Атроф-муҳитнинг такрор ишлаб чиқаришдаги аҳамияти ва уни муҳофаза қилиш зарурияти - Экология - Рефераты

Атроф-муҳитнинг такрор ишлаб чиқаришдаги аҳамияти ва уни муҳофаза қилиш зарурияти

Загружено в:

24.11.2022

Скачано:

0

Размер:

89.5595703125 KB

Атроф-муҳитнинг такрор ишлаб чиқаришдаги аҳамияти ва уни муҳофаза қилиш зарурияти Режа: 1. Инсониятнинг табиатга таъсир доирасининг кенгайиб бориши 2. Фан-техника инқилоби ва унинг табиатдаги ўзгаришларга таъсири 3. Ишлаб чиқаришнинг интенсивлашуви ва унинг салбий оқибатлари

1. Инсониятнинг табиатга таъсир доирасининг кенгайиб бориши Инсоннинг табиатга таъсир этиши одам пайдо бўлган даврлардан бошланган. Лекин кишилик жамияти ривожланишининг илк даври - ибтидоий жамоа даврида одамлар асосан овчилик ва балиқ тутиш билан кун кечирганларида, уларнинг ҳаёт фаолияти табиий шароит ва ресурслар билан, айниқса, чамбарчас боғлиқ эди. Инсоннинг табиатга бўлган таъсири эса, асосан йирик ҳайвонлар сонининг камайишида акс этган. Бинобарин, ибтидоий босқичда инсон фаолиятида табиат таъсири устунлик қилган. Инсоннинг табиатга кўрсатадиган таъсири эса унча сезиларли эмас эди. Бироқ, инсоннинг табиатга етказадиган салбий таъсир доираси тобора кенгая борган: йирик ҳайвонлар овланавериб камайиб кетган, ўрмонлар ёнғинлар натижасида зарар кўрган ва ҳоказо. Демак, ўша вақтдаёқ экологик инқироз намуналари кузатила бошланган, овланадиган йирик ҳайвонлар тугай бошлагач, ибтидоий одам кун кечиришнинг янги шаклларига, чунончи, деҳқончилик билан чорвачиликка ўтишга мажбур бўлган. Чорвачилик ва айниқса, деҳкончиликнинг пайдо бўлиши ҳамда ривожлана бориши билан инсоннинг табиатга кўрсатадиган таъсири янада кучайди. Чорва молларининг яйловларда муттасил боқилиши, ўсимлик қопламининг қисқаришига ва ёввойи ҳайвонларнинг яшаб турган жойидан сиқиб чиқарилишига сабаб бўлди. Деҳқончиликнинг бошланиши, яъни ерларни ҳайдаш, ўрмонларни кесиш ва ёндириш, қурғоқчил районларда дастлабки ирригацион системаларни барпо этиш одамлар яшайдиган жойлардаги ландшафтларнинг характерини тубдан ўзгартириб юборди. Натижада катта-катта майдонларда табиатнинг қиёфаси ўзгариб, ҳайвонлар сонининг камайишидан ташқари, дарё сувларининг камайиши, тупроқ эррозиясининг ривожланиши ва бошқа салбий ҳодисалар ҳам кузатила бошлади. Баъзи бир қимматли ҳайвон турлари бутунлай қирилиб кетди.

Бирмунча сўнгги даврларда ибтидоий даврдагига нисбатан маҳсулот кўпроқ ишлаб чиқарила бошланди, натижада одамлар меҳнат фаолиятининг табиатга салбий таъсири кенг миқёсда ёйилди. Чунончи, Ўрта Ер денгизининг асосий ўрмонлари ўша даврдаёқ йўқ қилинган экан. Шунингдек, Евроосиёнинг каттагина қисми ўзлаштирилди ва ишлаб чиқаришга янги табиий ресурслар: жуда катта яйлов ва ўрмон бойликлари, кўплаб фойдали қазилма (темир ва қумуш) конлари жалб этилди. 1-расм. Дунё ўрмон ресурсларининг қитъалар бўйича тақсимланиши Айни пайтда, ишлаб чиқаришнинг моддий асосини ташкил қилувчи деҳқончилик кенгайиб, ўрмон массивларининг қисқариши давом этди. Ўрмонлардан очилган ерларни экин майдонлари ва яйловлар тобора кенг эгаллай бошлади. Айни вақгда, кўплаб ҳашаротлар ва кемирувчилар яшаши учун янги, қулай экологик шароит вужудга келди. Бинобарин, улар тобора кўпайиб, қишлоқ хўжалик зараркунандаларига айландилар. Шу билан бирга табиий ландшафтларнинг ўзгариши, ўрмонларнинг камайиши, яланг ерларнинг орта бориши ҳисобига ҳайвонот дунёсида ҳам ўзгариш рўй берди. Фан-техника инқилоби ва техниканинг ривожланиши даврида, табиий ресурслар ва ишлаб чиқариш воситаларидан хусусий мулк эгаларининг максимал даромад олишга интилиши табиатнинг барча бойликларидан

