logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Основы религиоведения
  4. Конфуцийлик дини

Конфуцийлик дини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB
Скачать
Конфуцийлик дини Режа : 1. КОНФУЦИЙНИНГ ХАЁТИ 2. Д. КОНФУЦИЙЛИК ДИНИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДАГИ ТАРИХИЙ БОСҚИЧЛАР: 3. Г. КОНФУЦИЙЛИКДА АХЛОҚИЙ АСОСЛАР 4. В. КОНФУЦИЙЛИКДА ТАНГРИ ТУШУНЧАСИ 5. А. КОНФУЦИЙНИНГ ҲАЁТИ (Мил. Авв. 551-479) Хитойда, ҳозирги кунда яҳудийлик, христианлик ва Исломдан ташқари расмий кўринишга эга бўлган учта дин мавжуд. Хитойликлар тилида San Kiao (Уч дин) деб номланувчи бу динлар; Конфуцийлик, Даосизм ва Буддизмлардир. Конфуцийлик 1 ва Даоизм маҳаллий ва миллий, Буддизм эса ташқаридан кириб келганлик ва умуминсоний хусусиятга эга. Хитойда юқорида зикр қилинган динлардан аввал аждодлар рухига чексиз ҳурмат, осмон ва табиат тангриларига сиғиниш, келажакдан хабар бериш, муқаддас мавжудотларга қурбонлик қилиш ва “Шанг-ти” деб номланувчи Улуғ Борлиққа эътиқод қилиш мавжуд бўлган. Хитой халқи диний таълимотида аждодлар маданияти-мероси жуда муҳим ўрин тутади. Хитойликларда “Осмон Ўғли” ҳисобланувчи император ва оила раиси бўлмиш отага нисбатан итоат ва ҳурмат-эҳтиром кўрсатиш одати мавжуд. Хитойликлар эътиборида кишининг уйланмасдан ёки ортидан бир фарзанд қолдирмасдан ҳаётдан ўтиб кетиши катта гуноҳ ва аламли азоб, деб билинган. Агар ҳар қандай кимса ортидан аждодлар руҳига сиғиниб яшовчи бир фарзанд қолдирмас экан, у маъносиз ва нурсиз яшашга, ҳаётда ҳеч қандай из қолдирмасдан яшаб ўтишга мажбурдир. Ҳар бир оила, аждодлар руҳини алоҳида бир ҳимоячи сифатида кўради ва уйнинг шарқий бурчагида улар учун хос жой ажратади. Ҳар бир уйда, устида аждодларнинг номлари ёзилган лавҳларни кўриш мумкин. Оила бошлиғи уйнинг асосий хонаси ёки аждодлар учун ажратилган бурчагида турган лавҳлар олдида уларга озиқ-овқат, назр каби нарсаларни тақдим қилади. Унаштириш, оила қуриш каби муҳим ишлар мана шу ерда амалга оширила ди. Ҳозирги даврдаги аждодлар маданияти; лавҳлар, жаноза маросими ва қабр атрофида йиғилиб қолган. Жаноза маросимларига жуда ҳам қаттиқ эътибор берилади. Қабрлар баҳорда супирилиб, у ерларда қурбонликлар келтирилади. (Бу нарса кузда ҳам давом этади). Қабрлар барака келтирсин, деган мақсадда ўликлар далаларга кўмилади. 1 Бу диннинг 720.000.000 га яқин мансуби мавжуд бўлиб, бу дунё аҳолисининг 12.2 фоизини ташкил қилади. Ҳозирда Хитой, Тайвань, Корея, Япония ва Шарқий Осиёнинг кўпгина давлатларида тарқалган. Конфуцийлик баъзи Лебниц (1646-1716) ва Питр Ноел каби Ғарб файласуфлари фикрларидан ҳам таъсирланган. Хитойликларда аждодлар руҳига ҳурматдан ташқари, уларни бирлаштирувчи бошқа бир жиҳат “Yin” ва “Yang” асосидир. Бу асослар, Хитойнинг диний урф-одатларида ҳам кўзга ташланади. “Yin” салбий, “Yang” эса ижобий ҳолатни ифодалайди. Ер ва осмон оралиғида вужудга келувчи ҳар бир воқеа-ҳодиса бу икки асоснинг жараён этишидан келиб чиқади, деган эътиқод мавжуд. “Yin” ва “Yang” асосларини хитойликлар яхши ва ёмон, нур ва зулмат, иссиқ ва совуқ, эркак ва аёл, ер ва осмон каби мисолларда ишлатадилар. Оламнинг бир низомда бардавом бўлиши учун бу иккиси жуда ҳам муҳим, деб билинади. “Хитойликлар айтишадики: Барча нарсалар, шахслар, руҳлар, табиатдаги барча моддий ва маънавий мавжудотлар борки; икки кучга ва икки хусусиятга эгадирлар. Шунга “Янг” амалга оширувчи қувват, ижобий, асосий ва юқори турувчи бир куч. “Йинг” эса салбий, амалга оширилувчи, қабул қилувчи, таъсирланувчи куч саналади. Мисол учун; қуёш кўкдан ерга боқиб, ҳарорат беради, уни ёритади, нур сочади. Ёмғир эса ерга ёғади, ерга жон ато этиб, кўкатларга ҳаёт бағишлайди. Нур ва ёмғирни юборувчи осмон “Янг”га эга. Ёмғирни, нурни ва қуёшнинг иссиқ тафтини қабул қилиб олувчи ер юзи эса “Йинг”га эга. Янг -осмон- ва Йинг -ер-нинг жамланишидан бир мавжудлик ва натижа юзага келмоқдаки, бу яшиллик ва кўкатлардир. Ҳаракатдаги дарё “Янг”, рутубатни қабул қилиб олувчи соҳил эса “Йинг”. Дарёнинг қирғоқларидаги яшилликлар ва дарахтлар эса бу иккисининг натижасидир. Барча нарсалар, ҳатто руҳлар, аслий ва ғайбий мавжудотларнинг ҳаммаси “Янг” ва “Йинг”га эгадир. Фаришталар “Янг” жинлар эса “Йинг”дир. Бир инсоннинг ҳаракатлари ҳам шунақа. Оёққа туриш “Янг” бўлса, ўтириш “Йинг” деб билинади. Мавжудот оламининг барча нарсалари “Янг” ва “Йинг” курашининг майдонидир. Барча шахслар, моддий оламдан наридаги барча руҳлар, барча ҳаракатлар ва ҳодисалар бу курашнинг натижаси ҳисобланади. Бу иккиси орасидаги курашдан янгидан янги нарсалар вужудга келади.” 