилар киради: 1. Табиатнинг бирламчилиги принципи. Табиат ва жамиат ўртасидаги алоқалар, жамиятнинг табиатга таъсири табиат қонунларига мос келиши ва унга асосланиб амалга оширилиши керак. 2. Табиийлик принципи. Табиат биздан яхши билади ёндашувига, табиийликнинг устуворлигига асосланади. 3. Сохта муваффаққият принципи. Табиатдан фойдаланишда дастлабки муваффаққиятлар (ёки муваффаққиятсизлик) қисқа муддатли бўлиши мумкин. Табиатни қайта ўзгартириш ёки уни бошқариш тадбирларининг муваффаққиятини бир ёки бир неча ўн йиллик даврда (10- 30 йилда) табиат цикллари бўйича табиатнинг занжирли реакциясининг кечиши жараёнлари ва натижалари аниқлангандан кейингина билиш ва аниқлаш, баҳолаш мумкин. Фақат вақт бўйича чуқур экологик башорат хўжалик тадбирларининг ҳақиқий муваффаққиятини таъминлаши мумкин. 4. Табиатни қайта ўзгартириш (уни бошқариш) принципи. Бу тадбирларни амалга оширишда амал қилинадиган асосий қоидалар мажмуасидан иборат. Унда экологиянинг барча қонун, қоида ва принципларга жамият ижтимоий  иқтисодий ривожланишининг глобал ва маҳаллий қонуниятлари ҳисобга олинади ва табиатни қайта ўзгартиришга тизимли бошқариш талаблари қўйилади.

www.arxiv.uz 5. Ишлаб чиқаришни экологиялаш принципи. Табиий ресурсларни такрорий ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш орқали экологиялаштириш билдиради. Унинг асосий йўналишлари: экологик тизимларни сақлаш ва тиклаш; табиий хом ашёни қазиб олишнинг прогрессив технологиясини жорий этиш; моддий ресурслардан оқилона фойдаланиш; кам чиқитли ва чиқитсиз технологиясини барпо этиш ва жорий қилиш; алоҳида муҳофаза қилинадиган табиий ҳудудлар майдонини кенгайтириш; ишлаб чиқаришни экологик мақбул жойлаштириш ва худудий ташкил этиш; атроф табиий муҳитни ифлосланишини камайтириш ва йўқотиш. 6. Табиий ресурсларнинг ижтимоий фойдалилигини ошириш принципи. Мамлакатнинг табиий ресурсларга эхтиёжларини таъминлашда табиий ресурсларни такрорий ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини оширишга асосланишни билдиради. Бунда қуйидаги экологик мақбул йўналишлар асосий ўринни эгаллайди: тоғ-кон тармоқларининг ўсиш суръатлари моддий ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатларидан паст бўлиши; ишлаб берувчи саноат тармоқлари хом ашёдан рационал фойдаланишга асосланганлиги сабабли тоғ-кон саноатидан тезроқ суръатларда ривожланиши; чиқитсиз, кам чиқитли ишлаб чиқаришнинг, шунингдек табиат муҳофазаси жиҳозларини ишлаб чиқаришнинг ривожланиш суръатлари атроф муҳитни ифлослантирувчи тармоқлар ривожланиши суръатларидан юқори бўлиши; табиатни тикловчи тармоқларнинг ривожланиш суръатлари тоғ-кон саноати ривожланиши суръатларидан паст бўлмаслиги; табиат муҳофазасига капитал қўйилмаларнинг ўсиш суръатлари моддий ишлаб чиқаришга ўсиш суръатларидан юқори бўлиши. 7. Табиий ресурсларни кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш принципи. У қуйидагиларни ўз ичига олади: табиатни бевосита тиклаш миқёсларини кўпайтириш (ўрмончилик, рекультивация ва бошқалар);