интенсив ва айни вақтда ваҳшиёна фойдаланишга олиб келди. XVIII-XIX асрларда саноат тараққиёти туфайли кўплаб табиий ресурслар: ер ости бойликларидан, қишлоқ хўжалик ерларидан, балиқ захираларидан, сув ва қуруқлик ҳайвонларидан, ўсимлик дунёсидан кенгроқ фойдалана бошланди, ўрмонлар майдони кескин қисқарди. 2-расм. Дунё ўрмон ресурсларига нисбатан МДҲ давлатларининг улуши Хуллас, нисбатан қисқа вақтда сайёравий масштабда тупроқ эрозияси кучайди, вайрон қилувчи сув тошқинлари авж олди, дарёлар саёзлашди ва чучук сув танқислиги муаммоси вужудга келди. Ландшафтларнинг тубдан ўзгариши ва интенсив ов қилиш ҳайвон ресурсларига салбий таъсир кўрсатди. Кўплаб қимматбаҳо фауна ва флора турлари йўқ бўлиб кетди ёки улар сони кескин камайди. XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошида кимё саноатининг ривожланиши, темир йўллар қурилиши, денгиз ва дарёларда кемаларнинг пайдо бўлиши, айниқса, фойдалй қазилмалардан тобора кўпроқ фойдаланиш кенгайди. Масалан, дунё бўйича чўян эритиш 1860 й. 4,2 млн. тоннадан 1900 й. 38 млн. тоннагача кўтарилди. Бу вақтга келиб, саноатда ва хўжаликнинг бошқа соҳаларида ички ёнув двигателларидан кенг фойдаланилиши муносабати билан техника тараққиётида катта ўзгариш юз берди. Ишлаб

чиқаришда янги мураккаб машиналарни ва меҳнат қуролларини жорий қилиш, шаҳарлар ва саноат марказларининг кўпайиши, ишлатиладиган ёқилғи миқдорининг кескин ўсишига олиб келдики, бу ҳол фойдаланилмайдиган чиқиндиларнинг, ташландиқларнинг, шлакларнинг, чанг, қурум ва тутунларнинг кўпайишига сабаб бўлди. Буларнинг ҳаммаси атроф табиий муҳитнинг сезиларли ўзгаришига ва ифлосланишига олиб келмоқда. Ташқи муҳит ифлосланишининг бу қадар ошиб боришига қарамай, табиатдаги мувозанатни сақлаш масаласига етарли аҳамият берилмаяпти: бунинг устига саноат корхоналарининг чиқиндилари, ташландиқлари, шаҳарлардан тўпланган ахлатлар тоза сув ҳавзаларига, асосан дарёларга ташланмоқда. Шундай бўлсада, табиатнинг ўзини-ўзи тозалаш ва тикланадиган биологик ресурсларни такрор барпо этиш имконияти ҳали ҳам сақланиб қолмоқда. Инсон хўжалик фаолиятининг табиатдаги салбий оқибатлари ер юзининг турли районларида бир хил эмас. Дастлаб, бундай зарарли таъсирга индустрияллаштириш ва урбанизация йўлига тушган Ғарб мамлакатлари (Британия Бирлашган Қироллиги, Франция, Бельгия, Голландия ва бошқалар) дуч келдилар. Шундай қилиб, ишлаб чиқаришнинг юқоридаги босқичлари табиатдан самарали фойдаланиш имкониятини сўндира борди ва географик муҳитдаги тикланмайдиган салбий ўзгаришлар энди маҳаллий эмас, балки минтақавий миқёсга айланди, яъни катта- катта майдонларни ёппасига қамраб олди. Бироқ, табиат ўзининг узоқ эволюцияси давомида издан чиққан табиий жараёнларни ва мувозанатни тиклаш имкониятига ҳали ҳам эга. Саноатнинг ривожланиши табиий ресурсларнинг камая боришидан ташқари, янги муаммони — атроф-муҳитнинг ифлосланиши муаммосини келтириб чиқарди. Сув ҳавзалари, атмосфера ҳавоси, тупроқлар саноат чиқиндилари билан кучли ифлосланиб бораётганлиги маълум. Булар бугунги кунда ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, шунингдек, одамлар соғлиғига ҳам кучли хавф бўлиб қолди. Мазкур салбий омил аста-секин бутун ер юзини ўз

