Исломдаги йўналиш ва мазҳаблар - Основы религиоведения - Рефераты

Исломдаги йўналиш ва мазҳаблар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Исломдаги йўналиш ва мазҳаблар Режа: С у н н и й л а р ИСЛОМДАГИ МАЗҲАБЛАР: Сўфий-тасаввуф таълимоти Яхлит тизимдан иборат исломда ҳокимият, унинг тепасида қандай куч ва қандай кишилар туриши лозим, бунда кимлар ҳуқуқга эга, сиёсийми ёки диний жамоами, халифаликда асосий куч Қуръон ва шариатга, ақида ва фиқхга муносабатлар турлича бўлгани каби масалаларда келиша олмаслик натижасида VII асрнинг иккинчи ярмидаёқ турли йўналиш ва мазҳаблар, секталар вужудга келиб улар ўртасида курашлар бошланди. А) Суннийлар ва Шиалар йўналишлари Муҳаммад пайғамбар вафотидан кейин 4 та халифадан Абу Бакр, Умар, Усмон хошимийлар уруғидан эмас эдилар. Али эса шу уруғдан эди. Мусулмонлар орасида халифалик ҳокимиятига фақат пайғамбар авлодлари эгалик қилиши лозим деб ҳисоблайдиганлар ва аксинча ҳокимият тепасига пайғамбар авлоди бўлмаган кишилар, агар улар диний жамоа томонидан сайланса ҳам чиқиши мумкин деган мусулмонларга ажралди-лар. Булар ислом тарихида Суннийлар ва Шиалар йўналишини вужудга келтирдилар. С у н н и й л а р Суннийлар (сунна сўзи арабча бўлиб, «анъанавий йўл») дунёдаги барча мусулмонларнинг тўртдан уч қисмини ташкил қилади. Ҳозирги пайтда Суннийлар асосан араб мамлакатларида, Туркия, Афғонистон, Индонезия, Покистон, Ҳиндистон, Бангладеш, Хитой, Болгария, Албания, Югославия, собиқ СССР ўрнидаги мустақил давлатларда яшайдилар. Жумладан Ўзбекистонда яшайдиган Суннийлар учун Макка, Мадина, Каъба, Қуръон, Муҳаммад пайғамбар ва тўрт халифалар «чорёрлар», пайғамбар ҳадислари сунна тўплами муқаддас ҳисобланади. Суннийлар Аллоҳни одам қиёфасида гўё арши аълодаги ўз тахтида ўтирган шарқона шаҳаншоҳ қиёфасида тасаввур қиладилар. Суннийлар сиёсий ҳокимият мамлакатни бошқарадиган олий куч, диний жамоалар эса уларга бўйсунувчи ва унга ёрдам берувчи ғоялар

кучи деб билганликлари учун подшолар, амирлар, султонлар ёнида шайху ислом лавозимида олий ислом вакили турган. Суннийлар Шиалардан фарқ қилиб, Муҳаммад пайғамбар вафотидан кейин Аллоҳ билан одамлар ўртасида воситачилик бўлишини тан олмай, подшолар пайғамбар йўлини давом эттирувчи Аллоҳнинг ердаги вакили деб ҳисоблайдилар. Али ва унинг авлодларини имоматга, яъни мусулмон жамоасига раҳбарлик қилиш ҳуқуқи бор дейувчи Шиалар талабини ҳам инкор қиладилар. Шунингдек, ҳуқуқ масалаларини ҳал қилишда, ҳайитлар хусусида, ғайридинларга муносабатда, намознинг жузъий масалаларида, диний масалаларда, фуқаролик ҳуқуқларида, руҳонийларнинг даражалари, масжидлар хусусида, диний ташкилотлар тузилишида ҳам Суннийлик Шиаликдан жиддий фарқ қилади. Шариатга муносабат, унинг тамойилларини қўллаш жараёнида Суннийликда тўртта мазҳаб пайдо булган: ИСЛОМДАГИ МАЗҲАБЛАР: «Мазҳаб» арабча сўз бўлиб, «оқим», «йўл», «таълимот» маъносини англатади. Бугунги кунда дунёдаги тахминан 1,3 млрд. мусулмон аҳолисининг 92.3 фоизини Суннийлар ташкил этиб, мазҳаблар бўйича қуйидагича нисбатда бўлинган: Ханифийлар 47 фоиз, шофийлар 27 фоиз, моликийлар 17 фоиз, Ханбалийлар 1.5 фоиз. Шиалар 7.5 фоиз бўлиб, унда исломий, жаъфарий, зайдий мазҳаблари мавжуд. (Қаранг: Динлар ҳақида маълумот. Тошкент 2000. Буклет 1-буклам). 1. Ханифийлар. Бу мазҳабга имом Абу Ханифа ан-Нўъмон (696-767-йиллар) асос солган. Ханифия ўзининг шароитига қараб иш тутганлиги ва халқларнинг маҳаллий анъаналарини эътиборга олганлиги билан кенг тарқалган. Улар Туркия, Ҳиндистон, Хитой, Сурия, Афғонистон, Африка халқлари, Марказий Осиё халқлари (Озарбайжондан ташқари) орасида, жумладан, Ўзбекис-тонда ҳам, тарқалган. Ханифийлар ҳозирги даврда бутун мусулмонларнинг 47 фоизини ташкил этадилар. 2. Маликийлар мазҳабига имом Малик ибн Онас (795 йилда вафот қилган) асос солган. Бу мазҳаб қонунлари ақлга асосланмаганлиги билан бошқа мазҳаблардан фарқ қила-ди. Ҳозир бу мазҳаб шимолий Африка (Тунис, Жазоир, Марокаш), ғарбий Африка ва Суданда тарқалган.