www.arxiv.uz табиий хом ашёни комлекс қайта ишлашни ҳар томонлама ривожлантириш; табиатни муҳофаза қилиш ва бошқалар. Экологик экспертизанинг илмий принциплари Экологик экспертиза фаолияти ва амалиётининг турли соҳа ва йўналишларини илмий тадбиқ этишнинг асосий натижалари сифатида тавсия қилинган ва ҳар томонлама илмий асосланган экологик экспертиза принциплари конкрет илмий принциплари қаторига киради. Бундай принциплар қаторига қуйидагилар киради:  ҳар қандай ривожлантирилаётган хўжалик ва бошқа фаолиятнинг эхтимол тутилаётган экологик хавфлилик презумцияси;  экологик экспертиза хулосаларининг илмий асосланиши, объективлиги ва қонунийлиги;  экологик экспертиза объектлари рўёбга чиқариш тўғрисидаги қарор қабул қилинишига қадар давлат экологик эксспертизанинг мажбурийлиги;  хўжалик ва бошқа фаолиятнинг атроф табиий муҳитга таъсирини ва унинг оқибатларини баҳолашнинг комлекслиги;  экологик экспертизани ўтказишда экологик хавфсизлик талабларини ҳисобга олишнинг мажбурийлиги;  экологик экспертизанинг эҳтимол тутилаётган ўзгаришларни башорат қилишнинг зарурлиги;  экологик экспертизага тақдим этилаётган ахборотнинг ишончлиги ва тўлқинлиги;  экологик экспертиза экспертларининг экологик экспертиза соҳасида ўз ваколатларини амалга оширишдаги мустақиллиги;  ошкаралик, жамоат ташкилотлари (уюшмалар) иштироки, жаммоатчилик фикрини ҳисобга олиш;

www.arxiv.uz  экологик экспертиза қатнашчилари ва манфаатдор шахсларнинг экологик экспертизани ташкил этиш, ўтказиш, сифати учун жавобгарлиги. Ҳар қандай режалаштирилаётган хўжалик ва бошқа фаолиятнинг эҳтимол тутилаётган экологик ҳавфлилик презумцияси принципи, ушбу ҳолатнинг акси тасдиқланмагунча, уни юридик тўғри деб топишни билдиради. Экологик экспертиза хулосаларининг илмий асосланиши, объектьивлиги ва қонунийлиги принципи экологик экспертизанинг хулосалари асосланган ва илмий далиллар билан испотланган бўлишини, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш принципларига асосланишини, энг аввало, инсоннинг ҳаёти ва саломатлиги, одамнинг соғлом ва яшаш учун қулай атроф муҳитга эга бўлиш ҳуқуқларининг устуворлигини таъминлайдиган экологик ва иқтисодий манфаатдорларнинг илмий асосланган боғланмаларини таъминлаш принципларига асосланишини билдиради. Экологик экспертиза хулосалари қатъий қонунчилик талабларига таянади ва хулосаларининг объектив бўлишини таъминлайди. Экологик объектларини руёбга чиқариш тўғрисидаги қарор қабул қилинишига қадар давлат экологик экспертизанинг мажбурийлиги принципи икки хил аҳамиятга эга: биринчидан, атроф муҳитга ёки инсон саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган лойиҳалар, дастурлар, қурилмалар, қурилмаларини мажбурий  экспертизадан ўтказиш. Бунда юқори ташкилотлар фақат давлат экологик экологик экспертизанинг ижобий хулосасидан кейин кейин уларни руёбга чиқаришга рухсат бериши мумкин. Иккинчидан, экспертиза хулосасида кўрсатилган худлосалрни бажаришнинг мажбурийлигини билдиради. Хўжалик ва бошқа фаолиятнинг атроф табиий муҳитга таъсирини ва унинг оқибатларини баҳолашнинг комплекслиги принципи табиий ресурслардан рационал фойдаланиш, дастлабки табиий хом ашёни чуқур