таъсири остига ола бошлади. Бунинг асосий сабаби шунда эдики, агар, инсоннинг хўжалик фаолияти XX аср бошларига қадар лоакал ва регионал характерга эга бўлса, эндиликда сайёравий, яъни глобал масштабга айланиб кетди. Бу ҳол XX асрнинг 40-50-йилларидан бошлаб аниқроқ кўрина бошлади. Шу вақтга келиб, ер юзининг бирон-бир бурчагида инсоннинг у ёки бу даражада табиатга таъсири бўлмаган жой қолмади. Ҳатто, Антарктиданинг қўл теккизилмагандек кўринган табиатида ҳам радиоактив чанглар ва ДЦТ пестициди борлиги, ёқилғи маҳсулотлари ва бошқа сунъий бирикмалар мавжудлиги қайд қилинди. Шундай қилиб, XX асрнинг иккинчи ярмига келиб, турли табиат ресурсларининг регионал танқислиги атроф-муҳитнинг эса, глобал масштабда ифлосланиши ва мувозанатининг бузилиши рўй бериб, у тобора кескин тус ола борди. Географик муҳитда энергетика балансининг ва экологик шароитнинг бузилиши учун реал хавф пайдо бўлди; бу эса кишилик жамиятининг келажакдаги ҳаёти ва фаолиятини мураккаблаштириб юборади. Ер шарида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши пайдо бўлгунга қадар, атиги бир неча ўн миллион одам яшаган. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг вужудга келиши жаҳон аҳолиси сонининг тахминан 500 миллионга яқин бўлишига олиб келди. Саноат инқилоби туфайли эса аҳоли сони кескин ортиб, 3,5 млрд га етди. Фан-техника инқилоби ва тиббиётдаги катта ютуқлар сабабли «демографик портлаш» вужудга келди. Лекин, ҳозирги вақтга келиб, аҳоли сонининг йиллик ўсиш суръатлари анча камайди ва 2004 йилда 1,3% га тенг бўлди. 1974 йилда Ер шарининг аҳолиси ҳар минутда 150 кишига ёки бошқача қилиб айтганда, суткасига 216 минг кишига кўпайган. Сўнгги маълумотларга кўра, жаҳон аҳолисининг сони 1990 йилда 5438 млн. кишига, 2000 йилда 6030 млн. кишига, 2007 йилда эса 6290 млн. кишига тенг бўлди. 2012 йилнинг охирида эса дунё аҳолиси сони 7 млрд.дан ошди.

2. Фан-техника инқилоби ва унинг табиатдаги ўзгаришларга таъсири XX асрнинг тахминан 50-йилларидан бошлаб, ишлаб чиқариш кучларининг «Фан-техника инқлоби» деб ном олган сакраб ўсиши муносабати билан инсон билан табиат ўртасидаги ўзаро таъсир мисли кўрилмаган масштабга етди ва кўп жиҳатдан янги шаклларга эга бўлди. Фан-техника инқилоби туфайли саноат ва транспортнинг гуркираб ўсиши, урбанизациянинг кучайиши, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини кимёлаштириш - бу омилларнинг ҳаммаси табиий ресурслардан фойдаланишни ниҳоятда жадаллаштириб юборди. Табиийки, бу омилларнинг атроф-муҳитга ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига, фойдали қазилмалар захирасига, тупроқлар ҳолатига, атмосфера ҳавоси ва сув ҳавзалари сифатига бўлган салбий таъсири ҳам кучаймоқда. Фан-техника тараққиёти атмосферада, денгиз ва океанларда, ички сув ҳавзаларида ва ер ости сувли қатламларида содир бўладиган сувнинг айланма ҳаракатига, яъни сайёранинг гидрологик режимига муҳим ўзгаришлар киритмоқда. XX аср одами қудратли техника туфайли географик қобиқдаги модда ва энергия алмашинув жараёнига бевосита таъсир кўрсатиб, кўп жойлар табиатидаги мувозанатни бузишгача бориб етди. Инсон фаолиятининг бу таъсири тез ортиб бормоқда. Бинобарин, фан-техника тараққиёти натижасида, антропоген омил юқорида айтиб ўтганимиздек, сайёравий масштабдаги табиий географик ва геологик омилга тенглашиб қолди. Инсон фаолиятининг айрим соҳалари (тоғ жинсларидан фойдаланиш, ер ости бойликларини қазиб олиш, каналлар қазиш, дарё сувларини тартибга солиш, сув омборлари қуриш ва ҳоказолар) табиатдан аёвсиз фойдаланиш ҳолатини келтириб чиқармокда. Гранит қояларининг емирилиши илгари 6 минг йилда 1 м тезлик билан ўзгарган. Инсон портлатишлар ва замонавий техникалар ёрдами билан рельефни ўзгартириш, канал ўзанлари қазиш, йўлларни ўтказиш, тоғ ёнбағирларини терассалаштириш ва қурилиш майдонларини