3. Шофиъийлар. Бу мазҳабга имом Муҳаммад ал-Шофиъий (820-йилда вафот этган) асос солган. Шофиъийлар ханифия ва моликийлардан ўзгаларнинг фикрини ҳисобга олиб, сарб-тоқатли бўлишликлари билан ажралиб турадилар. Ҳозир шофиъийлар Мисрда, Шарқий Африка ва Индонезияда кўпроқ тарқалган. 4. Ханбалийлар мазҳабига Имом Аҳмад ибн Ханбал (855- йилда вафот этган) асос солган. Бу мазҳаб ўзининг ўта мутаассаблиги ва қаттиққўллиги билан бошқа мазҳаблар-дан ажралиб туради. Бу мазҳабдагилар Саудия Арабис-тонининг Наж ва Ҳижоз ҳудудларида яшайдилар. Улар барча мусулмонларнинг 1.5 фоизини ташкил қиладилар. Улардан ваҳҳобийлар юзага келган. Шиалар (арабча Шиа - тарафдорлар гуруҳи демакдир) Али ва унинг ўғиллари Ҳасан, Хусайн, уларнинг авлодлари -жами 12 та имомни Муҳаммад пайғамбарнинг бирдан-бир қонуний ворислари деб биладилар. Шиалар «имомият инояти Аллоҳ» деб халифалик ҳаётида барча ҳуқуқ ва имтиёзлар имомиятда бўлиши, ҳокимлик имом қўлида бўлиши, бош имом халифанинг ўзи бўлишини талаб қиладилар. Мусулмон жамоа мулки барча мусулмон манфаатига хизмат қилиши лозим деб ҳисоблаб, бой ҳам ўта қашшоқлар ҳам бўлмаслиги зарур дейдилар. Туғилган йили номаълум бўлган имом Жаъфарнинг иккинчи ўғли Исмоилнинг ғойиб бўлган ўғли имом Маҳдини қайтиб келиб ер юзида адолат ўрнатади деб ишонадилар. Шиалар Аллоҳ ҳар бир мусулмоннинг қалбида, дилида бўлганлиги учун ҳамма нарсани кўриб туради деб тасаввур қиладилар. Шиалар Қуръонни тан оладилар, аммо «115 икки ёритгич» деган сурани ундан атайлаб туширилиб қолдирилган деб ҳисоблайдилар. Бу сурада Али Муҳаммад Аллоҳнинг нури, лекин Али Аллоҳнинг валийси деб ишонадилар. Ҳозир Шиалар Ироқ, Яман, Эрон, Ливан, Озарбайжонда, Тожикистоннинг тоғли Бадаҳшон автоном вилоятида яшайдилар. 1979 йилда Эронда Шиалар раҳнамоси Ҳумайний бутун мусулмонлар оламида Шиалар ҳукмронлигини ўрнатишга даъват қилган эди. Ҳозир ҳам бу ғоя тарафдорлари мавжуд. Шиалар «ахбор» - Али ва унинг авлодлари тўғрисидаги муқаддас ривоятлар тўпламига Қуръондан кейинги манба сифатида қарайдилар. Шиалар Ироқдаги Карбало даштини Қум шаҳри ва Нажоф шаҳридаги Али Ҳасан, Ҳусайн, Фотима ва 12 та имомлар жасади ётган жойларни зиёрат қиладилар. Шиалар муҳаррам ойида (1-10 март) мотам тутиб «Оҳ Ҳусайн, воҳ Ҳусайн» деб баланд овозда йиғлаб ўз таналарига уриб, кўча

