Экологик биотехнология ва унинг янги ривожланаётган соҳалари ҳамда улардан фойдаланиш имкониятлари - Экология - Рефераты

Экологик биотехнология ва унинг янги ривожланаётган соҳалари ҳамда улардан фойдаланиш имкониятлари

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

21.6376953125 KB

Экологик биотехнология ва унинг янги ривожланаётган соҳалари ҳамда улардан фойдаланиш имкониятлари Режа: 1. Турғун ифлослантирувчи манбалар 2. Кўчма ифлослантирувчи манбалар 3. Сув ресурсларининг ифлосланиш манбалари 4. Ўсимликларни ҳимоя қилишнинг биологик усули

Ўзбекистон Республикасида атроф муҳит ҳолати, унга таъсири ва муҳофаза қилиш, шунингдек, табиий ресурслардан фойдаланишни баҳолаш механизми ёки кенг маънода умумлаштирилган интеграл таҳлили сўнгги йигирма йилда катта одимлар билан ривожланди. Инсон ва атроф муҳит ҳимояланиши ҳолати ҳамда ифлосланган атроф муҳитнинг хавфли таъсири қонуниятлари ва ўзаро муносабати ҳақидаги билимлар тизимининг шаклланиши умумий муаммоси, шунингдек экологик хавфсизликни таъминлашнинг ягона ва комплекс тизимини яратиш муаммоси вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ва унинг тузилмавий бўлинмалари маълумотлари, аввал нашр этилган «Ўзбекистон Республикасида атроф табиий муҳит муҳофазаси ва табиий ресурслардан фойдаланишнинг ҳолати тўғрисида»ги миллий маърузалар «Экологик индикаторлар бўйича Ўзбекистон атроф муҳити ҳолатини баҳолаш» атласи, вазирликлар, идора ва ташкилотлар, БМТ Тараққиёт дастури, ЮНЕП, Жаҳон банки ва бошқа халқаро ташкилотлар экологик ахборотини умумлаштириш асосида сўнгги 20 йил давомида атроф муҳит ва табиий ресурслардан фойдаланиш ҳолати ва ретроспектив таҳлили, тараққиёт баҳоси, тамойиллари ҳамда прогнози биринчи марта ёритилади. Экологик хавфсизликнинг вужудга келиш механизмлари, шахс, жамият, шунингдек давлат ҳамда турли фаолият турига ихтисослашган ташкилотлар, корхоналар, объектлар экологик хавфсизлигини таъминлаш бўйича тизимли ёндашувнинг ўзаро боғлиқлиги очиб берилади|, шунингдек, атроф муҳитинг ҳозирги ҳолати, табиий ресурслардан фойдаланиш, атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва сифатини яхшилаш бўйича амалга оширилган ҳамда оширилаётган фаолият ҳақида маълумотлар тақдим этилган. Экологик биотехнология бу экологик, яъни атроф-мухит муаммоларини ечишда мутаносиб биотехнологиянинг қўлланилишидир. Бинобарин, қолдиқ чиқиндиларни қайта ишлаш, ифлосланишга қарши кураш, биотехнологик услубларнинг биотехнологик булмаган технологиялар билан қўшишдир.

Ифлосланишга қарши кураш ҳозирги кундаги долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Ишлаб чиқаришдаги қолдиқларни ерга кумиш ҳам атроф муҳитнинг ифлосланишига олиб келади. Бироқ экологик биотехнологияда кўмилган чиқиндилардан биогаз олиш жараёнларини ҳам кўриб чиқиш керак. Бундан ташқари экологик биотехнология зараркунандаларга қарши биотехнологик кураш ва азотни биологик фиксасия қилишни амалга оширади. Экологик биотехнология нуқтаи назардан, аэроб жараёнлар муҳим ҳисобланади. Бу жараёнларда сувни тозалаш ва уни стабиллаш ишлари олиб борилади. Бунинг учун турли хилдаги реакторлар конструкциялари мавжуд. Маълумки, ҳозирги пайтда республикамизнинг қишлоқ хўжалигини янада ривожлантириш, аҳолини экологик тоза озиқ-овқат ва саноат маҳсулотлари билан таъминлаш ўз ечимини кутаётган муаммолардан ҳисобланади. Бунинг учун илмий тадқиқот ишлари натижаларини амалда кенгроқ жорий этиш, ўсимликларни тез ва мунтазам ривожланиши учун қулай шарт-шароитлар яратиш, тупроқ тизимини яхшилаш каби муаммолар кўндаланг бўлиб турибди. Экологик тоза қишлоқ хўжалик маҳсулотлар ишлаб чиқариш нафақат агротехника қоидаларига амал қилиш, минерал ва органик ўғитларни кўпроқ қўллашга, балки тупроқнинг минерологик таркиби ва ғоваклигига боғлиқдир. Тупроқнинг ғоваклиги қанча юқори бўлса, унинг фильтрлаш қобилияти шунча паст бўлади ва бундай тупроқни соғлом деб бўлмайди. Масалан, қумнинг ғоваклиги 40%, туфнинг ғоваклиги 46,6%, торфники эса 82% ни ташкил этади.Тупроқ доначалари йирикроқ бўлса унинг ғоваклиги ҳам шунча юқори бўлади. Энг катта ғоваклар тошлоқи тупроқларда ва энг кичик ғоваклар лой тупроқда бўлади. Агар тупроқ ғоваклиги 60-65% ни ташкил этса ундай тупроқларда ўз-ўзини тозалаш жараёнлари учун қулай шароит вужудга келади.