2 Конфуций Тангри сифатида ўзича жуда ҳам катта эътиборга молик деб билган Улуғ Борлиқни ифодалаш учун “Шанг-ти” (Шангти-Чангти: Юқоридаги Ҳукмдор) билан бир хил маънони билдирадиган “Тиэн” сўзини танлаган. Тиэн, Осмон Тангриси демакдир. Хитой урф-одатларида осмон му ҳ им ўрин тутади. Конфуций томонидан қурилган Конфуцийлик; хитойда олимлар, адиблар, бюракратлар, қироллар ва императорликнинг дини ҳам эътироф этилган. Бу дин Д ути (м ил . ав в . 140-87) давридан то 1912-йилгача Хитой давлатининг расмий давлат дини деб эълон қилинган. Император бош роҳиб сифатида бу ахлоқий-сиёсий маданиятни, урф-одатларни, диний маросим ва одатларни давом эттирган. Милодий I -асрда Буддизмнинг Хитойга кириб келиши ва милодий II -асрга келиб Дао с измнинг шаклланиши , бу минта қада икки марта инсонлар томонидан дин танланиши масаласини келтириб чиқарган. Сўнгги етти юз йил ичида Х итойда расмий кўринишга эга бўлиб турган “ Уч дин ” ( San Kiao ), кенг миқёсда халқ дини ҳам бўлган. А. КОНФУЦИЙНИНГ ҲАЁТИ (Мил. авв. 551-479) Кунг-Фу-Тзу (мил. авв. 551-479) бўлиб, унга “Буюк Муршид” Миллий динлардан Конфуцийликка бу ном, ғарбликлар томонидан берилган. Хитойликлар, Конфуцийликка эргашганларга “Жу-чия” (адиблар) дейишади. Конфуций, Устоз Кунг маъносидаги Кунг-Фу-Тзу (Кong-Fu-Tzu, Kong Fu- Tse) сўзининг лотинча шаклидир. Хитойликларда бу исм, Kung Chiu (Chung Ni) кўринишидадир. Конфуций Қадимги Хитой файласуфи ва педагоги, Конфуцийлик динининг асосчисидир. Йин (Yin) Қироллик оиласига мансуб деб билинса-да, отаси ва оиласи ҳақидаги маълумотлар кейинги манбаларга оид бўлиб, унчалик ҳам ишончли эмас. Уларга кўра Конфуцийнинг бобоси ўзи яшаган вилоятда волий, отаси эса моҳир ҳарбий ва зобит бўлган. 2 Динларни таниш ва динлар тарихи/ Али Шариатий/ Анқара-1996, 137-138 бетлар. Конфуций 3 Хитойнинг ҳозирги Лу шаҳрида туғилиб, уч ёшида отасини йўқотган. Қисқа муддат онасининг тарбиясида қоларкан, қисқа муддатдан сўнг у ҳам дунёдан ўтади. Етим ҳолда катта бўлишига қарамасдан, таълим олишга нисбатан иштиёқи зўр бўлганлиги сабабли, яхши таълим-тарбия олган. 19 ёшида уйланган ва иккита фарзанди (бир ўғил, бир қизи) бўлган. 20 ёшида шогирдлар 4 етиштира бошлаган. Методи, ўтиб кетган буюк шахсиятларнинг ҳикматли сўзларини шарҳлаш бўлган. Шон-шуҳрати ҳар томонга ёйилиб, ўз атрофига тарафдорлар йиққан. Лу шаҳрида қисқа бир муддат маъмурлик ишларидан 5 кейин оила аҳлини ташлаб, 6 ўзи ташвиқот қилган таълимотни амалиётга жорий қиладиган бир хайриҳоҳ ҳукмдор излаб, кўп йиллар дунё кезиб юрган. Ваҳолангки, унинг таълимоти ўша пайтдаги сиёсий муҳитга муносиб эмас эди... Гарчи Конфуций подшоҳлар хизматида бўлган пайтларида ўзининг баъзи ислоҳотларини амалга оширишга ҳаракат қилган бўлса-да, аммо унинг кўпчилик таклифлари амалдорлар ва ҳукмдорлар томонидан қўллаб-қувватланмаган. Конфуцийнинг асосий эътиборини тортган нарса, ўз замонасининг камчиликлари ва айбу-нуқсонлари бўлган. Оддий халқнинг ночорлиги, амалдорларнинг золимлиги, ҳукмдорлар ўртасидаги ўзаро зиддиятлар, қадимги маънавий анъана ва қадриятлардан узоқлашиш – буларнинг ҳаммаси Конфуцийнинг кескин танқидий қарашлари юзага келишига туртки бўлган. У мавжуд муаммони ҳал қилишда янгича қарашларга таяниш лозимлигини англаб етган. Бироқ у ўз фикрларининг жамоатчилик томонидан қабул қилиниши учун ҳамма 3 Конфуций беозор , мулойим, хушчақчақ, одобли, нуктани севадиган, ғам-аламдан таъсирчан, баъзан ғализ ва қаттиққўл бўлиб кўринган. Бўйи узундан келган, ейиш-ичиш, кийинишда ўта нозик, ўқиш, ўқитиш, маърифат ва одоб-ахлоққа нисбатан ўта қизиқувчан бўлган. Ўзининг тасаввурида мавжуд бўлган комил инсон ва фаровон мамлакатни юзага чиқариш учун сиёсий ва ахлоқий асослар борасида баҳс-мунозара олиб боришни яхши кўрган. Бетакрор нотиқ, бемаъни ва сафсата сотишдан узоқ бўлган сўз эгаси, гапириш услуби қисқа, ўта балоғатли бўлган... Дин унинг тасаввурида кишилар ўртасида алоқаларни тартибга солувчи бир восита деб билинган. Қўшиқ айтиш ва мусиқа билан шуғулланиш жону-дили бўлган. Ҳатто бу борада Мусиқалар китоби (Book of songs) номли китоб ҳам ёзиб қолдирган. Бундан ташқари улов бошқариш, ўқ отиш, ўқиш, риёзат (ҳисоб-китоб) ва тарихни ўрганиш каби ишларда ҳам тенгсиз бўлган... У пайғамбар бўлмаган, ўзини пайғамбар ҳам даъво қилмаган. Лекин Конфуцийнинг тасаввурида мавжуд бўлган “Фозил шаҳар”ни вужудга келтириш Арастунинг хаёлий орзуси бўлган Фозил шаҳарни яратишдан кўра соддароқ кўринишда бўлган. Чунки Арастунинг хаёлидаги бу “Фозил шаҳар” назарияси башарий қусур – номукаммал шаклда бўлган... Уларнинг иккиси ҳам замондош бўлишган... 