текислаш орқали бу каби геологик-геоморфологик жараённи бир неча минг баравар тезлаштирди. Фақат бир йил давомида далаларни ҳайдаш, қурилиш ва кон ишларида 4 минг км 3 тупроқ ва грунт кўчирилади. Шундай қилиб, фан-техника тараққиёти шароитида табиий муҳитда чинакамига улкан ўзгаришлар рўй бермоқда. Ҳозирги фан-техника тараққиётининг табиатга таъсир этиш йўллари ва шакллари ниҳоятда кўп. Бу таъсир натижасида табиатда миқдор ўзгаришларигина эмас, балки сифат ўзгаришлари ҳам содир бўлмоқда. Фантехника инқилобининг табиатга таъсир этишининг энг муҳим асосий анъаналари қуйидагилардан иборат: 1. Табиий ресурсларни истеъмол қилиш ҳажмининг ортиши ҳамда атроф-муҳитнинг ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқиндилари билан ифлосланиши кучайди: 2. XX аср иккинчи ярмида фан-техника инқилоби муносабати билан жамиятнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш, такрор ишлаб чиқаришни янада ривожлантириш заруратлари учун табиий ресурслардан интенсив фойдаланиш имкониятлари бениҳоя кенгайди. Хусусан, саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг кескин юксалиши табиий ресурсларни истеъмол қилишни кескин ортишига олиб келмокда. Жон бошига истеъмол қилинадиган материаллар 1913 й. - 4,9 т., 1940 й. - 7,4 т., 1960 й. - 14,3 тоннани ташкил этган бўлса, 2000 йилга келиб 35-40 тоннани ташкил этди. Ҳозирги вактда инсоният хўжалик-маиший эҳтиёжлари учун йилига дарёлар оқимининг тахминан 13% идан фойдаланади. Бунинг 5,6%и қайтмас сувлардир. Йилига ер бағридан 100 млрд. т.дан ортиқ ёқилғи, фойдали қазилмалар ва қурилиш материаллари қазиб олинади, 800 млн. т. ҳар хил металлар эритилади. Ер шарида йилига тахминан 3,5 млрд т. нефть, 5,0 млрд т. кўмир сарфланади, 100 миллионлаб автомобиль, самолёт, трактор двигателлари ишлайди. Дунё бўйича ҳозирги вақтда истеъмол қилинадиган ёғоч-тахта 3

млрд. м 3 дан ошиб кетди, ҳар йилги овланадиган балиқ, қисқичбақа ва моллюскалар 110-120 млн. тоннага тенгдир. Ҳозирги вақтда дунё бўйича қишлоқ хўжалик экинлари билан қуруқликнинг 13 % и, ўтлоқ ва яйловлар билан 17,5 % и банд. Аҳолининг ўсиши саноат, қурилиш ва савдо ривожланган шаҳарларда ортиб бормокда. Қурилишлар банд қилган ерлар майдони 1990 йилда 150 млн. гектардан, 2000 йилда эса 300 млн. гектардан ошиб кетди. Инсон бир қарашда жуда унумсиз кўринган совуқ саҳроларни, денгиз чуқурликларини, қутб ёки ҳудудларини ишга солмокда, энг оддий организмлар ва бактериялардан фойдаланмокда, ер бағридан 5 километргача бўлган ва ундан ҳам чуқурдан хилма-хил фойдали қазилмаларни қазиб олмокда. Табиий ресурслардан фойдаланиш ҳажмининг доимо ортиб бориши, улардан фойдаланишнинг истиқболи ва муддати, уларнинг тамом бўлиш хавфи ва бу билан боғлиқ бўлган кўплаб иқтисодий муаммоларни кун тартибига кўндаланг қилиб қўймоқда. Кейинги вақтларда кўпгина энг муҳим табиий ресурсларнинг чекланганлиги ҳақидаги тўғри тушунча жамоатчилик онгига тобора чуқурроқ сингиб бормоқда. Ҳозирги замон иқтисодиётининг ривожланишида муҳим роль ўйновчи қатор табиий ресурсларнинг бутунлай тугаб кетишининг олдини олиш, улардан режали ва илмий асосда фойдаланиш зарурати чуқур ҳис қилинмоқда. Хулоса қилиб, шуни таъкидлаш керакки, фан-техника инқилоби табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва атроф-муҳитни яхшилаш бўйича инсоният учун жуда катта имконият туғдирди. Бироқ, айни вақтда у кўпинча табиий муҳитнинг анча ифлосланишига ва табиий шароитнинг ёмонлашувига ҳам олиб келди. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши бу табиатга зарарли моддалар ва бирикмаларнинг чиқариб ташланишидан иборат бўлиб, бу ҳодиса ҳаво, тупроқ-грунт ва сувнинг физик, кимё ва биологик хусусиятларининг кўнгилсиз ўзгаришларига олиб келади. Бу ҳол табиийки, келажакда ўсимликлар, ҳайвонлар ва одам ҳаётига, саноат ва қишлоқ