юришларини ўтказадилар. Ашурлик маросими ҳам қиладилар. Ҳорижийлар фуқароси фирқа тарафдорлари Али билан Абу Суфъённинг ўғли, Сурия ҳокими Мувоиа ўртасида Усмон вафотидан кейин халифалик учун бошланган шиддатлик кураш вақтида Алининг Муовия келишишидан норизо бўлган 12 минг аскар Али армиясидан ажралиб (арабча «ҳаража», «чиқиш», «қўзғолончи) чиқиб кетгандан кейин пайдо бўлди. Ҳорижийлар Муовияга ҳам Алига ҳам қарши курашиб Жазоир, Уммон, Занжибар, Тунис, Ливияда ўз мустақил давлатларини тузганлар. Бу давлат Рустамийлар сулоласининг ҳукмронлигида эди. Ҳорижийлар диний жамоа давлат раҳбарини сайлаб қўйилиши лозим деб ҳисоблаганлар. Сайланадиган шахснинг таржимаи ҳолига эътибор қилинмаган. Уларнинг фикрича, ҳар бир диний жамоа ўзига имом сайлаши ва уни ўрнидан тушириши мумкин. Улар жамият тепасида руҳонийлар туришини талаб қилганлар, сайланган имом эса уларнинг жамоасидан давлат идорасидаги вакил бўлган. Ҳорижийлар диндан қайтган бидъатчиларни душман деб билганлар. «Диннинг софлигини» сақлашга ҳаракат қилганлар. Ўта шафқатсиз тамойиллар сабабли ҳорижийлар VII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб бир қанча мустақил секталарга бўлиниб кетган. Жумладан, Азрикийлар, Ибодийлар, Суфрийлар секталари ўз имомлари номлари билан аталган ҳолда пайдо бўлган. Зейдилар фирқаси VIII аср ўрталарида, 740 йилда Куфада уммавий халифа Хишонга қарши халқ қўзғолонига бошчилик қилган Зейд ибн Али номи билан аталган. Зейд Алининг эвараси Ҳусайнинг невараси эди. Зейдилар 864 йили Эрониннг шимолида ўз давлатларини тузган. Бу давлат 300 йилча яшаган. 901-йилда эса улар яманда давлат ҳокимиятини қўлга олганлар. Зейдилар диний эътиқодни амалий ҳаракат билан қўшишни, эркин фикрлашни, тақдирга ишонишни, Қуръоннинг азалдан мавжудлигини, Аллоҳнинг сўзи эканини тан оладилар. Улар кўпинча Шиа маросимларига амал қилишади, ўз турмуш тарзига кўра Суннийларга яқин туришади. Исмоилийлар сектаси. Бу секта VIII асрнинг иккинчи ярмида боғдод халифалигида пайдо бўлган. Мазкур секта Жаъфарнинг ўғли Исмоил номи билан боғлиқ. Исмоилийлар диний таълимотида «дунёвий ақл» ва «дунёвий руҳ»га эътиқод қилиш асосий ўрин эгаллайди. Улар турли даврларда турли халқларга пайғамбарларнинг юбори-лиши «дунёвий ақл»нинг намоён бўлиши деб ҳисоблашади. Улар 7 та пайғамбарни: Одам Ато,

