Urug`li o`simliklar - Ботаника - Рефераты

Urug`li o`simliklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Urug`li o`simliklar 2. Bo`lim. qarag`aytoifa o`simliklar 3. Qarag`ay toifa o`simliklar klassifikasiyasi 4. Sinf. Urug`li qirqqo`loqsimonlar 5. Sagovniksimonlar

www.arxiv.uz Yuksak o`simliklar ichida urug`li o`simliklar progressiv evolyusion yo`nalish sari rivojlanib borgan. Ular sporali o`simliklardan ancha murakkab to`zilganligi va tashqi muxitga yaxshirok moslashganligi bilan farq qiladi. Urug`li o`simliklarda sporali simliklarga xos bo`lgan suv tomchilariga bog`liqlik yuk. Jinsiy jarayon ya`ni urug`lanish quruqlikda sodir bo`ladi. Urug`li o`simliklarning yana bir ustunlik tomoni shundaki, changlanish va urug`lanish jarayonlari urug`chali (ona) o`simliklarning o`zida sodir bo`ladi. Chunki, urug` murtagida ildizcha, poyacha va bargchalarni kurish mumkin. Shu sababdan urug`lar qo`lay sharoitga tushishi bilan o`sib, haqikiy o`simlikka aylanadi. Sporali o`simliklarda esa spora o`sib usimta yoki maysacha xosil qiladi, keyinchalik shu maysachadan jinsiy organlar yetilib, suv tomchilari yordamida urug`lanish jarayoni sodir bo`ladi. Urug`li o`simliklar sporali o`simliklarga nisbatan quruqlikka yaxshi moslashgan va keng tarqalgan. Urug`li o`simliklarning sporali o`simliklardan yana bir farqi shuki, urug` ko`p xujayrali, spora esa bir xujayralidir. Bundan tashqari sporada ozik moddalar urug`larga nibatan kam bo`ladi. Shu sababdan sporalar tez-tez nobud bo`lib turadi. Umuman urug`li o`simliklar ikkita bo`limga bo`lib urganiladi. 1. Qarag`aytifa (Ochiq urug`lilar) o`simliklar bo`limi. 2. Magnoliyatoifa (Yopik urug`lilar) o`simliklar bo`limi. Ochiq urug`li o`simliklarda urug` xosil bo`ladi, lyokin meva vujudga kelmaydi. Chunki ochiq urug`lilarda meva bo`lmaydi, urug` ko`rtak ochiq holda joylashadi. Yopik urug`li o`simliklarda esa urug` ham , meva ham bor, ya`ni urug`ni tashqi tomondan meva urab turadi. Shu sababdan ochiq urug`li va yopik urug`li nomlari kelib chiqkan. Urug`li o`simliklarda sporafit bugindan xosil bo`lgan gametofit bugin qisqarib borgan. Bo`larda sporafit bugindan xosil bo`lgan gametofit buginda urug`lanish jarayoni ketadi. Urug`li o`simliklar yashash uchun ko`rash jarayonida sporali o`simliklarga nisbatan golib chiqkan. Ochiq urug`li o`simliklarga Karaganda yopik urug`li o`simliklar evolyusiyasi yanada progressiv bo`lgan. QARAG`AYTOIFA (OCHIQ URUG`LI) - PINOPHYTA YOKI GYMNOSPERMA O`SIMLIKLAR