хўжалиги ишлаб чиқаришига, табиий ресурсларнинг ҳолатига тобора кўпроқ салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Атроф-муҳйтнииг техноген ифлосланиши ўзининг келиб чиқиши ва хусусиятларига кўра, ниҳоятда хилма-хил. Унинг энг кўп тарқалган кўринишларидаи бири - саноат чиқиндиларидир. Фан-техниканинг катта муваффақиятларига қарамай, ишлаб чиқариш жараёнида хом ашёнинг катта қисми чиқиндилар билан қоришиб кетади. Бу ҳол айниқса, кейинги 10-15 йилда жуда кучайиб, табиий муҳитнинг глобал ифлосланишига сабаб бўлмоқда. Масалан, сўнгги йилларда саноат ва маиший хизматда ифлосланган оқар сувларнинг ҳажми дарё оқимининг 16 фоизига тенг бўлиб қолди. Ёқилғиларни ёқиш ҳар йили атмосферага бир миллиард тоннадан ортиқ қоракуя, қурум, тутун, цемент чанглари ва зарарли аэрозолларни чиқариб ташлайди. Шаҳарларда кунига миллионлаб тонна ҳар хил чиқиндилар тўпланади. Уларни йўқ қилиш ёки улардан фойдаланиш жуда қийиндир. Табиий муҳитнинг ифлосланиши муаммоси ривожланган мамлакатларда, айниқса, Америка Қўшма Штатларида тобора мураккаб тус олмоқда. АҚШ аҳолиси дунё аҳолисининг 5 фоизидан ошмасада, бу мамлакат дунё табиий ресурсларининг 30 фоизини истеъмол қилади ва дунёдаги ифлосланишнинг 40 фоизи шу давлат ҳиссасига тўғри келади. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши жамиятга ҳам моддий, ҳам маънавий зарар келтиряпти. Ҳатто, сув ва тупроқдаги ифлос моддалар таъсири остида металл конструкциялар, қурилиш материаллари, тўқималар, тери, резина, бўёқлар, тарихий ва маданий ёдгорликлар тезлик билан емирилади. Асосий фондларнинг эскириши (тўзиши) тезлашади, қишлоқ, ўрмон, балиқ хўжалигининг ҳамда бошқаларнинг маҳсулдорлиги пасаяди ва энг ёмони шуки, аҳоли соғлиғига катта зарар етказилади. Табиий муҳитнинг турли чиқиндилар билан ифлосланиш кўлами шу қадар каттаки, бу салбий омил дунёнинг қатор районларида ҳатто, инсоннинг биологик жиҳатдан яшашига ҳам хавф туғдирмоқда. Табиий муҳитнинг бундай ифлосланиши

ривожланган ва баъзи бир ривожланаётган мамлакатларда «экологик инқироз» тушунчасининг пайдо бўлишига асос бўлди. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши ривожланган мамлакатларда ҳақиқий офат бўлиб қолди. Ғарбий Европа мамлакатлари, АҚШ, Африка ва Осиё мамлакатларида чучук сув танқислиги аллақачон муҳим иқтисодий муаммога айланиб қолган. Кўпгина кўл ва дарёларда биологик ҳаёт сўна бормоқда. Кўплаб шаҳарлар беҳисоб чиқинди уюмлари билан тўлиб-тошиб кетган. Шундай қилиб, ҳозирги вақтда табиатни ифлосланишдан муҳофаза қилиш ундан оқилона фойдаланишни ташкил қилиш энг муҳим ва долзарб вазифалардан биридир. Фан-техника тараққиётининг асоси, сўзсиз энергетикадир. Олимларнинг энергиядан фойдаланишнинг суръатлари ва кўлами ҳақидаги ҳисоби шуни кўрсатадики, одам оловдан фойдаланишни эндигина ўрганган тош асрида ўртача суткасига жон бошига энергия истеъмол қилиш 5 ккал. га тенг эди. Ўрта асрларда суткасига жон бошига энергия истеъмол қилиш 12 минг ккал. га етди. Ёқилғи сифатида тошкўмир қўлланилгандан кейин эса 26 минг ккал. ни ташкил этди. Англияда саноат ўзгариши даврида бу кўрсаткич 77 ккал. гача кўтарилди. Ҳозирги вақтда саноати ривожланган мамлакатларда жон бошига сарфланадиган энергия 200 минг ккал. дан ошиб кетди. Демак, фан-техника инқилоби шароитида истеъмол қилинадиган табиий ресурслар ҳажмининг кўпайиши саноат ишлаб чиқаришининг интенсивлашуви ва инсониятнинг энергия билан қуролланишининг ўсиши билан таъминланади. 3. Ишлаб чиқаришнинг интенсивлашуви ва унинг салбий оқибатлари Ҳозирга қадар инсоният энергиянинг асосий қисмини минерал ёқилғилар, асосан, нефть, кўмир ва газдан олади. Ёқиладиган ёқилғилар миқдорининг орта бориши атмосферага кўп миқдорда ис гази (СО) ва карбонат ангидрид (С0 2 ) ҳамда тўлиқ ёнмаган ёқилғи маҳсулотларининг чиқариб ташланишига сабаб бўлмоқда. Шу билан бирга, тобора кўп