4 22 ёшига етганида фалсафа усулларини ўргатувчи бир мактаб очган. Шогирдлари кўпайиб, сони уч мингга яқинлашган. Улар орасида саксонга яқини ўзига яраша қобилиятли ва маҳоратли бўлган. 5 Бир қанча вазифаларда ишлаб кўрган; Волий ва ҳокимларга маслаҳатчи, қози ва ҳоким, адлия вазири ва ниҳоят мил. авв. 496-йилда бош вазир вазифаларида ишлаган. У бу даврга келиб баъзи уқувсиз вазирлар, бир қанча сиёсатчилар ва ғалаёнчи осийларни ишдан четлатган. Ҳатто Лу шаҳри у ўртага ташлаган фикр ва фалсафий асосларнинг амалиётга татбиқ қилиниши натижасида гуллаб- яшнаган. 6 Манбаларда оила қурганидан 2 йилдан кейин ейиш-ичиш, озиқ-овқат ва кийим-кечак билан таъминлашдан ожиз қолганлиги сабабли оила аҳлини ташлаб кетганлиги айтилади. эътироф қилган обрўга эга бўлиш керак, деб билган... Лекин мақсади йўлида ўзи ҳохлаган ва излаган нарсасини топаолмасдан ортига қайтганида, у умрининг анча қисмини яшаб, қариб улгурган эди. Умрининг охирги 5 йилини асар ёзиш, шогирдлар етиштириш ва олиб келган таълимотини ўргатиш билан ўтказган. Унинг энг муҳим асари бу – Конфуцийлик бўлган. Миллий диннинг қурувчиси бўлишдан ташқари, ташкилотчи сифатида ҳам шуҳрат қозонган. Цуй-фу (Chiu-fu) да вафот этган. Ўлимидан кейин номи ҳар томонда машҳур бўлиб кетган. Қабри, тарафдорлари учун зиёратгоҳ (ҳаж) масканига айланган. Унинг номига ибодатхоналар қурилган. 1912- йилгача Хитой Императорлиги йилда икки марта, баҳор ва кузда, унга ҳадялар ва қурбонликлар тақдим қилиб келган... Конфуций ўз ҳаётини қуйидагича мухтасар қилади: “15 ёшда ўзимни ўрганишга бағишладим. 30 ёшда иродамга эга чиқаолдим. 40 ёшимда шубҳаларимдан қутилдим. 50 ёшда Осмоннинг амрини ўргандим. 60 ёшда сезиш орқали ҳамма нарсани қамраб олдим. 70 ёшда тўғри бўлган нарсаларга зарар бермасдан, қалбимнинг барча истакларига жавоб бера олдим.” 7 Умри давомида Хитойнинг “Қадим”лигини юзага чиқаришга ва маданиятини қайта жонлантиришга ҳаракат қилган Конфуций ўзини, “Мен, қадимгиларни севувчи ва уларнинг билимларини қўлга киритиш учун бор кучини сарфловчи бир кимсаман” , кўринишида таърифлаган. Б. КОНФУЦИЙЛИКДА МУҚАДДАС МАТНЛАР Конфуций барча эски Хитой манбаларини кўздан кечириб чиққан. Унинг мақсади; бошқарувга оид бўлган маълумотларни йиғиш, ижтимоий ҳаёт ва маросимлар билан боғлиқ асосларни бир жойга жамлаш, воқеъликда мавжуд бўлиб турган ахлоқ ва урф-одатларнинг давом этишини таъминлаш; шу тарзда аждодлар маданияти (мероси) га асосланган Хитой маданиятини юзага келтириш эди. Шундай қилиб Конфуций ва унинг шогирдлари, ўзларидан олдин ўтиб кетган хитойлик файласуф ва муршидлар қолдириб кетган маданий ва маънавий меросни йиғишган ва уларни шарҳлаганлар. Конфуцийга жуда 7 Конфуций, Маърузалар/ Таржимон Муҳаддара Наби Ўзердим/ Анқара-1974/ 4; Владимр Григорев, Religons du Monde Entier, Belgique 1989, 335. ҳам қаттиқ боғланган ва ундан адабиёт, тарих, фалсафа-ахлоқни ўрганган шогирдлари, ўлимидан кейин унинг ҳам сўзларини йиғишган. Конфуцийликнинг илк кўринишида ахлоқ масаласи биринчи ўринга қўйилган, диний эътиқод эса иккинчи даражали саналган. Диний масалалар, яъни ақидаларга Конфуцийлик анча совуққон муносабатда бўлган, баъзи ўринларда уларни инкор ҳам қилган. Конфуций ўз вақтида Қадимги Хитойда кенг тарқалган руҳларга эътиқод қилиш масаласига шубҳали муносабатда бўлган. У ғайритабиий нарсалар ва руҳлар тўғрисида гапиришни ёқтирмаган. Ундан Даосист ибодати, сеҳру-жодуни амалга ошириш талаб қилишганида: “Менинг ҳаётим, ибодатимдир.” дея жавоб берган. 8 Шунингдек, у тақдир, инсон умри, ўлим ҳақида сўз юритишдан ҳам ўзини олиб қочган... Бу дин вакиллари жаннат-дўзах, қайта тирилиш каби ғайбий нарсаларга ишонмайдилар. Уларнинг бор эътиборлари дунё ҳаётини ислоҳ қилишга қаратилган. Руҳларнинг жасаддан чиққанидан кейин қаерга боришига қизиқиб ҳам кўрмайдилар... Хатто шогирдларидан бири Конфуцийдан: “Ўлим нима?” – деб сўраганларида У: “Биз тириклик нима эканлигини билмаймиз-у, ўлим нима эканлигини қаердан ҳам билар эдик”, деб жавоб берган. Лекин улар қазо ва қадарга ишонадилар ва агар гуноҳ ва қабиҳ ишлар кўпайиб кетса, Осмоннинг бунга нисбатан жазоси зилзила ва вулқон... каби шаклларда бўлишига эътиқод қиладилар. Шунингдек уларнинг эътиқодида жазо ва мукофот, шу дунёнинг ўзидаёқ бўлади. Яхшиликка–мукофот, ёмонликка–жазо бўлгани каби… Уларга кўра Подшоҳлар Осмон ўғиллари бўлиб, улар адолатдан узоқлашиб зулм қилабошласалар, Осмон уларни бу ишдан четлатадиган ва бошқарувни қўлга оладиган одил кимсаларни бошлиқ қилиб қўяди... 