www.arxiv.uz қайта ишлашни, чиқитсиз ва кам чиқитли ишлаб чиқаришга асосланишни ва шу асосда табиат муҳофазасини таъминлашни билдиради. Экологик экспертизани ўтказишда экологик хавфсизлик талабларини ҳисобга олишнинг мажбурийлиги принципи табиатдан фойдаланишнинг самарадорлигини таъминлашга, табиий ресурсларни такрор ишлаб чиқаришнинг энг яхши вариантларини танлашга, экологик хавфсизликни таъминлаган ҳолда хўжалик вазифаларини оптимал ечимини топишга йўналтирилган. Экологик экспертизанинг эҳтимол тутилаётган ўзгаришларни башорат (прогноз) қилишнинг зарурлиги принципи объектларни рўёбга чиқаришнинг табиат комлекси ва унинг қисмларида яқин ва узоқ муддатлардаги экологик оқибатларини ҳар томонлама ҳисобга олишга қаратилган. Эколгик экспертизага тақдим этилаётган ахборотларнинг ишончлилиги ва тўлқинлиги принципи экспертизанинг асосли, тўлақонли бўлишини таъминлаш, табиат қонунлари, табиат муҳофазаси қонунчилиги талабларини комплекс ҳисобга олишни ахборотлар тизими орқали таъминлашни билдиради. Экологик экспертиза экспертларининг экологик экспертиза соҳасида ўз ваколатларини амалга оширишдаги мустақиллиги принципи эколо8гик экспертиза комиссияларининг ўз фаолияти натижалари бўйича мустақил ва эркин хулоса чиқаришларига имкон имкон беришларига қаратилган. Экспертлар фақат фактларга, уларни илмий асослаш принципларига ва амалдаги қонунларга амал қилиши керак. Эколгик экспертиза айрим муассаса ёки одамлар гуруҳининг манфаатларини эмас, балки атроф муҳитни муҳофаза қилиш принципларини ҳимоя қилмоғи лозим. Ошкоралик, жамоат ташкилотлари (уюшмалари) иштироки, жамоатчилик фикрини ҳисобга олиш принципига биноан атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш оргонлари кенг халқ оммасини хавфли объектнинг мавжудлиги, улар бўйича экологик экспертиза тайинганлиги

www.arxiv.uz тўғрисида ошкоралик, очиқлик руҳида ҳаммага маълум қилишлари, билдиришлари, эшиттиришлари керак. Бу оргонлар шунингдек аҳолини экологик вазият тўғрисида ўз вақтида кенг ахборот орқали хабардор қилишлари шарт. Шунингдек экологик ахборотнинг ошкоралиги жамоатчиликни экологик экспертизани ўтказишга жалб этиш билан узвий боғлиқдир. Бундай иштирок этишнинг шакллари ҳар хил бўлиши мумкин: зарарли объектнинг экологик экспертизасини ўтказиш бўйича фуқоралар ва жамоат уюшмаларининг таклифларини кўриб чиқиш; жамоатчиликни (аҳолини) экологик экспертиза якунлари билан таништириш; референдумлар ўтказиш. Эколгик экспертиза қатнашчилари ва манфаатдор шахсларнинг экологик экспертизани ташкил этиш, ўтказиш, сифати учун жавобгарлиги принципи уларнинг масъулиятини кўрсатишларини таъминлашга қаратилган. Экологик экспертизанинг илмий тадқиқотларда асослаб берилган принциплари тавсиявий характерга эга бўлиб, уларнинг кўпчилиги муҳокама ва синовлардан кейин қонун хужжатларида ўз аксини топади. Эколгик экспертизанинг перидик (ҳуқуқий) принциплари Бу йўналишдаги экологик экспертиза принциплари экологик экспертиза тўғрисидаги қонун хужжатларида мустаҳкамланган, шу сабабдан улар олий юридик кучга эга. Унинг талабларини бузганликда айбдор шахслар қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. Экологик экспертизанинг Ўзбекистон Рспубликасининг “Экологик экспертиза тўғрисида” қонунда(2000 йил) белгиланган асосий принциплари (5-модда) қуйидагиларджан иборат:  қонунийлик;  холислик;  асослик;