Иброҳим, Нуҳ, Мусо, Исо, Муҳаммад ва Исмоилни тан олишади. Уларнинг фикрича имомлар пайғамбарларнинг ворисларидир. XI асрда Исмоилийлар турли сабабларга кўра: ассасинлар, карматлар, низорийлар, мустанмийлар деган секталарга бўлиниб кетган. Ҳозирги вақтда Исмоилийлар ўрта шарқ мамлакатларида, Ҳиндистонда, Уганда, Кения, Танзания ва Тожикистоннинг тоғли ўлкаларида мавжуд. Ҳиндистоннинг Гужрат штатида тирик худо Огоҳонлар фаолияти пайғамбарларга мансуб. Друзлар фирқаси исмоилийлардан ажралиб чиққан бўлиб, улар 998-1021 йилларда ҳукмрон бўлган халифани «худо йўлини кўрсатувчи» илоҳий ҳалоскор деб биладилар. Улар Шиа имомларини ва сунний халифаларини тан олмайдилар. Друзлар турк султонлари даврида нисбатан мустақил бўлдилар. Сурия билан Ливанда Друзлар 1924-1925-йилларда француз мустамлакачиларига қарши миллий озодлик ҳаракатида актив қатнашдилар. Исломда яна ибодийлар, имомийлар, нусарийлар, алилоҳийлар, аҳмадийлар каби ўнлаб секталар мавжуд. § 10 Сўфий-тасаввуф таълимоти Ислом фалсафасида Қуръон, фиқҳ, аҳлоқ ва бошқа масалаларни шарҳлаш ва изоҳлашда бир-бирига зид бўлган тамойиллар пайдо бўлиб, калом, яъни илк ислом диний-фалсафий таълимоти вужудга келди. Илк ислом ақидаларига қаттиқ риоя қилишни илгари сурувчи мутакаллимлар, инсонда ирода ва фикрлаш эркинлигини Аллоҳга қарама-қарши қўймаган ҳолда ҳимоя қилувчи муттазийлилар таълимоти, руҳий покланиш ва камолот босқичларидан ўтиб, илоҳий ҳақиқатга эришиш тўғрисидаги сўфийлик ёки тасаввуф таълимоти VIII асрдаёқ араблар босиб олган барча ҳудудларда, айниқса, Марказий Осиёда кенг тарқалди. Бу таълимот XIV аср охирларидан бошлаб бу ерда янги босқичга кўтарилиб ривожланди. Тасаввуф Ислом асосида шаклланган диний-фалсафий оқим бўлиб, унда қадимги юнон таълимоти-неоплатонизм, иудаизм, христианлик, зардўштийлик, айниқса буддизмнинг таъсири сезилади. Унинг асосида аскетизм, яъни бу дунё лаззатларидан воз кечиш асосида Аллоҳга етиш, уни билиш, у билан бирлашиш йўлини қидириш ётади. Сўфизм Қуръон ва шариат талаб этган диний ақидалар талабларини албатта бажариш, сўзсиз ўзини худонинг қули деб билиш, маълум диний қоидаларга ўз шахсиятини бўйсундиришни талаб қилади.

Шахсий эркинлик, ўз хоҳиши билан тозаланиб, Аллоҳга руҳий сингиш орқали эришиш ғоясига асосланади. Бу йўлда сўфийликка берилганлар ортодоксал ислом руҳонийлари талабларига риоя этмаганликлари учун сўфийларнинг вакилла-ри айрим ҳолларда қораланганлар, қувғин қилинганлар, жазо-ланганлар. Тасаввуфда инсоннинг камолоти ва Аллоҳга руҳан эришув йўллари 4 босқичдан иборатдир: Биринчи босқич шариат деб аталиб, бунда аввало шариатнинг барча талабларини чин қалбдан бажариш ва унга тўла бўйсуниш талаб этилади. Иккинчи босқич тариқат бўлиб, бунда мурид ўз шахсий истакларидан воз кечиб, ўзини пир ихтиёрига топшириши керак. Учинчи босқич маърифат бўлиб, бунда сўфийлар коинотнинг бирлиги худода мужассам бўлишини, олам худонинг эмонациясидан, яъни нурланишидан вужудга келишини, яхшилик ва ёмонликнинг нисбийлигини ақл билан эмас, балки қалб билан англаб олишлари керак. Тўртинчи босқич ҳақиқатдир. Бунда сўфий шахс сифатида тугаб, худога - мўлжалланган ҳақиқитга етишиш, Аллоҳга сингиб кетиши ва натижада абадийликка эришуви зарур. Бу жараён маълум давомли вақтни талаб этади. Махсус руҳий, жисмоний ҳаракат, фаолият - сиғиниш, ибодатлар, оҳанглар ёрдамида амалга оширилади. Сўфизм тарафдорлари, дастлаб, моддий бойликка эга бўлиш ва унга интилишни қоралаб, ҳақиқий бойлик маънавий-руҳий бойликда деб ҳисоблаганлар. Ҳикмат Шариатга рост, мувофиқ бўлмагунча, Тариқатга толибон деб темас бўлур. Ихлос бирла пирни тутиб, бошдан ўтуб, Тариқ кирган бало текса қайтмас бўлур. (Қаранг: Азим Ҳожа Эшон. Ҳикмат. Тошкент. «Ўзбекистон» 1993, 27-бет). Тасаввуфнинг ижтимоий базаси, бу - шаҳар ҳунарман-длари, майда савдогарлар бўлиб, IX-X асрлардаёқ Ироқ, Эронда бу таълимотнинг йирик вакиллари вужудга келган. Ҳаллож (859-922), Бистамий (IX аср), Жунайдий (вафоти 910) шулар жумласидандир.

