Yopiq urug`li o`simliklar tasnifi.Bir va ikkipallali o`simliklar. Magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, ko`knoriguldoshlar, chinniguldoshlar, sho`radoshlar va grechixadoshlar oilalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz Reja: 1. Yopiq urug`lilar tasnifi. 2. Bir va ikki pallali o`simliklar. 3. Ikki pallalilar sinfi - Dicotyledones 4. Magnoliyaguldoshlar oilasi tasnifi. 5. Ayiqtovondoshlar oilasi tasnifi. 6. Ko`knoriguldoshlar oilasi tasnifi. 7. SHo`radoshlar oilasi tasnifi. 8. Chinniguldoshlar oilasi tasnifi. 9. Grechixadoshlar oilasi tasnifi. 10. Bir pallalilar sinfi - Monocotyledoneae 11. Piyozguldoshlar oilasi tasnifi. 12. Marvaridguldoshlar oilasi tasnifi. 13. Bardidoshlar oilasi tasnifi. 14. Boshoqdoshlar oilasi tasnifi.

www.arxiv.uz YOPIQ URUG`LILAR - HOZIR YER YUZIDAGI BARCHA O`SIM- LIKLAR ORASIDA USTUNLIK QILAYOTGAN ENG KATTA BO`LIMDIR Ular bir qancha belgilari bilan o`simliklar olamining boshqa vakillaridan keskin farq qiladi. 1. Yopiq urug`lilarning urug`i meva ichida bo`ladi, shuning uchun ham bu o`simliklar "Yopiq urug`lilar" deb ataladi. 2. Bularning changchi va urug`chidan tashkil topgan guli bor. Gullari juda xilma-xil shakli bilan bir-biridan farq qiladi. 3. Changlanishi hamda urug` va mevalarning tarqalishi turli usullar: shamol, hashoratlar, qushlar, suv orqali amalga oshadi. 4. Bulardan qo`sh urug`lanish sodir bo`ladi va natijada faqat murtak emas, balki endosperm ham vujudga keladi. 5. Yopiq urug`lilarning urug`kurtagi uruqqa, tugunchasi esa mevaga aylanadi, urug`i mevabarglar ichida yetiladi. 6. Yopiq urug`lilar boshqa o`simliklar guruhlariga nisbatan juda murakkab morfologik va anatomik tuzilishga ega. Yopiq urug`lilar urug`kurtagining meva qobig`i bilan himoyalanganligi va boshqa bir qator o`ziga xos belgilari ularning o`zidan oldingi, biologik-morfologik jihatdan unga takomillashmagan o`simliklarga nisbatan yerdagi hozirgi hayot sharoitiga yaxshi moslashgan, yuksak darajada tuzilgan o`simlik ekanligini ifodalaydi. Yopiq urug`li o`simliklar ikki sinfga: ikki pallalilar va bir pallalilar sinfiga bo`linadi. Bu sinflarning har birining o`ziga xos belgi xususiyatlari yig`indisi bilan xarakterlanadi. Ikki pallali o`simliklar quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: murtagi ikki urug` pallali, asosiy ildizi yaxshi rivojlangan. Kambiy qavati bo`lganligidan tanasi ikkilamchi yo`g`onlashish xususiyatiga ega. Naychalar to`dasi ochiq. Barglarining shakli har xil va nayi xilma-xil o`yiqli, barg tomirlari to`r shaklida bo`ladi. Gullari 5 bo`lakli tipda.