9 Бу диннинг муқаддас матнларини ташкил қилувчи икки диний-адабий коллекция (мажмуа) мавжуд. Булар “Беш Классика” (Wou King) ва “Тўрт 8 Динларни таниш ва динлар тарихи/ Али Шариатий/ Анқара-1996, 158-бет 9 Ал-Мавсуатул муяссарату фил адёни вал мазаҳибил муосирати/ ан-Надватул аламияту лиш шабабил Исламий/ Риёз-1989/ 424-бет. Китоб” (Se Cho) деб номланувчи китоблардир. Бироқ, бу китобларнинг барини ҳам диний, деб бўлмайди. Уларнинг ичида динга алоқаси бўлмаган китоблар ҳам мавжуд. Беш китоб (Wou King) қуйидаги китоблардан иборат: 1. “И-Цзин” (Yi King - ўзгаришлар китоби, сеҳргарлик ва дуолар мажмуаси), 2. “Шу-Цзин” (Shu King - қадимги тарих, афсонавий императорлар тарихи, тарихий маълумотлар, васиқалар), 3. “Ши-Цзин” (Shi King - қўшиқ (шеър) айтиш китоби, қадимги поэзия тўплами, 305 та турли қўшиқларни ўз ичига олади), 4. “Ли-Цзин” (Li King - маросимлар ва урф-одатлар билан боғлиқ хотиралар китоби, (Одоб-ахлоқ)), 5. “Чун-Цю” (Kun Kiyu - баҳор ва куз билан алоқали кунма-кун ёзилган воқеа-ҳодисаларни ўз ичига олувчи китоб. Бу китоб мил. авв. 722-481 йиллар орасидаги тарихий воқеа-ҳодисаларни ўз ичига олади). Тўрт китоб (Se Cho): XI-асрда Сунг (Sung) сулоласи даврида бир жойга жамланган. Бу мажмуа, бошқарувчи ҳукмрон табақанинг етиштирилиши учун муҳим омил бўлиб хизмат қилган. Бошқарувчилар, ишга олинишларидан олдин мазкур китоблардан имтиҳон топширишлари шарт қилинган. Улар қуйидагилардир: 1. “Лун-юй” (Lun Yu) – Конфуцийнинг маърузалари, 2. “Мэн-цзи” (Mong-tse)– Конфуцийнинг энг қадимги шогирдларидан бири Мэн-Цзининг сўзлари, 3. “Чжун-юн” (Tchong Yong) – Ўрта йўл таълимоти китоби, 4. “Да-Сюе” (Ta-Hio) - Буюк таълимот, инсоннинг ўзи-ўзини такомилаштириши китоб и ,В. КОНФУЦИЙЛИКДА ТАНГРИ ТУШУНЧАСИ Конфуцийнинг билдирган таълимот Хитойда миллий динга айланиши узоқ вақт тараққий этишнинг натижасидир. У ўзига “дин қурувчиси” номини бермаган. Шунга қарамасдан унинг таълимоти унинг ўлимидан кейин бир дин ўрнида талқин қилинган. Аслида эса унинг асл мақсади, мамлакатда палапартиш бўлиб кетган сиёсий вазиятни ислоҳ қилиш учун қадимги урф-одат ва маросимларни қайта жонлантириш бўлган. Конфуцийлик, Конфуцийга таянувчи Хитойга оид эътиқод ва маросимларнинг мажмуасидир. Хитойнинг тарихий қанчалик чуқур кириб тадқиқ қилинмасин, буюк тангри сифатида Осмон худосини 10 топиш мумкин. Конфуций, Улуғ Борлиқ-Осмон Худосини ифодалаш учун олдин ҳам қўлланилган “Тien” – Тиэн атамасини ишлатишни маъқул деб топган. Унинг фикрича Тиэн, табиат низомини идора қилувчи, ҳамма нарсадан устун ва яратувчи зотдир. Ундан бошқа қуйида кўзга кўринмас борлиқлар олами; жинлар, парилар, булут, сув, тоғ жинлари ва аждодлар руҳи 11 ҳам мавжуд. Конфуций, инсонлар орасидаги алоқа ва муносабатларнинг аҳамияти билан бир қаторда ҳаёт, ўлим, шараф... барчасининг Осмон худоси томонидан келишини айтган. Унга кўра Тиэн, ўша пайтдаги эътиқодга кўра, осмонда ўтирувчи, ёмон ҳукмдорларни жазоловчи, янги оилалар барпо қилувчи ва яхшиларни мукофотловчи аждодларга нисбатан берилувчи бир ном эмас, балки Тиэн; Улуғ Мавжудот, табиат низомининг идора қилувчиси, ҳамма нарсадан устун, яратувчи қудрат эди. Бу борадаги бошқа бир атама эса “Дао”дир. “Дао”, инсон юрадиган тўғри йўл, яъни ахлоқ асосларидир. У бу атамани ҳам ишлатган. Конфуций, “эрталаб Даони зикр қилган киши кеча бориб бемалол жон бериши мумкин” , деган. Конфуций ўзини ҳимоя қиладиган ва уни вазифалантирганлигига ишонган азаматли бир Улуғ Борлиққа эътиқод қилган. Унга кўра Улуғ ҳукмдор бўлган Тангри, ҳурмат ва ибодат қилиниши керак бўлган бир мавжудотдир. Коинотни у бошқаради. Конфуцийликнинг маълум бир иймон-эътиқод асослари йўқ; фақатгина қурувчиси, Тангри тушунчаси ва муқаддас матнлари мавжуд, холос. Конфуцийликда Тангри, хор ва тушкун аҳволдаги кишиларни ҳимоя қилиш учун ҳукмдорлар, “Тангри йўли”да ёрдамчи бўлсинлар ва мамлакатнинг 10 Бу динда Осмон Худоси ёки Улуғ Худо деб номланувчи бу худога қурбонликлар қилиш билан ибодат қилинган бўлиб, бу ибодат подшоҳлар ва вилоят ҳокимлари учун хосланган. Бундан ташқари; Ер худоси ҳам мавжуд бўлиб унга Хитойликлар оммаси ибодат қилган, қуёш, ой, юлдузлар, булутлар, тоғлар... кабиларнинг ҳам ўз худолари бўлган. Уларга ибодат ҳам қурбонлик қилиш шаклида тушинилиб, бу ибодат амир-бошлиқларга оид деб билинган. 