миқдордаги кислород ёниш жараёнига сарфланмоқда. Шундай қилиб, энергетиканинг ривожланиши ҳисобига атмосферанинг газ таркибида жиддий ўзгаришлар содир бўлмоқда, ҳавода карбонат ангидрид ва чанг кўпаймокда, кислород миқдори эса, аксинча, камаймокда. Бу ҳол табиий жараёнларнинг географик қобиқда глобал масштабда бузилишига олиб келади. Ундан ташқари, ИЭМ (иссиқлик электр марказлари) атрофлари шлак ва бошқа чиқиндилар билан ифлосланмокда, сув олинадиган жойларга эса иссиқ сув ташланмоқдаки, булар ўз навбатида «иссиқ ифлосланиш»га олиб келмоқда. Энергия ишлаб чиқаришнинг тобора ўсиши яна бир мураккаб муаммони — географик қобиқнинг ортиқча қизиб кетиши муаммосини вужудга келтирди. Натижада, атмосферанинг ерга яқин қаватида ўртача ҳарорат анча кўтарилди. Иқлимнинг техноген исиши Ер шарининг турли минтақаларида табиий шароитнинг ҳам турлича ўзгаришларига олиб келмоқда. Шунинг учун географик қобиқни техноген ортиқча исиб кетишдан сақлаш табиатни муҳофаза қилишнинг энг қийин муаммоларидан биридир. Кейинги вақтларда табиатга кўп миқдорда инсон яратган ва илгари маълум бўлмаган янгидан-янги моддалар қўшилмокда. Аксарият, парчаланиши жуда қийин бўлган, бу моддалар табиатдаги модда айланиши жараёнида фаол қатнашмайди. Бундай моддаларнинг тўпланиши табиий жараёнларнинг боришини бузади, экологик шароитни мураккаблаштиради, айрим ҳолларда, табиий ҳудудий ва экваториал комплексларни емиради. Масалан, маиший турмушда ва саноатда синтетик ювувчи бирикмаларни кенг қўллаш дарё ва кўлларни ифлосланишининг кучайиши билан бирга боради. Бу моддаларни тозаловчи иншоотлар (қурилмалар) ҳам тўлиқ тозалай олмайди. Натижада, саноати ривожланган кўпгина районлардаги дарёлар ёппасига кўпик билан қопланган. Одатда, бундай дарёларда органик ҳаёт йўқ, сувини эса ишлатиб бўлмайди. Яна бир жиддий муаммо, чиримайдиган (парчаланмайдиган) қаттиқ чиқиндиларнинг тўплана боришидир. Маълумки, табиий тизимлар (масалан, ландшафтлар) чиқинди ҳосил қилмайди, чунки табиатда бир организмнинг

чиқиндиси иккинчи организм учун озуқа бўлиб хизмат қилади ва ниҳоят, барча органик моддалар бактериялар томонидан парчаланади. Тирик организмларда, уларда ҳосил бўлувчи ҳар бир полимерии тез ва фойдали йўналишда парчалашга имкон берувчи ферментлар мавжуд. Ҳозирги замон саноати яратадиган синтетик полимерлар эса ўзича парчаланмайди, чунки табиатда уларни парчалайдиган ферментлар йўқ. Шундай қилиб, муайян қарама-қаршилик вужудга келмоқда: инсон деярли парчаланмайдиган моддаларни синтез қилиб, кераксиз чиқиндиларнинг тўпланишига сабаб бўлмоқда. Улардан қутулишнинг ягона усули - ёқиш, лекин ёқиш атмосферани ифлословчи заҳарли газларнинг пайдо бўлишига ва кўп миқдорда кислороднинг сарфланишига олиб келади. Фан-техника тараққиёти давомида иқтисодий ривожланган мамлакатларнинг озиқ-овқат маҳсулотларига эҳтиёжнинг ўсиши қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг интенсивлашувига олиб келди. Интенсивлашув асосида механизациялаштириш, кимёлаштириш, мелиорациялаш ва бошқа тадбирлар кенг жорий қилинмокда. Қишлоқ хўжалигини кимёлаштириш унинг самарадорлигини оширишнинг энг муҳим омилидир. Ҳозирги вақтда дунё бўйича далаларга бир неча юз миллионлаб тонна заҳарли химикатлар сепилмоқда. Бироқ, қишлоқ хўжалигини кимёлаштириш табиатни муҳофаза қилишда ўзига хос жиддий муаммоларни ўртага қўймокда. Минерал ўғитларни назоратсиз кенг қўллаш, уларнинг қор ва ёмғир сувлари билан ювилиб кетиб, ички сув ҳавзаларида азот ва фосфор бирикмалари тўпланишига олиб келмоқда. Натижада, бу сув ҳавзаларида кислородни кўп истеъмол қилувчи сув организмлари - планктон кўпайиб кетмоқда. Планктон парчаланиб, сув ҳавзаларининг эвтрофикациясига, яъни уларнинг «иккиламчи ифлосланишига» ёки «ўз-ўзини ифлослашига» сабаб бўлмоқда. Бу жараёнда сув «гуллаб» унда эриган кислород камаяди, натижада, сувнинг ўз-ўзини тозалаш хусусияти йўқолиб, сув ифлослана бошлайди. Кейинги вақтлар