Тасаввуфнинг назарий ва амалий томонлари бор. Амалий томони бевосита Аллоҳга эришув жараёнидир. Бу йўлда сўфийлик қоидасини бажарган ҳолда жуда кўпчилик тасаввуфга ишонадилар. Бу жараёнда шайхлар ва муридлар пайдо бўлиб, сўфийликка берилганлар, шайхлардан таълим олганлар, уларга мурид бўлиб тушганлар. Олдинроқ, амалий сўфийзм, сўфийликнинг назарий масалалари билан шуғулланиш эса сўнгроқ вужудга келган. Сўфийзм назариётчилари ўз даврининг билимини пухта эгаллаган, илмлардан хабардор, билимдон-мутафаккир кишилар бўлганлар. Булардан Абдул Ҳамид Ғаззолий (1058-1116), Суҳравардий (1155-1191), Ибн Арабий (1165-1240) кабиларни кўрсатиш мумкин. Улар сўфийзмнинг назарий масалалари бўйича қатор рисолалар яратганлар. Ибн Арабий айниқса, сўфийзм назариясини ишлаб чиқишга катта ҳисса қўшди. Андалузияда туғилиб, ўз умрини турли мусулмон шаҳарларини кезиб, билимли кишилар билан мулоқатда бўлишда ўтказди. У сўфийзмнинг энг йирик назариётчиси бўлиб, 300 дан ортиқ асарлар муаллифидир. Ибн Арабийнинг айниқса, «Фусул ал- хикам», «Футухат ал-маккия», «Таржимон ал-аливак» каби асарларида сўфий мутафаккир сифатида олам худонинг бирлиги, унга интилиш, «Ички тажриба» ёрдамида эришиш, Қуръоннинг рамзий ҳарактерга эгалиги ҳақида таълимотлар асослаб берилгандир. Унинг, айниқса, сўфийзм космогониясини ҳар томонлама ишлаб чиқишдаги хизмати махсус таъкидлаб ўтилади. Сўфийлик назарияси дастлаб халифаликнинг мусулмон назарий фикрининг марказий шаҳарлари Боғдод, Дамашқ, Мадина каби шаҳарларида ишлаб чиқилган ва кенг ёйилган бўлса-да, у Шарқ ўлкаларида кенг тарқалди. Сўфийлар тўхтовсиз саёҳатда бўлар, турли шаҳарларда билим, динга берилган шахслар билан учрашувлар, мулоқатлар ўтказар эдилар. Сўфийлик таълимоти хукмрон мафкурадан фарқ қилгани ҳолда Аллоҳни ҳақиқат деб талқин этгани, жаннат-дўзахни инкор қилгани, барча динларни тенг деб билгани, ҳақиқатга эришиш йўлида умумий диний ақидага эмас, шахсий тажриба-интуицияга асослангани, Ислом диний қоидаларига бефарқ қарагани учун ортодоксал Ислом раҳбарлари томонидан айрим ҳолларда таъқиб қилинди, айрим сўфийзм мафкурачилари жазоланди ҳам. Бистамий қораланди, Халлож ўлим жазосига хукм қилинди. Хуросонда Айнул Кузрат ҳам ўлдирилди. Сўфийлар халққа яқин бўлдилар, уни ҳимоя этишга ҳаракат қилдилар. Мовароуннаҳрга мўғуллар ҳужум қилганда айрим сўфийлар Ватан ҳимояси йўлида қурбон бўлдилар.