11 Хитойликлар ўтиб кетган аждодлар руҳини муқаддас деб билганлар. Улар руҳнинг абадийлигига ишонишган. Уларга нисбатан қилинувчи қурбонликлар ҳар хил нарсалардан иборат бўлган. Ана ш қурбонликлар ва мусиқа билан руҳларнинг хурсанд бўлишларига ишонганлар . барча томонларида ҳузур-ҳаловат, тинчликни таъминласинлар, дея ўқитувчи ва ўргатувчиларни юбориб туради. Г. КОНФУЦИЙЛИКДА АХЛОҚИЙ АСОСЛАР Конфуцийлик, диндан ҳам кўра кўпроқ ахлоқ ва ҳикмат йўли деб билинади. Конфуцийнинг ахлоқ асослари, жамият ва халқ учун қаратилган. Мақсади; халқни сиёсий бир тарбия ва саодатга етиштиришдир. Конфуций диний фаолият сифатида Хитойнинг эски диний тасаввурларини қайта тиклашга ҳаракат қилган. Тўхталиб ўтишдан қанчалик ўзини олиб қочмасин, “нариги дунё”нинг мавжудлигини инкор этаолмаган. У қилинган гуноҳ ишларнинг жазосиз қолмаслиги, бу каби ишларнинг жазосини у дунёдан ҳам кўра бу дунёда тортилишини; ёмонлик қилганнинг хатосини дарҳол тушиниб етиб тузатиши ва шундай қилиб гуноҳидан кечирилишини сўрашининг шартлигини таъкидлаган. Бу динда дуо ва ибодат бир вазифадир; лекин доимий эмас. Бу диний маънода, рўза тутилиб тоза бўлгандан кейин амалга оширилувчи қурбонликдан иборатдир. Конфуцийликда ижтимоий-ахлоқий масала алоҳида ўрин эгаллайди. Шу маънода Конфуций таълимотини инсон ҳатти-ҳаракати, ҳаётий меъёрлари ҳақидаги таълимот дейиш ҳам мумкин. Конфуций “Буюк таълимот” китобида уларни беш фазилат сифатида шундай изоҳлайди: 1. Тавозеъ (камтарлик), 2. Сахийлик, 3. Самимийлик, 4. Ростгўйлик, 5. Н азокат, (одоб-ахлоқ). Конфуцийнинг ўзи бу фазилатларни қуйидагича шарҳлайди: “Камтарин, оғир, босиқ бўлсанг ҳурматсизлик кўрмайсан, сахий бўлсанг ҳамма нарсани қўлга киритасан, самимий бўлсанг халқ сенга ишонади, ростгўй бўлсанг кўп нарсага муваффақ бўласан, одоб-ахлоқли бўлсанг инсонларни ўз хизматингда ишлатаоласан”. У комил инсонни, “Тушкун ва бечораларга ёрдам беради ва бойларнинг бойлигини кўпайтирмайди ” , дея таърифлайди. Унга кўра комил инсон билан пасткаш инсоннинг фарқи шундай келтирилади: “Буюк ва комил инсон инсонларнинг тақдирини, пасткаш эса ўз ҳузур-ҳаловатини ўйлайди. Комил инсон қонунлар устида бош қотирса, пасткаш ўз фойдасини излашга тушади. Комил инсон фақатгина тўғриликни ўйласа, пасткаш фақатгина манфаатни ўйлайди” . Ўзи учун эса шундай дейди: “Ёши катталарга ҳузур-ҳаловат бағишлаш, дўстларга самимий ва ёшларга назокат билан муносабатда бўлишни хоҳлайман”. Ундан тавсия беришини истаган бир бошқарувчига: “...тўғриликдан айрилма, хатоларни тузат” , деган. Конфуцийга кўра бир киши ташқи гўзалликдан кўра кўпроқ яхши ахлоққа эътибор берса, оиласига хизматда жиддий ғайрат кўрсатса, бошлиғига ҳаёти давомида боғлиқ қолаолса, дўстлари билан бўлган муносабатда самимий бўлса, ундай инсон кишилар томонидан илмсиз деб билинса-да, аслида у билимдондир. Комил ва буюк инсонлар, ҳатти-ҳаракатларида маъноли ва эътиборли бўлишга, юз ифодаларида самимиятга, сўзларида назокат ва шарафлиликка аҳамият берадилар. Улар; ота-оналарига яхши муомалада бўлиб, халқини, жамиятини фазилат билан юксалтирадилар. Конфуцийликда яхшилик, ростгўйлик, одоб-ахлоқ, оқиллик ва ишончга лойиқ бўлиш беш асосий фазилатдир. Унинг талқинлари асосан 4 асосий мавзу атрофида айланади: 1. М аданият, 2. И ш б ошқаруви, 3. Юқоридагиларга нисбатан тўғри-рост муносабатда бўлиш, 4. Б ерилган сўзда туриш. Конфуцийликда инсонлар ўртасидаги ҳаёт тарзи эса, анъанавий қуйидаги 5 муносабатдан иборатлиги қайд этилган: 1. Амир билан маъмур (бошлиқ ва ишчи) орасидаги муносабатлар, 2. О та–она билан фарзандлар ўртасидаги муносабат лар , 3. Э р–хотин ўртасидаги муносабат лар , 4. А ка–укалар ўртасидаги муносабат лар , 5. Д ўст ва биродарлар ўртасидаги муносабат лар . Бу беш асос ҳаётнинг энг муҳим муносабатларини ўзида жамлайди. Инсоннинг бахтиёр бир ҳаёт яшаши учун ҳаётнинг ҳар даврида ўрта йўлни тутиши, ҳаддидан ошмаслиги, яхшиликка яхшилик, ёмонликка эса адолат кўрсатгани ҳолда муносабатда бўлиши лозим. Конфуций исрофгарчиликка қарши чиқиб, иқтисодга чақирган. Манманликни севмаган, хайрсеварлик, ва адолатни икки муҳим фазилат деб билган. Унинг фикрича, ҳаётда ҳар бир иш ахлоқдан келиб чиқиб, амалга оширилиши лозим. Ахлоқдан бошқа нарсаларга таянган ҳолда амалга оширилганида, адолат қарор топмайди. Адолатнинг юзага чиқишига тўсқинлик қилувчи яна бир муҳим омил бу– манфаатдир. Конфуций адолат ва манфаат мавзусини шундай ҳукмга боғлайди: “Комил инсон адолатни, пасткаш эса манфаатни ўйлайди”. Бу борада Унга