Турғун ифлослантирувчи манбалар Турғун манбалардан атмосфера ҳавосига 150 дан ортиқ ифлослантирувчи моддалар ташланади, булар ташламаларни асосини ҳосил қилувчи қаттиқ моддалар (жумладан, оғир металлар, ванадий беш оксиди, бенз(а)пирен), олтингугурт диоксиди ва озон, метилмеркаптан, фосфорли ангидрид, мишяк ва бошқа ўзига хос юқори токисик зарарли моддалар ташламаларидир. Саноатда ёқилғи-энергетика, кимё ва нефть-кимё саноати азот оксидлари ташламаларини ташлашда асосий ҳисса қўшади. Улар улушига республика бўйича азот оксиди ташламаларининг 86,8% тўғри келади. Бироқ, азот оксидлари барча ташламаларининг республика бўйича 57,9% ва тармоқ бўйича 26,7% энергетика улушига тўғри келади. Йирик ИЭС ва ИЭМларда асосий қувватларда 25 йилдан ортиқ вақтдан бери ишламоқда, ёқилғидан фойдаланиш самарадорлиги 3335%ни ташкил қилади. Ёқилғидан фойдаланишнинг паст самарадорлиги атмосферага ортиқча ташламалар ташланишига олиб келади, бу мазкур объектлар жойлашган аҳоли яшаш пунктлари ва шаҳарларда (Тошкент, Ангрен, Навоий) атмсофера ҳавосининг ифлосланиши даражасига таъсир кўрсатади. Чанг - қаттиқ зарралар демакдир, уларнинг дисперс ва компонент таркиби унинг (табиий ёки антропоген) келиб чиқишига боғлиқ. Улар таркибига минерал тузлар, металл оксидлари ва органик бирикмалар киради.Ўзбекистон ҳудудида атмосферага чанг келиб тушишининг йирик табиий манбалари – Қорақум, Қизилқум ва Оролқумнинг (Орол денгизининг қуриган қисмининг) мустаҳкамланмаган қумли тупроқлари ва шўрҳок чўллар мавжуд.Очилиб қолган денгиз туби Оролқум тузли чўлини ташкил қилди, бу ердан ҳар йили катта миқдорда туз ва қум заррали чанглар шамол ёрдамида тарқалади. Қуруқ тўзонлар массаси ўртача йилига 500 дан 2702 кг/гача ўзгаради. Ушбу чанг таркибида сулфат тузлари 25-48%, хлорид тузлари – 18- 30%, карбонат тузлари – 1020% гача сақланишига етади. Чанг-туз кўчишининг асосий ҳажмлари соҳилбўйи полосасининг 300 км оралиғида

рўй беради. Жанубий Оролбўйида тупроққа тушадиган чанг миқдори суғориладиган ерларга қараганда, ўн баравар кўпроқдир. Республика бўйича атмосферага қаттиқ зарралар ташламалари антропоген манбаларининг умумий қуввати табиий манбаларга нисбатан анча паст бўлиб, 1,311 млн. т/йилга баҳоланади. Кўчма ифлослантирувчи манбалар Кўчма манбалардан атмосфера ҳавоси ифлосланишини камайтиришга йўналтирилган тадбирлардан бири автомобиллар двигателларининг ишлатилган газлари токсиклилиги ва тутун қалинлилигини давлат назоратидан ўтказиш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси, ИИВ ва Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 1996 йил 31 мартдаги 12/79/137-сонли қўшма буйруғига мувофиқ, таъкидланган давлат назорати доирасида «Тоза ҳаво» тадбири амалга оширилади. Тадбир ҳар йили мамлакатмизнинг барча ҳудудларида икки босқичда амалга оширилади. Тадбир жараёнида автотранспорт корхоналари, авто билларга ёқилғи қуйиш шоҳобчалари, техник хизмат кўрсатиш шаҳобчалари, автотаъмирлаш заводларининг экологик ҳолати текширилади. Ташламаларида углерод оксиди (CО - 70%) ва углеводородлар (CН - 13%) кўп бўлган карбюраторли ва дизелли (уларда тутунлилик таркиби назорат қилинади) автомобилларни текширишга алоҳида эътибор берилади. «Тоза ҳаво» тадбирини амалга ошириш чоғида, йили мамлакатда рўйхатга олинган автомобиллар сонининг 40-48% текширилади. Республикада автотранспорт техникаларини муқобил ёқилғи турларига ўтказиш бўйича ишлар давом эттирилмоқда. Ҳозирги вақтда, автотранспорт воситаларини сиқилган табиий газ ва суюлтирилган нефть газига ўказиш муваффақиятли амалга оширилмоқда.