Сўфий таълимотлари пантеизм ёки Аллоҳ ва инсоннинг бирлашуви, оламнинг (моддий ва руҳий) ягоналиги, ҳамманинг тўхтовсиз ҳаракатга интилиши зарурлиги таълимоти билан ўз даври илғор фалсафий таълимотларига яқин турди ва бу билан хурфикрликка ҳам хизмат қилди, ақидачилик, хукмрон мафкурага зарар келтирди. Турли сўфий уламоларнинг асарларида бу таълимотга турлича янгиликлар, аниқликлар киритилиб борилди ва у мусулмон Шарқида ортодоксал Исломдан сўнг энг ривожланган, кенг тарқалган таълимотга айланди. Унинг 15 га яқин асосий йўналишлари - мактаблари мусулмон мамлакатларида тарқалгандир. X асрдан бошлаб сўфизм ғоялари Марказий Осиё шаҳарларида ҳам кенг тарқала бошлади. Масалан, Халлож турли ўлкалар, Хуросон ва Мавороуннахрда ўз таълимотини тарғиб этди. Сўфийлик асарлари араб, форс тилларида ёзилди. Ўрта Осиёда, сўнгроқ туркий тилларда ҳам бадиий асарлар шаклида вужудга келди. Моворауннахрда тасаввуф таълимотлари Х асрдан бошлаб кенг ёйила борди. Тасаввуф таълимотини ривожлантиришда Мовороуннахрлик ва Хуросонлик йирик сўфийлик таълимот- чиларининг хизмати катта бўлган. Лекин бу ерда мустақил суфийлик мактаблари XI-XII асрлардагина вужудга кела бошлаган. Масалан, сўфийзм таълимотини ишлаб чиқишда IX асрда Термизда туғилиб ўсган Хаким Термизийнинг 80 га яқин рисолалари муҳим роль ўйнади. У Термизда туғилиб, шу ерда вафот этди, лекин ўз таълимотини Макка, асосан Балх ва Нишопурда турганида тарғиб этди ва кўп муридлар орттирди. Унинг инсон ўзини-ўзи турли ифлос инстинктив (ғайри ихтиёрий) ҳислатлардан тозалаши, ўз қалбида Аллоҳ нурини ҳис қилишга интилиши каби фикрлари сўфизмнинг сўнгги ривожида катта аҳамиятга эга бўлди. Унинг шогирдлари Жузжоний, Абу Бакр ал-Варрақ томонидан ривожлантирилди. Ўрта Осиёда, хусусан ҳозирги Ўзбекистон худудида тасаввуфнинг ривожланишида Юсуф Ҳамадоний таълимоти муҳим роль ўйнайди. Бу таълимот, умуман, Ўрта Осиёда вужудга келган тасаввуф мактабларига жуда катта таъсир кўрсатди. У ғарбий Эронинг Ҳамадон шахрида туғилиб, ўсган бўлсада, умрининг асосий қисми ва фаолиятини Ўрта Осиёда ўтказган. У ҳунармандчилик - косибчилик билан шуғулланган. Унин таълимоти асосан хунармандлар орасида кенг тарқалган ва асосан уларнинг манфаатларини ифодалаган.

Юсуф Ҳамадоний таълимотида ватанпарварлик ғоялари ўз ифодасини топган бўлиб, у шогирдлари билан бирга қўлида қурол билан мўғуллар хужумига қарши курашди. Ҳамадоний таълимотидан Ўрта Осиёда сўнгги тасаввуф мактаби - Яссавийлик ва Нақшбандийлик келиб чиқди. Биринчиси, Хожа Ахмад Ясавий, иккинчиси Абдулхолиқ Ғиждувоний ва сўнгроқ Баҳовуддин Нақшбанд номлари билан боғлиқдир. Бу тасаввуф мактабларига тўхташдан аввал XI асрлардан бошлаб Ўрта Осиёда Қадария тасаввуф таълимотининг тарқала бошланганини қайд этиб ўтмоқчимиз. Қадарийлик - қадария тариқатининг асосчиси Абдулқодир Жилоний бўлиб, у 1077 йилда туғилган, Бағдодда таълим олган, Академик В.В. Бартольд бу таълимот ҳақида Абдул-холиқ - ахлоҳий қарашлар тарғиботчиси ва унинг мақсади одамлар олдида дўзахни эшигини ёпиб, жаннат эшигини очиш, кишиларни ўзаро ҳурмат, муҳаббатга ундаш эди, деб баҳо беради. Қадария таълимоти Туркия, Афғонистон, Покистон, Жазоир каби мамлакатларда ҳам тарқалган. Ўрта Осиё музофотида биринчи вужудга келган йирик сўфийлик тариқати Яссавийликдир. Бу тариқатга Аҳмад Яссавий (1105-1165) асос солган. Яссавий Ясси (Туркистон) шаҳрида руҳоний оиласида туғилган. Унинг отаси Иброҳим Ясси (Сайрам) шаҳрида узоқ йил шайҳлик қилган ва кўп муридларга эга бўлган. Яссавий Бухорода машҳур уламо Юсуф Хамадонийдан сўфийликнинг асосларини ўрганди, устозининг ўлимидан сўнг ўрнига бироз вақт ўринбосар бўлиб қолди, сўнг ўз юрти Туркистонга қайтди. Яссавий таълимоти унинг туркий тилда ёзилган «Девони ҳикмат» асарида баён этилган. Бу асар кўчманчи ва ўтроқ туркий халқлар ўртасида сўфийлик таълимотини тарғиб этишда муҳим аҳамият касб этган. Яссавий таъбирича, қийинчиликка, чидамли оғир ҳаётга ўрганган одам ҳақиқий сўфий бўла олади ва у худо васлига эришади. Бу дунё бевафодир. Яссавий ғоялари Ўрта Осиёнинг турли шаҳарларида унинг шогирдлари томонидан кенг тарғиб қилинди. Шулардан бири Сулаймон Боқирғоний бўлиб (вафоти 1192 йилда), у ўзининг туркий тилда ёзилган «Боқирғон», «Охир замон» асарларида сўфийзм ва яссавийликни тарғиб қилган. Марказий Осиёда шаклланган энг йирик сўфийлик тариқатларидан яна бири кубровиядир. Унга Хоразмда XIII асрнинг бошларида Нажмиддин Кубро (1145-1221) асос солган. Кубровия тариқати Ўрта ва Яқин Шарқ ўлкаларида ҳам кенг тарқалган. Н. Кубро Хивада туғилиб сўфийлик таълимотини Миср, Табриз, Ҳамадон шаҳарларида эгаллаган. Кўҳна Урганчда ўз таълимотини