www.arxiv.uz  экологик хавфсизлик талабларини хисобга олишнинг мажбурийлиги;  ҳар қандай режалаштирилаётган хўжалик ва бошқа хил фаолиятнинг эҳтимол тутилган презумцияси;  хўжалик ва бошқа хил фаолиятнинг атроф табиий муҳитга ва фуқаролар соғлиғига таъсирини баҳолашнинг комлекслиги; Кўрсатилган асосий юридик принциплар экологик экспертизанинг ўзига хос “микросхема”си бўлиб, уларни абадий ўрнатилган ўзгармас деб ҳисоблаб бўлмайди. Тарихий шароит ва мамлакатда сиёсий вазифаларнинг замон талабларига мувофиқ ўзгариши, ҳалқаро тажрибалардан фойдаланиш зарурати кўрсатилган принциплар мажмуасининг ўзгаришига олиб келиши ва улар янги принциплар билан тўлдирилиши мумкин. Қисқача хулосалар Экологик экспертиза принциплари унинг асосий илмий қоидалари бўлиб, улар экологик экспертиза фаолияти учун рахбарий илмий ва амалий кўрсатма, қўлланма аҳамиятига эга. Экологик экспертиза принциплари умумилмий, конгрет илмий, юридик йўналишларга бўлинади. Улар ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, бир- бирларини тўлдиради. Экологик экспертизанинг умумий принциплари қаторига табиатнинг бирламчилиги, табиийлик, сохта муваффаққият, табиатни қайта ўзгартириш, ишлаб чиқаришни экологиязалаштириш, табиий ресурсларнинг ижтимоий фойдалилигини ошириш, табиий ресурсларни кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш киради. Экологик экспертиза фаолияти ва амалиётининг турли соҳа ва йўналишларини илмий тадқиқ этишнинг асосий натижалари сифатида тавсия қилинган ва ҳар томонлама илмий асосланган принциплар конкрет илмий принциплар қаторига киради. Улар экологик хавфлилик

www.arxiv.uz презумцияси, хулосаларнинг илмий асосланиши, экологик экспертизанинг мажбурийлиги, оқибатларни баҳолашнинг комлекслиги ва бошқаларни ўз ичига олади. Экологик экспертизанинг илмий тадқиқотларда асослаб берилган принциплари тавсиявий характерга эга бўлиб, уларнинг кўпчилиги муҳокама ва синовлардан кейин қонун хужжатларида ўз аксини топади. Юридик принциплар экологик экспертиза тўғрисидаги қонун хужжатларида мустаҳкамланган бўлиб, улар юридик кучга эга. Унинг талабларини бузганликда айбдор шахслар қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. “Экологик экспертиза тўғрисида” (2002 йил) қонунида қуйидаги асосий принциплар белгиланган: қонунийлик; холислик; асослилик; экологик хавфсизлик талабларини ҳисобга олишнинг мажбурийлиги; ҳар қандай режалаштирилаётган хўжалик ва бошқа хил фаолиятнинг атроф табиий муҳитга ва фуқаролар соғлигига таъсирини баҳолашнинг комплекслиги. .

www.arxiv.uz Асосий адабиётлар : 1. Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш. Қонунлар ва норматив хужжатлар. Т. 2002. 2. “Экологик экспертиза тўғрисида”. Ўзбекистон республикаси қонуни (2002й). Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш. Қонунлар ва норматив хужжатлар. Т. 2002. 3. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш миллий ҳаракат режаси. Т. 1998. 4. Узбекистан: на пути к устойствому развитию Повестка дня на 21 век. Т. 2002. 5. Национальнўй доклад. О состояний окружаюшей природней средў и использовании природнўх ресурсов в Республике Узбекистан. Т. 2002. 6. Реймерс Н.Ф. Природапользование. Словарь справочник. М. 1990. 7. Справочник эколога  эксперта. Т. 1997. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Экологик экспертизанинг асосий йўналишлари

Экологик экспертизанинг ҳуқуқий асослари

Экологик экспертизанинг илмий-методик асослари

Экологик вазият ва муаммоларнинг келиб чиқишининг асосий сабаблари

Экологик таҳлил