Сув ресурсларининг ифлосланиш манбалари Сув ресурсларининг антропоген ифлосланшини қуйидаги тарзда ажратиш мумкин: - қишлоқ хўжалиги фаолияти натижасидаги ифлосланиш; - саноат фаолияти натижасидаги ифлосланиш; - шаҳар ва қишлоқ туманларидаги маиший ифлосланиш манбалари. Атроф-муҳит муҳофазаси нуқтаи назаридан қишлоқ хўжалиги далаларидан минерал ўғитларнинг ва ўсимликларни кимёвий ҳимоялаш воситаларининг суғорма сувлар билан чиқиши, шунингдек чорвачилик комплексларидан ифлосланган оқаваларнинг ерусти ва сизот сувларига тушиши алоҳида хавф уйғотади. Коллектор-дренаж сувлари билан энг кўп ифлосланганлик кичик дарёлар ва Амударёнинг қуйи қисмларида кузатилади. Танлама асосда ўтказилган тадқиқотлар ташланадиган токсик моддалар умумий миқдори бўйича сувнинг ифлосланишига Қашқадарё, Фарғона ва Хоразм вилоятларидаги хўжаликлар энг катта ҳисса қўшиши кўрсатди. Асосий саноат ифлослантирувчилари манбалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади : - кон-қазиб олиш ва металлургия саноати, металларни гальваник қайта ишлаш - ва бошқалар ташланмаларидаги оғир металлар (токсинлар); - ихтисослашган саноат тармоқларидан (токсинлар ва нотоксинлар) тушадиган азот, сианид каби ва бошқа органик моддалар; - нотоксик органик моддалар (БПК, XP К), масалан, озиқ-овқат ва енгил саноати ташланмалари; - ҳар хил саноат корхоналари турлари, жумладан, кимё саноати ташланмаларининг токсик органик қисмлари, масалан, нефть компонентлари, қоришмалар ва ҳоказо.

Ўсимликларни ҳимоя қилишнинг биологик усули Пестисидларни кенг ва кўпинча назоратсиз қўлланилиши жиддий салбий оқибатларга олиб келди, прераратларга бардошли, улар билан курашиб бўлмайдиган зарарли организм ва популясиялар пайдо бўлди. Баъзи ҳолларда табиий тартибга солувчи омиллар фаолияти йўққа чиқарилган эди. Айрим пестисид концентрасияларининг озуқа сифатидаги, фойдаланиладиган препаратларнинг инсонга ва фойдали ҳайвонларга токсик ва метатоксик таъсири, шунингдек пестисидларнинг экотизимнинг турли элементларига назорат қилиб бўлмас таъсирлари ҳақидаги маълумотлар мавжуд. Бундан ташқари, ўсимликларни кимёвий ҳимоялаш воситаларининг кенг қўлланиши кўпгина мамлакатларда сув ресурслари, атмосферанинг ифлосланишига, кимёвий моддаларнинг озиқ-овқат маҳсулотларида қолдиқлари йиғилиб қолишига, ёввойи ҳайвонларга керакли бўлмаган таъсирга олиб келди. Пестисидларнинг тирик организмлардаги модда алмашинуви, асаб ва эндокрин тизимига, кўпайиш жараёнлари ва ҳоказоларга салбий таъсири белгиланган. Кимёвий моддалардан фойдаланишнинг салбий оқибатлардан бири бу- жадал равишда ишлов бериладиган экин бўлмиш ғўзада пестисидларга бардошли зараркунандалар популясиясининг пайдо бўлганлигидир. Бироқ, зикр этилган тадбирлар атроф-муҳит муҳофазаси ва фойдали бўғиноёқлиларни сақлаб қолиш муаммоларини тўлиқ ҳал қила олмайди. Уни фақатгина нокимёвий кураршиш усули билан ҳал этиш мумкин. Биологик усулнинг қўлланилиши бир йўла иккита муаммони ҳал қилади: ҳосилни зараркунандалардан ҳимоялаш, ва энг асосийси – атроф- муҳитнинг хавфли кимёвий моддалар билан ифлосланишидан ҳимоялашни ҳал қилади. Бизни мамлакатда, ўсимликарни биологик ҳимоялаш усулини амалиётда қўлланилиши 70 йилдан аввал бошланган. Сўнгги йилларда, биоусулларни фермер ва деҳқон хўжаликлари амалиётига бевосита жорий қилиш билан шуғулланадиган, биологик институтлар ва лабораториялар тармоғи яратилди.

Адабиётлар : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Биохавфсизлик ва экохавфсизлик

Экологик – иқтисодий районлаштириш ва регионлар табиий – экологик потенциалидан фойдаланиш

Ер ости бойликлари ва улардан тўғри фойдаланиш

Табиий энергия манбалари ва улардан фойдаланиш. Қуёш энергияси, биомассалар, шамол, дарё ва денгиз тўлқинлари

Ҳозирги экологик кризис (танқислик) ва унинг хусусиятлари