оид диққатга сазовор бир тарихий воқеа манбаларда зикр қилинади; Бир куни Конфуций шогирдлари билан чўлу-биёбондан ўтиб борардилар. Чўлда бир қабрнинг бошида хотин кишининг йиғлаб турганини кўришади. Конфуций шогирдларидан бирига хотиннинг аҳволини билиб келишини буюради. Хотин: “Бу, эримнинг отасининг қабри, бу ерларда кўп бўлган ваҳший ҳайвонлар уни едилар, деб жавоб беради. Шогирд, бошқа бир қабрга ишора қилади. Хотин: “У ҳам менинг эримнинг бобосининг қабри. Бу ерларда у деҳқончилик билан шуғулланарди, уни ҳам ваҳшийлар еб кетишди” дейди. Шогирд, бошқа бир қабрни кўрсатади. Хотин: “У ҳам менинг ўғлимнинг қабри. Унинг ҳам тақдири отаси ва бобосиникидек бўлди, уни ҳам ваҳшийлар еб кетишди. Ундан кейинги, охирги қабр эса укамники, уни ҳам бир бошқа ваҳшийлар едилар.” дейди. Шогирд, ортига қайтиб, эшитганларининг барчасини устозига айтиб беради. Конфуций шогирдидан хотиннинг бундай таҳликали ҳолатда ҳам нима учун бу ерларни ташлаб кетмаганлиги ва ваҳший ҳайвонлар бўлмаган жойлардан маскан тутмаганлигини билиб келишни буюради. Хотин шунда: “Бу ерларнинг ҳукумати одилдир. Қолишимнинг сабаби шу.” деб жавоб беради Конфуций шу ўринда маданият ва тушунчалар тарихи жиҳатидан жуда муҳим бўлган сўзини айтади: “Шогирдларим! Эсингизда бўлсин. Золим ҳукумат, ваҳший ҳайвондандан ҳам баттардир.” 12 Амир (бошлиқ) нинг риоя қилиши керак бўлган илк асослар; раиятнинг ишончи ва уларнинг севгисини қозонишдир. Агар инсонлар қўрқув ва даҳшат билан итоат қилишга мажбурланса; бошқарувчи билан раият ўртасидаги боғ узилади, бошқариш қийинлашади. Ахлоқ–одобдан узоқлашилиб, нафсларда бузғунчилик бошланади. Конфуцийликда ёшлар; ота-оналарига содиқ ва катталарга ҳурмат билан муомала қилишлари керак. Уларга нисбатан севги ва боғлиқлик, итоатсизлик қилмаслик билан бўлади. Кишининг ота йўлидан бориши; фақатгина унга боғлиқ қолиши билан бўлиши мумкин. Эр-хотин, ака-укалар ва дўстлар ўртасидаги муносабатлар ҳам маълум бир асосларга боғланган: Уйнинг эркаги, аёли ҳаётда экан, уни ташлаб узоқ диёрларга кетмаслиги керак. Оилага хизмат қилаётганда уларга танқидий муносабатда бўлишга эҳтиёткор бўлиши, оила қийинчиликка дучор бўлиб қолганда эса ёш фарзандлар оилага ёрдамчи бўлишлари керак... “Ўзига муносиб бўлмаган кимсалар билан дўстлашмаслик” Конфуцийнинг тавсияларидандир. У дўстликни фойдали ва зарарли шаклида икки қисмга ажратади: “Ростгўй, самимий ва тушинчали дўст фойдали. Иккиюзламачи, кўп гапирувчи ва субутсиз дўст эса зарарлидир.” Конфуцийга: “Бир мамлакатга уни бошқариш учун чақирилганингизда биринчи бўлиб қилган ишингиз нима бўлар эди?” деб сўрашганида шундай жавоб берган: “Биринчи бўлиб тилни тузатар эдим. Тил тўғри бўлмаса, сўзлар тушунчаларни яхши ифодалай олмайди. Тушунчалар яхши тушинилмаса, қилиниши керак бўлган ишлар яхши амалга ошмайди. Керакли ишлар амалга оширилмас экан, ахлоқ ва маданият бузилади. Ахлоқ ва маданият бузилганида, адолатдан узоқлашилади. Адолатдан узоқлашилганда эса халқ заифлик ва 12 Динларни таниш ва динлар тарихи/ Али Шариатий/ Анқара-1996, 159-бет сархушлик ичида қолади ва нима қилишини билмай қолади. Шу сабабли айтилувчи сўз тўғри ва тушинарли бўлиши керак. Ҳеч бир нарса тилчалик аҳамиятга эга эмас.”Конфуцийликнинг ахлоқий жиҳати, бошқа жиҳатлардан янада кўпроқ аҳамият касб этади. Бу таълимот; ҳукмдорлар учун бошқарув санъати, мансабдорлар учун сиёсий бир ахлоқ, халқ учун эса бирон бир урф-одатга боғлиқлик, кўринишидадир. Конфуцийлик, оилага оид фазилатларни, тартиб-интизомни, ижтимоий низомни, биродарлик севгисини ва халқнинг таълим-иршодини ўз ичига олади. Шунинг учун ҳам Конфуцийнинг ахлоқ асосларида шу тўрт фазилат жой олади: Инсонийлик, адолат, ҳатти-ҳаракатлар (муносабатлар) ва билим. Бундан ташқари бу таълимотда шундай қариятлар ҳам борки, унга қойил қолмай иложингиз йўқ. Биргина мисол: Фарзанд ота-онаси олдида қуйидаги беш вазифани бажариши шарт: 1. Ҳар доим ота-онани тўла ҳурмат қилиш, 2. У ларга энг суюкли таомларни келтириш, 3. Улар бетоб бўлиб қолганларида чуқур қайғуриш, 4. У лар вафот этганларида ич-ичдан эзилиш , 5. У лар хотирасига тантанали равишда қурбонликлар қилиш... Конфуцийлик динининг ўзига хос, уни бошқа динлардан ажратиб турадиган энг муҳим жиҳат – бу динда руҳонийлар қатламининг йўқлигидир. Конфуцийликнинг дин сифатида ёйилиши жуда ҳам секин кечган. Конфуцийнинг ўзи эса замондошлари томонидан эътироф этилмасдан вафот этган. Милоддан авв. IV-III асрларга келиб, Конфуций таълимоти анча кенг тарқалган ва