ривожлантириб, шу ерда янги сўфийлик тариқатига асос солган. Мўғуллар ҳужуми даврида ўз муридлари билан шаҳар ҳимоясида фаол иштирок этиб қурбон бўлган. Кубро билишнинг махсус йўлини ривожлан-тириб, сўфийзм ривожига катта ҳисса қўшган. У ўзининг қатор рисолаларида Кубровия тариқатининг қоидаларини ишлаб чиққан. Бу қоидалар сўфийликнинг ҳам назарий, ҳам амалий масалаларини ўз ичига олади. Кубровия тариқати Ўрта Осиё, Афғонистон, Шимолий Ҳиндистон, Эронда тарқалди ва майда сўфийлик оқимларининг вужудга келишига сабабчи бўлди. Бу оқимлар Ҳиндистоннинг Деҳли, Биҳар шаҳарларининг маданий ҳаётига муҳим таъсир кўрсатди. «Кубровия тариқати одоблари (қоидалари): 1. Тавба - мурид қилган гуноҳлари учун пушаймон бўлади. 2. Зуҳл фи дунё - мурид мол-мулк, бойлигидан воз кечади. 3. Таваккул ал-Аллоҳ - мурид Худога чуқур ишониб, унга эътиқод қилади. 4. Қаноат - мурид мол-мулкдан воз кечиб, сабр-қаноат қилиши зарур. 5. Узлат - мурид кўпроқ ёлғиз қолиб, ўзини ботинан чиниқтириб бориши керак. 6. Мулозимат ал-зикр - мурид худо номини доимо тилга олиб, унинг шаънига зикр самоъ қилиш шарт. 7. Таважжуъ ал-Аллоҳ - мурид бутун вужуди билан Аллоҳга мурожаат қилиб юрмоғи лозим. 8. Сабр - мурид шаҳвоний, ҳавои ҳаваслардан қутилмоғи лозим. 9. Мурокаба - мурид ўз қалбини пасткашликлардан сақламоғи, риё ва макру хийлалардан, найранглардан халос қилмоғи шарт. 10. Ридо - Худони таниган (ориф) ва конеъ, деб ҳисобла-моғи лозим. (Қаранг: Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавҳалар.Т., «Ўзбекистон», 1993. 109-бет). Бутун мусулмон шарқида энг кенг тарқалган йирик сўфийлик тариқати нақшбандийлик ҳам Ўрта Осиёда шаклланди. Нақшбандийлик таълимотининг бошланғич куртак-лари бухоролик машҳур тасаввуфчилар Юсуф Ҳамадо-ний (XII) ҳамда Абдулхолиқ