www.arxiv.uz Ochiq urug`li o`simliklar ham yuksak o`simliklar singari juda kadimiydir. Ular paleozoy erasining oxiri, mezozoy erasining boshlarida taxminan bundan 350-400 million yil oldin devon davrida paydo bo`lgan. Ayniqsa, paleozoy va mezozoy eralarida tog` kutarilishi jarayonlari natijasida quruqlik kengayib borgan. Namli muxit biroz bo`lsa ham qurg`oqchilikka aylangan. Bunday muxitning o`zgarishi qirqqo`loqlarni sikib chiqarib, uning o`rnini ochiq urug`li o`simliklar egallashiga sabab bo`lgan. Ochiq urug`li o`simliklar ba`zi olimlarning fikricha eng kadimiy xar-xil sporali qirqqo`loqlardan kelib chiqkan. Ochiq urug`lilar ham boshqa urug`li o`simliklar singari xar-xil sporalidir. Mikrosporangiylardan mikrospora, megosporangiylardan megospora voyaga yetadi. Bu ikkala spora shakli katta kichchikligi va to`zilishi jihatdan bir-biridan farq qiladi. Ko`pincha mikro va megosporalar strobillarda voyaga yetadi. Faqat qirilib ketgan ayrim bennettitlarda bitta strobildi mikro va mego sporalar bo`lgan. Demak, ayrim bennettitlarning strobillari ikki jinsli ekan. Ochiq urug`li o`simliklar asosan daraxt va butalardan iborat. Ayrim turlari gnetum va kizilcha liana shaklida ham uchraydi. Ularning yana bir xarakterli tamoni huki, yog`ochlik qismi yaxshi rivojlangan. Barglari xilma-xil shakl va turlicha kattalikka ega. Shu sababdan ochiq urug`lilarni klassifikasiya qilishda bu belgilar muhim rol o`ynaydi. Hozirgi paytda bu bo`limga kiruvchi turlarning soni 700 ga yaqin bo`lib, ular 68 turkum, 10 qabila va 6 sinf (ajdod) ga kiradi. Ochiq urug`li o`simliklarning chiqib kelishi asosan devon davri bilan bog`liq bo`lib, ularning bundan 350-400 mln. yil ilgari o`sgan xar-xil sporali shakllarining qoldiqlari topilgan. Ochiq urug`lilar evolyusiyasida kambiyning paydo bulishi, ikkilamchi ksilemaning vujudga kelishi katta rol o`ynagan, natijada ularning daraxtsimon shakllari taraqqiy etib borgan. Devon davrining oxirlarida arxeopterislar vujudga kelib, ularning buyi 30 m ga yetgan. Ularda dastlabki barglar shakllanib borgan, bu esa ochiq urug`li o`simliklarning paydo bulishida katta rol o`ynagan. Bu borada 1968 yilda D.J.Petti va CH.Beklar yuqori devon

www.arxiv.uz davriga xos bo`lgan urug` yoki urug`li o`simliklarning maxsuli urug` bundan 370 mln. yil oldin yashaganini isbotlaganlar. Arxeopterislarda uzak va ikkilamchi ksilemaning bulishi ularni ochiq urug`lilarga yaqinlashtiradi. Lyokin qirqqo`loqlarda ikkilamchi ksilema taraqqiy etmagan, umuman bo`larda yog`ochlik o`rniga floema yaxshi rivojlangan. Demak ochiq urug`lilar haqikiy qirqqo`loqlardan emas, balki qandaydir oralik o`simliklardan (formalardan) kelib chiqkan bulishi mumkin. Bo`lar ochiq urug`li o`simliklar uchun xarakterli belgilardan biri urug`ining xosil bulishidir. Urug` urug`ko`rtakdan xosil bo`ladi. Urug`ko`rtak esa shakli uzgargan megosporangiydir. Ular megosporafilda ochiq holda o`rnashgan. Magnoliyatoifa o`simliklarda esa urug`ko`rtak urug`chi tugunchasining ichida joylashgan. Evolsiya jarayonida megosporangiya urug`ko`rtakka, mikrosporangiya esa changdonga aylangan. Mikrosporalar esa changga aylangan. Bu jihatdan Karaganda qarag`aytoifa o`simliklar har xil sporali o`simliklar xisoblanadi. qarag`aytoifa o`simliklar hayotiy shakli jihatidan daraxt, buta va ayrim lianalardan iborat. Monopodial tipda shoxlangan bu o`simliklarning ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy etgan. qarag`aytoifalarga xos xususiyatlardan yana biri ularda qubbalarning bulishidir. qubbalar uk poya, koplagich va tangacha barglardan tashqil topgan. Tangacha barglar qo`ltig`ida urug`ko`rtak yoki changdonlar joylashgan, shunga ko`ra ular changchi (erkaklik) va urug`chi (urg`ochi)qubbalarga ajratiladi. Hozirgi klassifikasiyalar bo`yicha qarag`aytoifalar qo`yidagi 6 ta sinfga (ajdodga) bo`linadi: 1. Urug`li qirqqo`loqsimonlar-Lyginopteridopsida yoki Pteridospermae 2. Sagovniksimonlar - Cycadopsida 3. Bennettitsimonlar - Bennettitopsida 4. Gnetumsimonlar - Cnetopsida 5. Ginkgosimonlar - Cinkgoopsida 6. Qarag`aysimonlar - Pinopsida