www.arxiv.uz Gul qo`rg`oni ko`pincha, qo`sh bo`ladi. Biroq bu barcha belgilar emas, ammo ular ikki pallali o`simliklarni bir pallalilardan farq qilishga imkon beradi. Ikki pallali o`simliklarning birortasi bir pallalilar bilan chatishmaydi, hatto ular bir-biriga payvand qilinsa,payvand ham tutmaydi. Xozirgi yopiq urug`lilardan ko`p mevalilar (magnoliya-gullilar, ayiqtovongullilar, zirkgullilar) va ba`zi boshqa o`simliklar eng oddiy o`simlik hisoblanadi. Ko`p mevalilarning juda ko`p oddiy belgilari xos bo`lgan tipik gulining spetsifik tuzilganligi buning isbotidir. Ularning gul o`rni konussimon, gultoji ayrim gulbargli, gulbarglari ko`p, ular spiralsimon joylashgan va hokazo. Changchi va urug`-chilarining ko`pligi bu o`simliklar uchun ayniqsa xarakterli. Ko`p mevalilar qabilasi-(Polucarpicae). Ko`p mevalilar qabilasi 23 ta oilani o`z ichiga oladi. Bu qabilaga kiruvchi daraxtlardan magnoliyadoshlar, lavrdoshlar, zirkdoshlar, o`t o`simliklardan esa ayiqtovondoshlar eng tipikdir. Ko`p mevalilarning gullari xilma - xil bo`lgani bilan ularning sodda tipda tuzilgan. Guldan, ya`ni oddiy (vegetativ) novda belgilarini radial simmetriy, go`yo poyaga o`xshaydigan cho`ziq gul o`rni, spiral tartibda joy olgan va bir - biriga qo`shilmagan notayin sondagi barglarini saqlab qolgani guldan solib chiqqanligini ko`rish qiyin emas. Biz faqat magnoliyadoshlar va ayiqtovondoshlarni ko`rib chiqamiz. Magnoliyadoshlar oilasi - (Magnoliaceae) Bu oilaga faqat daraxt va butasimon o`simliklar kiradi. Ularning 12 avlod 100 ga yaqin turi bor. Barglari oddiy, ko`pincha yon bargchalari bo`ladi. Bu oila vakillarining ba`zilari doimo yashil tursa, ba`zilari kuzda bargini to`kadi. Barglarida efir moy chiqaradigan ichki bezchalar bor. Gullari ko`pincha ikki jinsli, aktinomorf bo`lib, gul o`rni cho`ziq. Gulqo`rg`on bargchalari har xil sonda 6 tadan 12 tagacha va bundan ko`proq bo`lib, ba`zi vakillarida spiral holda joy olsa, ba`zilarida doiralar hosil qiladi, ko`pincha uch bo`lakli bo`ladi. 3 tadan doira

www.arxiv.uz bo`lib joylashganlarida tashqisi rangi bilan boshqalardan farq qiladi va kosacha hosil qiladi. Talaygina otaliklar, urug`kurtaklari tugunchalar chetidan joy oladigan ko`p a`zoli apokarp genitsey hosil qiluvchi meva barglari sinokarp spiral bo`lib joylashgan. Bu oilaning tipik vakili magnoliya avlodidir. Uning qisman Sharqiy Osiyoda,qisman Shimoliy Amerikada uchraydigan 30 ga yaqin turi bor. Magnoliyalarning ba`zi turlari Floridada yevvoyi xolda o`sadi. Subtropik iqlimli rayon bo`lgan Qirim va Zakavkazyeda ekib o`stiriladi. Park va bog`larda ko`pgina asl vatani shimoliy Amerika bo`lgan yirik gulli magnoliya (M.grandiflora) ekiladi. Bu o`simlik kalta bandli, barglari katta-katta va oddiy,cheti butun, qalin, yaltiroq bo`ladigan daraxtdir. Shu barglarining yonbarglari kurtakdagi hali ochilmagan yosh barglarni saqlab turadi. Yakka- yakka bo`ladigan yirik-yirik gullarining diametri 10 sm ga boradi va bundan ham oshadi. Gullari oq yeki pushti rangda bo`lib juda xushbo`y. Gul o`rni cho`ziq konussimon shaklda. Unda gulqo`rg`onning 6-12 ta nim rang,yirik-yirik,bargchalari uch a`zoli doira bo`lib turadi. Bargchalaridan keyin spiral holda joylashgan bir otalikda serbar chang ipchasi bor, bu ipcha uchi changdonlar ustida ko`tarilib turadi. Changdonlar cho`zinchoq bo`lib, bog`lam atrofidan joy oladi. Gul o`rnini 2/3 bo`lagini yuqori qismini ginetsey egallagan. Spiral holda joylashgan talaygina meva bargchalarining har qaysisi mustaqil onalik hosil qiladi, shu bilan birga,o`rta tomirdan bukilib turadigan meva bargchasining chetlari bir-biriga qo`shilib ketadi va shu tariqa yuzaga kelgan bir uyali tugunchadan ko`pincha 2 ta urug` kurtak joy oladi(ba`zi turlarida urug`kurtaklar 6 donagacha bo`ladi). Onalik ustunchasi yo`q,shuning uchun og`izchaning chang ushlaydigan yuzasi meva bargchasining chetida, yuqori qismida turadi. Shunday qilib ularning gul formulasi quyidagicha ifodalanadi: Tuguncha ustki. Gullash tamom bo`lgandan keyin gulqo`rg`on bargchalari bilan otaliklari tushib ketadi, ularning o`rni esa chuqurcha-chuqurcha bo`lib qoladi: gul o`rni qalinlashadi va onaliklardan kul rang tukli bir talay bargsimon meva xosil bo`ladi, ular qorin