катта таъсир доирасига эга бўлган. Ханьлар сулоласи даврига келиб (мил. авв. III-II асрлар) Конфуцийлик давлат мафкураси даражасига кўтарилган. Хань подшоҳлари Конфуций таълимотларини тўлиқ қабул қилмаган бўлсалар-да, унинг кучини, жамиятда эгаллаб турган мавқеини эътироф этган ҳолда ундан давлат бошқарувида фойдаланганлар. Д. КОНФУЦИЙЛИК ДИНИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ГИ ТАРИХИЙ БОСҚИЧЛАР: - Конфуций Қадимгиларнинг фикрлари, тушунчалари ва эътиқодлари ни йиғиш билан шуғулланган. Уларни инсонларга талқин қилишда унга уч мингга яқин шогирдлари яқиндан ёрдамчи бўлишган. - Унинг даврида ибодатлар Осмон Худоси ва ундан кейин Ер Худосига нисбатан қилинган. Фаришталар муқаддас деб билиниб, аждодлар руҳига сиғинилган. - Конфуций вафот этганида шаҳарнинг шимолий томонидаги Сзе (Sze) дарёси яқинига дафн қилинган. Шундан кейин одамлар унинг мақбараси олдига аста-секин кўчиб кела бошлаганлар ва бора-бора Кунг қишлоғи ташкил топган. - Кейинчалик унинг мақбараси олдида илмий мажлис, баҳс-мунозаралар қилабошлаганлар. - Унинг мақбараси яқинига бир ибодатхона қурганлар. Кейин унинг фикрларидан илҳомланиб, уни муқаддаслаштира бошлаганлар. - Уни муқаддаслаштиришларининг натижаси мил. авв. 206-йилда Ханьлар сулоласининг биринчи вакили даврида унга сиғиниш билан тугаган. Аста- секин унга атаб қурбонликлар қилиш одат тусига кирган. Бора-бора вазирлар, мутасадди раҳбарлар ва давлат ходимларининг янги, муҳим давлат ишларига бошлашларидан олдин унинг қабри ва ибодатхонасини зиёрат қилишлари шарт қилиб қўйилган. - Конфуцийлик Буюк Хитой девори қурувчиси Император Чи ин Шиххиванг (Ch’in Shihhiwang) даврида кучли тазйиққа учраган. Бу тазйиқ мил. авв. 212-йилдан мил. авв. 207-йилгача давом этган бўлиб, бу даврда мазкур динга оид китоблар ёқилган ва дин уламолари тириклайин ерга кўмилган. Т ириклайин кўмилган файласуфлар сони 460 тага етган. - Мил. авв. 207-йилда халқ Конфуций дин вакилларига нисбатан қилинаётган муносабатга қарши ва китобларни қайта қўлга киритиш учун қўзғалон кўтарган. - Бу дин Император Д ути (м ил . ав в . 140-87) давридан то 1912-йилгача Хитой давлатининг расмий давлат дини деб эътироф этилган. - Буюк файласуф Мотзе (Motze) (мил. авв. 470-381) Осмон Худосини одамлар каби буюк шахсият (шасхлаштириш) эканлиги фикрини қўшимча қилган. - Мил. авв. 505-йилда Хитой пойтахтида яна бошқа бир ибодатхона қурилган ва илм масканларида унинг китоблари муқаддас китоблар сифатида ўқитила бошланган. - Шахси номаълум императорлардан бири мил. 630-йилда императорликнинг ҳамма жойида ичи Конфуцийнинг ҳайкаллари билан тўлдирилган ибодатхоналар қурилиши учун фармон чиқарган. Шунингдек диний ва сиёсий бирликнинг рамзи бўлиб хизмат кўрсатаётган Конфуцийга оид фикр ва таълимотларнинг ўқитилиши учун қуллиётлар қурилишига ҳам буюрган. - Мил. 735-йилда Конфуцийга “ К няз” ( Малик ) унвони берилган. - Мил. 1013-йилда “Ҳақиқий донишманд”, “Миллатларнинг буюк устози” унвонлари берилган. - Мил. 1330-йилда у мансуб бўлган сулола шон-шараф мартабасига лойиқ топилиб, олий табақадан деб ҳисоблана бошланган. - Мил. 1530-йилда маъбад-ибодатхоналардаги ҳайкаллар лавҳ ва суратлар билан алмаштирилган. Бунинг оқибатида бу дин васанийлик билан аралаш- қуралаш бўлиб кетган. - Мил. 1905-йилга келиб, шунча давр порлаган Конфуцийлик юлдузи аста- секин сўнабошлаган. Зеро бу даврга келиб, муҳим ишларга таъйин қилинишдан олдин Конфуцийнинг таълимотидан топширилиши лозим бўлган диний имтиҳон бекор қилинган. Мил. 1912-йилга келиб, халқ қўзғолони натижасида Император тахтдан ағдарилган ва Хитойда Жумҳурият даври бошланган. Бу нарса ўз навбатида Конфуцийликнинг диний-сиёсий мартабадан, Хитой ахлоқ ва урф-одатлари даражасига тушиб қолишига сабаб бўлган. - Мил. 1928-йилда Конфуцийга атаб қурбонликлар қилиш ва унинг учун диний урф-одатларни адо қилишнинг таъқиқланиши ҳақида фармон чиқарилган. - Японлар Манъчжурияни босиб олганларида Хитой давлати Конфуцийликка қайтиш учун катта эътибор берабошлаган ва халқ 1930-1934 йилларда унга атаб яна қурбонликлар қилабошлаган. Хитойликлар томонидан Буюк устознинг таълимотларига эътиборсизликлари туфайли шу балоларга гирифтор бўлганликлари ҳақида тушунчалар Конфуцийликнинг яна қайтадан ўргатилабошланишига сабаб бўлган. Чанг Кой Чик бошчилигида бошлаб берилган бу қайтадан жонланиш даври Иккинчи Жаҳон урушигача давом этган. - 1943-йилда Хитойда коммунистик ғоя устунлик қозониб коммунистлар ҳукумат тепасига келганидан кейин (бир-бирларидан