Ғиждувоний (XII-XIII) таълимот-ларида олға сурилади. Лекин бу шаклланаётган янги сўфийлик тариқати Баҳовуддин Нақшбанд (1318- 1389) томонидан қиёмига етказилди ва унинг номи билан маълум бўлди. Баҳовуддин Нақшбанд Бухорога яқин Касри Хиндувон қишлоғида ҳунарманд оиласида туғилиб ўсди. Сўфийлик таълимотини, асосан, Бухорода, Ўрта Осиё шаҳарларида Саййид Амир Колулий, Ориф Диггирони, Қосимшайх ва Халил оталардан ўрганди. Ўз таълимотида яссавийлик ва ғиждувоний таълимотларининг айрим томонларини бирлаштирди. Нақшбандийлик тариқати таълимоти Аллоҳ ягона, икки хил олам йўқ, шунинг учун моддий олам талабларига мослашиб яшамоқ, унинг лаззатидан баҳраманд бўлмоқ, фаол меҳнат қилиш, лекин бойликка интилмаслик лозим деб ҳисоблайди. Нақшбандийлик 4 тамойил асосида ҳаёт кечиришни тавсия этади. 1. Хилватда анжуман - муридлар доимо мулоқотда, биргаликда жамоада яшамоқ, улар дардига ҳам, қувончига ҳам тенг шерик бўлмоқ, бойликка интилмаслик, камбағаларга ёрдам бермоқ. 2. Сафар дар ватан - ҳаётни ўрганиш, сафарда, саёҳатда бўлиш, табиатдан завқланиш, ҳис-туйғудан воз кечмаслик, билимни ошириш, ғам-аламга ҳадеб берилавермаслик. 3. Назар дар қадам - ҳар бир қадамни ўйлаб босиш, фойдали ишлар қилиш, яхшиликка меҳнат билан интилиш, бекорга вақтни ўтказмаслик. 4. Хуш дар дам - инсон бу оламнинг якуни, у ҳар доим табиатдан, унинг ноз-неъматларидан фойдаланиш, баҳра олиши, қийинчиликдан қўрқмалик, ўз мақсадларини рўёбга чиқариши лозим. Б.Нақшбанд «қўл меҳнатда, дил Аллоҳда бўлсин» дейди, худога муножот, зикр, ҳамд-саноларни овоз чиқармасдан изҳор қилишга даъват қилди. Хуллас, нақшбандийлик инсонни улуғлайди, унинг ҳаётга, табиатга фаол муносабатда бўлишини тарғиб қилади. У бундай таълимотлари билан, бир томондан, ҳукмрон дин арбоблари-нинг норозилигини, иккинчи томондан, аҳолининг ижобий муносабати, хайрихоҳлигини кучайтирди. Бу таълимот Баҳовуддиндан сўнг унинг шогирдлари Алаутдин Аттор (вафоти 1440 йил) ва Муҳаммад Порсо (1345-1420) томонидан маълум тартибга солинди. Мўғуллар ҳукмронлиги даврида нақшбандийлик ғоялари Ўрта Осиё маданий ҳаётида халқни уюштиришда, уни мустақиликка чорлашда ижобий роль ўйнайди. Темурийлар даврида Абдураҳмон

Жомий, Хўжа Аҳрор, Алишер Навоий томонидан янада бу олий ғоя қўллаб-қувватланди. XV асрнинг кўп шоир, мутафаккирлари бу ғояни олий босқичга кўтардилар. Нақшбандийлик устун таълимот сифатида 2-3 аср давомида нафақат Ўрта Осиёда, балки Ҳиндистон, Эрон, Кавказ орти, араб мамлакатларида ҳам кенг тарғиб қилинди. Ўрта Осиёда турли сўфийлик таълимотларининг таъсири XIX асрларга қадар давом этганини кўрамиз. Сўфийзм мусулмон мамлакатлари ҳаётида муҳим ижтимоий-мафкуравий ва маданий ўрин эгаллади. У бадиий адабиёт, фалсафа, мусиқа, маориф, таълим- тарбияга катта таъсир кўрсатди. Турли мамлакатларнинг ижтимоий- сиёсий ҳаётида шубҳасиз сўнмас из қолдирди. Илк Ислом, ҳукмрон диний ҳокимият, йирик дин арбоблари ҳам ҳар доим сўфийлик таълимотларига, тасаввуф оқимлари ва биродарликлари, сўфийлик марказларига нисбатан салбий муносабатда бўлдилар. Уларга ҳурфикрлилик манбаи, ҳукмрон диний ақидалар обрўсига зарар етказувчи фаолият манбаи деб қарадилар, айрим ҳолларда уларга қарши қоралаш, қувғин қилиш, жазолаш усулларини ҳам қўйдилар. Сабаби: сўфийлик «халқ исломи», Шўро даврида уни тилга олиш таъқиқланди, жаҳолат дейилди. Бугун чуқур тарғиб қилинаяпти, ўрганилаяпти. Сабаби ундаги миллий умуминсо- ний қадриятлардир. Тасаввуфнинг миллий ғоя учун аҳамияти катта. XVI асрдан кейин сўфийликда анъанавийликдан чекиниш, жаҳолатпарастликка бурилиш юз берди. § 9

Похожие

Христианликдаги йўналишлар

Диншунослик фанига кириш

Диний экстремизм ва терроризм ҳамда уларнинг жамият барқарорлигига таҳдиди

Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши

Мусулмон дунёсининг диний экстремизм ва терроризмга қарши кураши