www.arxiv.uz chokidan ochiladi. Shu mevalar bo`yi 5-7 sm va bundan ko`proq keladigan cho`zinchoq "qubba" xosil qiladi.Pishib yetilgan urug`lari qizil rangda bo`ladi va etdor po`st bilan qoplanib ipdek uzun bandida pastga osilib turadi. Magnoliyagullilarning boshqa vakillari lola daraxti (Liriodendron) ni ko`rsatish mumkin. Bu avlod vakillari Kavkaz, Qrim va O`rta Osiyoning janubidagi Ashxobod va Dushanbedagi parklarda, hozirgi vaqtda Toshkentdagi parklarda ham o`stirilmoqda. Lola daraxtining bo`yi magnoliyaning bo`yidan biroz balandroq 40 m.ga yetadi. Bu daraxtning gullari sirtidan lolaga birmuncha o`xshaydi, lekin rangi loladek ochiq bo`lmaydi. Lola daraxti Amerikada "oq terak" deb ataladi.Uning yog`ochidan xar xil asboblar tayyorlanadi. Magnoliyagullilarning ko`pchiligi dekorativ o`simlik sifatida o`stiriladi.Bu oila vakillari eng qadimgi o`simliklardan biridir. Bo`r davriga talluqli qazilma qoldiqlar shundan guvohlik beradi.Oddiy novdaga xos ko`pgina belgilarni saqlab qolgan oddiy tuzilishli gullar, shuningdek boshqa morfologik belgilar bu oilaning qadim zamonlardan qolganligiga mos keladi. Ularning ba`zi vakillarining yog`och qismida suv naylari yo`q,shunga ko`ra suv o`tkazuvchi elementlar xoshiyador teshikchali traxeidlardangina iborat bo`ladi, shu tufayli bularning yog`och qismi ninabarglilarning yog`och qismiga juda o`xshab ketadi. Ayiqtovondoshlar oilasi-Ranunculaceae Bu oila 1200 ga yaqin turni o`z ichiga oladigan katta oila bo`lib, ko`pchilik vakillari bir va ko`p yillik o`tlardir. Ba`zan chala buta va lianasimon butalar ham uchraydi. Ularning barglari navbatlashib joylashgan, ko`pincha panjasimon yoki patsimon qirqilgan yon barglari bo`lmaydi. Bu oila vakillarining gullari xar xil tuzilgan:ba`zilarida aktinomorf, ba`zilarida zigomorf bo`lsa, goho siklik, goho doirali bo`ladi. Gullar ikki jinsli. Gulqo`rg`oni oddiy gultojisimon yoki kosabarg va tojbarglarga ajralgan.Gulkosa 5 ta,ba`zan 3-20 ta,gultoji ochiq rangli,tojbargi 2- 20 ta,ba`zan mayda bo`lib shiradonlarga aylangan.Onaligi ko`p, erkin, changdoni esa gulning tashqarisiga yoki ichkarisiga qaragan bo`ladi. Genitseyi ko`p, ba`zan