эвтрофикация барча қитъалардаги кўпгина кўл ва сув омборларини қамраб олмоқда. Маълумки, ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалиги ҳамда ўрмон хўжалигида зараркунандаларга ва бегона ўтларга қарши заҳарли химикатлардан фойдаланилмоқда. Улар касал тарқатувчи микроорганизмларни қириб, қишлоқ хўжалиги экинлари, ўрмонлар ва бошқаларнинг ҳосилдорлигини сақлашга ҳамда унумдорлигини оширишга имкон бермокда. Лекин, заҳарли химикатлардан нотўғри ва эҳтиётсизлик билан фойдаланиш тупроқ, сув, ҳаво ва бошқа табиий компонентларнинг хавфли ифлосланишига ва экосистемаларнинг бузилишига олиб келиши мумкин. Заҳарли химикатлар тирик организмда кўплаб тўпланиши ва бир организмдан иккинчи организмга ўтиши, ҳатто улар орқали ландшафтнинг бошқа компонентларига таъсир этиши мумкин. Масалан, заҳарли химикатларнинг жуда оз миқдорда сувда муаллақ яшовчи ўсимликлар, фитопланктонда тўпланиши, улардаги кислород ишлаб чиқаришини 50%га пасайтиради. Заҳарли химикатлар, шунингдек, полиз экинларига, меваларга, ўсимликларига зарар етказиши, улар орқали эса чорва моллари сутида тўпланиши ва молларнинг ўсишига, ривожланишига, насл қолдириш хусусиятига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Кейинги вақтларда ҳашаротларга ва бегона ўтларга қарши биологик усул тобора кенг қўлланилмоқда. Катта майдонларда обикор деҳқончиликнинг бунёд этилиши. сув омборлари қурилиши, серсув районлардан қурғоқчил районларга сув келтириш - буларнинг ҳаммаси глобал ва регионал масштабда табиий жараёнларнинг ўзгаришига (қисман атмосферадаги намликнинг айланишига ва бошқаларга) сабаб бўлмоқда. Кўпгина мамлакатларда ерларни нотўғри суғориш эрозия ва иккиламчи шўрланишнинг ривожланишига олиб келган. Шўрҳоклар ва зах босган ерларни рекультивациялаш табиий шароитнинг маҳаллий хусусиятларини ҳисобга олиб, табиий-географик асосда ўтказилсагина, яхши натижа беради. Акс ҳолда, кўпгина салбий оқибатларга,

яъни табиий комплексларнинг маҳсулдорлигини пасайтириб, зарарли табиий жараёнларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Кейинги вақтларда қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш минглаб бош мол сақловчи йирик чорвачилик комплексларини қуришни тақозо этди. Лекин, бундай комплексларнинг барпо этилиши атроф-муҳит ифлосланишининг олдини олувчи мураккаб тадбирларни амалга оширишни талаб қилади. Масалан, 108 минг бош чўчқа боқиладиган чорвачилик комплексидан чиққан чиқинди, аҳолиси 350 минг бўлган шаҳарнинг ифлосланиши билан баравар, 30 минг қорамол сақловчи комплекснинг ифлосланиши эса аҳолиси 300 мингли шаҳарнинг ифлосланишига тўғри келади. Дунёнинг кўпгина шаҳарларидаги экологик шароит қишлоклардагига нисбатан ёмондир. Бу, аввало шаҳар ҳавоси (ҳаво таркибида чанг, газлар кўп бўлиши билан бирга кислороднинг камлиги ва карбонат ангидриднинг кўплиги ва ҳоказолар) сифатининг пастлигида акс этади. Шаҳарларда ёнғинлар миқдори ва туманли кунлар сони нисбатан кўп бўлади, қуёшнинг тўғри радиацияси ва қисқа тўлқинли нурлари спектри камаяди. Табиатга саноат чиқиндилари, заҳарли химикатлар, ортиқча миқдорда минерал ўғитлар, радиоактив моддалар, электр станцияларнинг иссиқ сувлари ва кишилик жамияти фаолиятининг бошқа ташландиқлари зарар етказмоқда. Таркиби (кўплари синтетик материаллар), умумий ҳажмига кўра бу чиқиндилар табиий йўл билан қайта ишланиши ва яна моддаларнинг табиий айланма ҳаракатига кириши муаммолари долзарблигича қолмоқда. Улар атроф-муҳит ифлосланишининг асосий манбалари бўлиб, табиатнинг ўзини-ўзи тиклашига, тўсқинлик қилади. Эндиликда, табиатга инсон киритаётган ўзгартишлар шу қадар кўпайиб кетдики, улар табиатдаги мавжуд нисбий мувозанатнинг бузилишига жиддий хавф солиш орқали ишлаб чиқарувчи кучларнинг келажакдаги ривожланиши учун тўсиққа айланиб қолди. Табиатдаги бу кўнгилсиз ўзгаришлардан жамиятнинг кўрадиган зарари икки хил - иқтисодий ва экологик характерга эга. Маълумки, табиатга таъсир