анчагина фарқ қилганликлари учун) аста-секин Хитой ва Совет Иттифоқи ўртасида келишмовчиликлар келиб чиқабошлаган. Машҳур к оммунист, Хитой Президенти Му Ци Тунгнинг ўлимидан кейин Хитойда коммунизмдан воз кечилиб, Ғарб шамоли эса бошланган. - Тадқиқотчилар Конфуцийликнинг Хитой халқига нисбатан ҳақиқий рус коммунизмининг ҳукмини ўтказа олмаганлиги ва муносабатини ўзгартиришида каттагина хиссаси бўлганлигини таъкидлайдилар. Ҳали ҳозирда ҳам Конфуцийлик Формоза ороли (Тайвань) ижтимоий ҳаётида муҳим ўрин тутади. Конфуцийнинг хаёти  мил. авв. 551 йил. Конфуцийнинг жанговор давлвт Лу (хозирги Шаньдун вилояти ) да (шохлар уруғи Шаннаслидан бўлмиш)камбағал аристакрат ойласида дунёга келади.  532 йил . Конфуций уйланади, унинг уғли ва икки қизи туғилади.  Тахминан 531 йил. Дон омборларнинг қуриқчиси бўлди.  517 йил. Дао ўқитувчиси Лао-Цзи билан учрашади.  501 йил. Лу подшолигининг биринчи вазири бўлган.  497 йил. Лу хукмдори билан келишмовчилик туфайли истъфога чиқади.  497-484 йиллар. Хукмдорларга маслахатлар беришга уриниб ва жамиятнинг турли хил синфларидан шогирдлар (70 ёки 72 ) тўплаб турли давлатлар бўйлаб саёхат қилади.  Тахминан 484 йил. Лу га қайтади ва дарс беради, эхтимол, Лу ниинг 722 йилдан бошланган тарихини ёзади. («Чунь-Цю», «Бахор ва Куз»),  479 йил. Ўзидан кейин «Тўрт китоб» таркибига кирувчи қисқа нақлларниннг 20 та тўплами («Лунь Юй») ни қолдириб Конфуций вафот этади. Конфуцийчилик  371-289 йиллар. Лу дан узоқда бўлмаган Чжоу давлатида туғилган Конфуцийчи файласуф яна «Икки донишманд» хам Ци подшолигида қисқа вақтги вазир бўлиб, хукмдорларга маслахатлар беришга харакат қилди. Фазилатларнинг Конфуцийчилик ахлоқшунослигини мустахкамлайди, ўзи «Мон Цзи» китобида ахлоқий тарбияга кўп тўхталади.  Тахминан 298-тахминан 230 йиллар. Конфуцийчилик радционалист файласуф Цзюн-Цзи нинг фикрига кўра одамлар жохил бўлиб туғиладилар. Аммо маърифат ва ахлоқий тарбия орқали яхши бўладилар.  213 йил. Цинь императори Ши-хуанди томонидан Конфуцийликнинг бешта классик асари («Беш қонун») нинг ёқиб юборилиши уютирилди.  Мил авв. 202 йил-милодийнинг 220 йиллар Хань сулоласи конфуцийликни давлат мақомигича кўтаради.  Мил авв. 140-87 йиллар. Император У ДИ Конфуцийлардан таълим олади.  124 йил «беш қонун» ни ўрганиш бўйича биринчи империя университетига асос солиниши ва фуқаро хизматчиларининг сайланиши (уларнинг сони аввал 50 эди, милодий 220 йилга келиб эса уларнинг сони 30 мингтага етди).  Мил авв. 51йил. Император Цзюан «Беш қонун» расмий шархини тасдиқлайди.  Милоднинг 59 йили Императорнинг ижтимоий мактабларда Конфуций номига қурбонлик келтиришни мажбурий қилади ва ўзи шахсан 72 -йилда Конфуций қабрида қурбонлик қилади.  Милоднинг тахминан 250 йили интеллектуалроқ ва Буддизмга мойил Неоконфуцийликнинг « қ ора таълимот».  тахминан 600 йил Буддизм, конфуцийчилик Японияга ёйилиши.  606 йил. . Цуй сулоласи фуқаролик хизматига қабул қилишда Конфуцийчиликка асосланган имтихонлар жорий этади. (1905 йилгача).  768-824 йилда Хан-Юй Конфуцийликни даоусизм ва буддизмдан устун қўяди.  960- 1279 йиллар. Неокофуцийчилик харакати Сунь сулоласи даврида.  1130 – 1200 йиллар Чжу Си нинг самарали фаолияти, ихтилофга бардош бериб, неоконфуцийчилик оркодекциясини ва конфуцийчилик қонунини ўрнатади.  1392 йил. Конфуцийчилик Кореянинг давлат динига айланади. (1910 йилгача).  Тахминан 1506-1529 йиллар Венг Янмин инсоннинг идрокини ўрганишга урғу беради.  1644-1911 йиллар Цин сулоласи давридаги мутафаккирлар неоконфуцийчилик дуализминии рад қилган холда мулохазага эмас балки амалий харакатларга таянадилар.  1858-1927 йиллар. Кон Ювей конфуцийчиликни универсал динга айлантириш ва христианликка қарши чиқиш учун уни замонавийлаштиришга уринади бироқ 1898 йилда Япгонияга юборилади.  1911 йил. Хитой инқилоби конфуцийсичи- имперя тузумини ағдариб, ташлайди.  1934-1937 йилда Чанг Кайиш рахбарлигидаги миллатчи “янги хаёт харакати” конфуцийчиликнинг ахлоқий принципларини тиклашга уринади.  1949 йилда коммунистик Хитой халқ республикаси барча динларни «аксилинқилобий» деб эълон қилади.  1974-1976 йилда Мдони армия рахбарлиги ва зиёлиларга қарши қаратилган антиконфуцийчилик канрания.  1985 йил 150 милён конфуцийлар борлиги тахмин қилинади (БМТ бахоси)

Похожие

Зардўштийлик дини
Диннинг тарихий шакллари ва моҳияти. Миллий давлат динлари ва уларнинг хусусиятлари
Жахон динлари хакида тушунча
Диннинг келиб чиқиши ибтидоий жамиятдаги динлар
Монотеистик ва жаҳон динлари