www.arxiv.uz 1 ta, apokarp tipda tuzilgan, onaligi bir mevabargli. Tugunchasi ustki, bir uyali, 1 ta yoki bir nechta urug`kurtakli. Gul formulasi: * Sa 5 So 5 A U Bu oila vakillarining xarakterli belgisi otaliklarining magnoliyadoshlar oilasining vakillaridagi singari cheksiz bo`lib,ko`pincha spiral joylanishi,onaligining qariyib hamma vaqt erkin bo`lishidir. Ayiqtovondoshlarning to`qimasida efir moyi bezlari bo`lmasa ham, lekin tarkibida chorva mollari uchun zaxarli bo`lgan alkaloidlar, glikozidlar, saponinlar bo`ladi. Shuning uchun bu oila vakillarini mollar xush ko`rib yemaydi, ko`plari zaharli o`tlar hisoblanadi. Ayiqtovondoshlar oilasi ba`zi turlarining mevasi bargsimon bo`lsa, ba`zilarining mevalari ochilmaydigan yong`oqchalar holida bo`ladi. Ba`zan rezavor va ko`sakcha mevalilari ham uchraydi.Bu oilaga kiruvchi tipik vakillardan biri ayiqtovon (Ranunculus) avlodidir. Bu avlod 600 turga ega. Bular orasida o`rta mintaqada eng ko`p uchraydigan-laridan zaxarli ayiqtovon (R.Sceleratus), o`rmalovchi ayiqtovon (R.repens), o`yuvchi ayiqtovon (R.acer) ni aytib o`tish mumkin. O`rmalovchi ayiqtovon (Ranunculus repens) - nam joylarda ko`p uchraydigan o`t bo`lib,ildiz yonidan chiqqan uchta-uchtalik yopirma barglari (rozetkasi)bor. Gullari qimoz tipda shoxlanadigan yoyiq to`pgul bo`lib turadi. Gulning qo`sh gulqo`rg`oni bor.Bu gulqo`rg`on 5 ta gulqo`rg`on, 5 ta gulkosacha va och sariq rangli 5 ta gultojbarglardan tashkil topgan. Har qaysi gulbarg tagida nektardonli kichkina chuqurcha bor,bu chuqurcha sariq rangli tangacha bilan bekilib turadi. Otaliklar soni cheksiz sonda bo`lib spiral xolda joylashgan.Ulardan yuqoriroqda talaygina onaliklar joylashgan. Har kaysi onalik bitta meva bargchasidan iborat bo`lib, ularda ko`zga arang ilinadigan ustuncha bor. Bir uyali tugunchada bitta urug`kurtak bo`ladi. Mevasi ochilmaydigan quruq meva-yong`oqchadan iborat. Bu oilaga: adonis yoki suvur o`t-Adonis,sedana-Nigella, isparak (Delphnium), akonit-Aconitum, kabi avlodlar ham kiradi. Akonit avlodi-(Aconitum). Bu avlod vakillari ildizlari tuganaksimon, bo`rtgan, poyasi tik chiqqan, barglari panjasimon qirqilgan yirik gulli o`t

www.arxiv.uz o`simliklar bo`lib ularning gullari noto`g`ri, ko`k, binafsha, sariq ba`zan oq ranglidir. Gulqo`rg`oni tojsimon. Mevasi ko`p urug`li, bargsimon bo`ladi. Akonitning barcha turlarida akonitin alkaloidi bor.Tanasining barcha qismi zaharlidir. Ko`pincha dorivor va dekorativ o`simlik sifatida ekib o`stiriladi. Dori bo`ladigan o`simliklar orasida bahor suvur o`ti (Adonis vernalis) hammadan ko`proq ishlatiladi. Bularning yer ustki qismidan yurak kasalliklarini davolashda qo`llaniladigan adonizit va adonin brom nomli preparat tayyorlanadi. Pionlar, isparaklar manzarali o`simliklar sifatida ekib o`stiriladi. Ko`knoriguldoshlar oilasi-Papaveraceae Bu oilaning vakillari o`tlardir, ularda, odatda bo`g`imlarga bo`lingan sut naylari yoki sut xujayralari bo`ladi. O`simlikda sutsimon shira bo`lmasa,maxsus moddasi bor cho`ziq xujayralar yuzaga keladi.U 26 avlodga oid 250 turni o`z ichiga oladi. O`rta Osiyoda 8 turkumga oid 35 tur uchraydi.Bu oilaga kiradigan o`simliklar asosan o`tlar, qisman butalardir. Barglari ko`pincha patsimon qirqilgan, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari yakka-yakka yoki to`pgulda joylashadi. Aktinomorf, ba`zan zigomorf kosachasi 2 ta, gultoji 4 ta, ba`zan 6 ta kosachasi faqat g`unchaligidagina bo`ladi, guli ochilishi bilan tezda tushib ketadi. Otaligi 2- 4 ta yoki cheksiz, doira bo`lib joylashgan. Onaligi 2 ta yoki bir nechta mevabargli, senokarp tipda, tugunchasi ustki, bir uyali, mevasi ko`p urug`li ko`sacha yoki yong`oqchadir. Urug`lari endospermli, xashoratlar vositasi bilan changlanadi. Gul formulasi: * Sa 2 So 4 A G ( ) Bu oilaning eng tipik vakillaridan biri ko`knoridir. (P.Somniferum). Bu bo`yi 1 m ga yetadigan ko`kimtir bir yillik o`t o`simlikdir. Uning gullari yirik ko`pincha binafsha,pushti va oqish rangli, ko`sakchasi yirik, bochkasimon va silliq, tarkibida 26 xil alkaloid saqlaydi, urug`lari mayda, ko`p va seryog` bo`ladi. Ba`zan otaliklarining bir qismi metamorfozalanishi sababli gulbarglari to`rttadan oshiq bo`ladi, otaliklari bir talay, ular ham doira doira bo`lib turadi. Onaligi 8-12 meva