этиш, одатда, олдиндан қўйилган мақсадга интилиш билан боғлиқ. Аммо, бу мақсад билан табиатнинг имконияти бир-бирига ҳамма вақт ҳам тўғри келавермайди. Шу билан бирга, табиатдаги антропоген ўзгаришлар олдиндан кўриб бўлмайдиган оқибатларга эга бўлган янги ўзаро алоқаларга ёки мутацион жараёнларга ҳам олиб келиши мумкин. Бинобарин, фан-техника инқилобининг табиатга таъсири географик қобиқнинг таркиби, динамикаси ва мувозанати ҳақидаги билимларимиз ривожидан ҳам олдинга ўтиб кетиши ва жамият тараққиётига маълум тарзда зарар етказиши ҳам мумкин. Ер шарида биогеохимик ва энергетик мувозанатлар механизми тубдан бузилган «ўчоқлар»ни ҳозироқ учратиш мумкин. Ана шундай вазиятда, яъни атроф-муҳит шароитининг жиддий ёмонлашуви ва табиий ресурслардан фойдаланишни маълум даражада чеклаш зарурати туғилган бир пайтда, жаҳон жамоатчилигининг табиатни муҳофаза қилиш ҳаракати тобора кучаймокда. Глоссарий Қишлоқ хўжалигини мелиорациялаш — асосий ерларни суғориш ва шўрҳокларни қуритишдир. Иқтисодий зарар — деганда, ишлаб чиқариш жарзёнида табиий ресурсларнинг камайиши билан боғлиқ бўлган ҳамда табиатни «тиклаш»га (ифлосланиш, эрозия ва ҳоказоларга қарши кураш) сарфланган моддий маблағлар тушунилади. Экологик зарар — инсон яшайднган муҳит сифатининг ёмонлашувидир. Қўшимча маълумотлар Кейинги йилларда Ер сайёрасининг қизиб кетиши, дарёларнинг ўзанидан чиқиб кетиши оқибатида аҳоли манзилгоҳларида турли иқтисодий талофатларни келтириб чиқармоқда. Бу албатта, ҳудудларда ресурслар

танқислигини келтириб чиқариши ёки узоқ йиллик иқлим ўзгаришларни ҳосил қилади. Дунё бўйича ҳудудининг 76 фоизини ўрмонлар ташкил этувчи мамлакат Заир бўлиб, унинг дунё ўрмон фондидаги улуши 4,2 фоизни ташкил қилади. Дунё ўрмон фондининг 19 фоизи ҳудудида жойлашган Россиянинг ўрмонлар билан қопланган ҳудудлари мамлакат майдонининг 45,2 фоизини қамраб олган. 2000 йилдаги энергия манбалар истеъмоли 100 фоиз деб белгиланса, унинг 38 фоизини нефть, 31 фоизини қумир, 23,5 фоизини табиий газ ва 7,5 фоизини бошқа манбалар ташкил этади. Агар бу кўрсаткичлар 1966 йилги кўрсаткичлар билан таққосланса, нефтдан фойдаланиш фоизи ўзгаришсиз қолганлиги, кўмирдан фойдаланиш 10 фоизга, табиий газдан фойдаланиш эса 5 фоизга ўсганлиги кузатилади. XXI аср бошларида жаҳон нефть захираси 140 млрд тонна деб белгиланган эди. Олимларнинг фикрига кўра, яна шунча миқдордаги нефть захиралари ҳали аниқланмаган. Демак, дунё нефть захираси 300 млрд тоннагача етади. Бу агарда йиллик истеъмолнинг тежалган кўрсаткичини 3 млрд тонна деб белгиланса, ҳали нефть захираси яна 100 йилга етиши мумкин.

Савол ва топшириқлар 1. Инсон хўжалик фаолиятининг табиатга таъсирини изоҳланг. 2. Саноат ишлаб чиқаришининг интенсивлашуви агроф муҳитга қандай таъсир кўрсатади? 3. Фан-техника инқилоби ресурсларни ўзлаштириш жараёнига қандай таъсир кўрсатди? 4. Интенсивлашув жараёнининг қишлоқ хўжалигига таъсирини изоҳланг. 5. Минтақа иқтисодиётига хос қайси тармоқ атроф-муҳитга кўпроқ зарар етказади?

Адабиётлар: 1. Бобылев С.Н., Ходжаев А.Ш. Экономика природопользования. - М.: ТЕИС, 1997. 2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов. -М.: Аспект- Пресс, 1998. 3. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. -М.: Аспект- Пресс, 1995. 4. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. -Т.: «Академия», «Университет», 2000. 5. Нестеров П.М., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник. - М.: Закон и право, ЮНИТИ. 1997. 6. Природопользование (Экономика природопользования): Учеб. пособие / под. Ред. Е.А. Силкина. - Казань: Изд. КФЭИ, 1999. Хаустов А.П., Редина М.М. Экономика природопользования:

Похожие

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш

Атроф-муҳитни канцероген моддалардан муҳофаза қилиш муаммолари

Табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш сохасидаги халқаро муносабатлар

Атроф табиат муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий ҳуқуқий меҳанизм

Инсон саломатлиги ва уни муҳофаза килиш