$www.arxiv.uz bargchadan tuzilgan bo`lib, kattakon tugunchasi va chetlari go`yo shu`laga o`xshab, parrak-parrak bo`lib turadigan disksimon tumshuqchasi bor. Ko`sakchasi ko`kligida ko`ndalangiga tilinganda chiqqan oqimtir sut shira havoda qo`shilib qolib qo`ng`ir tus oladi. Shu modda "opiy" yoki "chakida"deb ataladi. Shu tarzda olinib ko`paytirilgan opiylar farmatsevtika sanoatiga jo`natiladi. U yerda meditsinada muhim ahamiyatga ega bo`lgan morfin, kodein, papaverin singari alkaloidlar olinadi. Ko`knorining mayda - mayda bo`ladigan urug`larida 40% dan ortiq, goho 50 % moy bo`ladi. Ko`knori moyi mazali va hadeganda ochilmaydigan bo`lganligidan juda yaxshi masalliq hisoblanadi. Ko`knori moyi qizitmasdan preslash yo`li bilan olinadi. Chiqqan kunjarasidan uni endi qizdirib presslash yo`li bilan qora rangli badxo`r faksiya ajratib olinadi. Qizilgulli ko`knor (P.parsoninum). Bir yillik o`t o`simlik bo`lib guli qizil rangda. Apreldan boshlab chamandek ochiladigan va keng tarqalgan o`simlik. Sharq ko`knorisi (P.orientalis). Bu bo`yi 1 mga yetadigan tukli, ko`p yillik o`t o`simlik. Tojbarglari yirik, uzunligi 9sm to`q qizil rangli, tag tomoniga yaqinlashgan sari qora dog`li bo`la boradi. Manzarali o`simlik sifatida ekiladi. Remeriya (Royemeria) . Bu barglari, odatda ikki karra patsimon, chuqur qirqilgan kichikroq, bir yillik o`t o`simlikdir. Qizg`aldoq (R.refracta) . Qizil gulli ko`knordan qizil tojibargning ostida qora dog`i bo`lishi va mevasining dukkaka o`xshashligi bilan farq qiladi. Sharq qizg`aldog`qi (R.oricentalis) esa tojbargi binafsha rangli, pastida dog`i yo`q, bo`yi 5-20 sm o`simlikdir. Ko`knorining opiy beradigan navidan meditsinada dori sifatida ishlatiladi. YOg` beradigan navining urug`ida 48% gacha yog` bo`ladi. Urug` yog` olishdan tashqari konditer sanoatida ham ishlatiladi.Chunki uning tarkibida alkaloid bo`lmaydi. Lolaqizg`aldoq konditer sanoatida ishlatish uchun bo`yog`i olinadi. Chinniguldoshlar oilasi-Caryophyllaceae$

Yopiq urug`li o`simliklar tasnifi.Bir va ikkipallali o`simliklar. Magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, ko`knoriguldoshlar, chinniguldoshlar, sho`radoshlar va grechixadoshlar oilalari

20.09.2019

0

97.5 KB

Похожие