www.arxiv.uz Yuqoridagi 6 ta sinfdan birinchi va uchinchi sinflarning vakillari faqat qazilma holda uchraydi. qolgan sinflarning vakillari esa yer yuzasida ancha keng tarqalgan. Urug`li qirqqo`loqsimonlar ( Lyginopteridopsida yoki Ptezidospermae ) sinfi (ajdodi). Bu sinfga mansub turlar to`lik qirilib ketgan. Ular yuqori devon davrlarida paydo bo`lib, toshkumir davrida yer yuzasida keng tarqalgan, ayrimlari perm davrining oxirlarigacha o`sgan. Urug`li paporotniklar daraxt, liana va ut o`simliklarni o`z ichiga olgan. Barglari yirik, murakkab patsimon, hozirgi qirqqo`loqlarning barglariga uxshash bo`lgan. Xarakterli xususiyati ular urug` xosi kilgan. Urug`li qirqqo`loqlar urug`lari yordamida ko`paygan. Birok urug`lari juda sodda to`zilishga ega bo`lib, urug` murtagi bulmagan. Shuning uchun ayrim olimlar ularni urug`li o`simliklar emas, balki urug`ko`rtakli o`simliklar deb atashgan. Mikrosporangiyalari to`zilishi jihatidan hozirgi qirqqo`loqlarnikiga uxshash bo`lgan. Urug`li qirqqo`loqlarning mikro sporalari kattaligi va to`zilishi jihatidan har xil bo`lgan Urug`li qirqqo`loqlarning poyasi dastlab protostel tipda buib, _keyinchalik sifonostel tipga utgan. Poyasining uzak qismi atrofida bir kancha utkazuvchi boglamlari va ikkilamchi ksilemasi bo`lgan. Bu ajdod 4 ta qabiladan iborat: Ligniopterisnamolar - Lyginopteridalses, Medullozanamolar - Medullosales, Keytoniyanamolar - Caytoniales, Glossopterisnamolar - Clossopteridales. SINF (AJDOD) SAGOVNIKSIMONAR - CYCADOPSIDA. Bu sinfga bitga qabila va bitta sagovnikdoshlar oilasi 9 ta turkum, 120 ga yaqin tur kiradi. Tur soni jihatidan bu sinf qarag`aytoifa bo`limda qarag`aysimonlar sinfidan keyingi o`rinda turadi. Sinfning nomi sagovnik turkumidan olingan bo`lib, sagovnik yoki sikas (Cycas) yunoncha kukas - palma degan ma`noni bildiradiG` Sagovnikovlar Yevropa va Antarktitadan tashqari boshqa hamma kitalarda (kontinentallarda) ham tarqalgan. Sagovniklar tabiatda keng tarqalmagan. Ular yakka- yakka holda yoki kichchik guruhlar xosil qilib o`sadi. Sagovniklarning ayrim turlari

www.arxiv.uz urmonlarda ussa, masalan Avstraliyada evkalipt urmonlari orasida yoki Amerikada doim yashil eman urmonlarida, ayrim turlari esa ochiq joylarda Afrika savannalarida akasiyalar bilan birgalikda uchraydi. Sagovniklarning tropik va subtropik xududlarida tarqalgan turlari ularning eng qadimgi turlari sanaladi va ular mezozoy erasida keng tarqalgan bo`lib, bizning davrimizgacha yetib kelgan. Keyingi ma`lumotlar bo`yicha sagovniklar qo`yi karbonda paydo bo`lib ular kelib chiqishi jihatidan urug`li qirqqo`loqlar bilan bog`liq deb ko`rsatiladi. Sagovniklar hayotiy shakliga ko`ra asosan daraxt va butalardan iborat, lyokin poyasi to`lik yer ostida yoki tanasining bir qismigina yer ustida joylashgan turlari ham bor. Yer ustida esa asosan barglari joylashgan. Ba`zi birlarida yer usti poyalari tugunaksimon shaklda bo`ladi. Zamiya turkumining ikki turi epifit holida o`sadi. Shu turkumning Kuba orolida o`suvchi turi poyasining buyi esa 3 sm, diametri 2 sm dan iborat. Sagovniklarning poyasining uchida joylashgan patsimon barglari urug`li qirqqo`loqlarning barglariga uxshab ketadi. Ularning barglari ham xar-xil. Masalan, pakana (karlik) zamiyalarning bargi 5-6 sm uzunlikda bo`lsa, sagovnik turkumi va serotozamiya turkumlarining vakillarida 3 metrgacha, ensefalyartos turkumining ayrim vakillarida esa barglarining uzunligi 5-6 metrgacha yetadi. Sagovniklarning barglari kseromorf to`zilishga ega. Ular qalin, qattiq kutiqo`la bilan qoplangan. Sagovniklarning poyasi syokin o`sadi. Ko`pincha poyasining uchida mikro va megostrobil xosil bo`lgandan so`ng, o`sishdan to`xtaydi. Chunki tepa ko`rtak strobila bilan tugaydi. (11-rasm). Sagovniklarning poyasi o`ziga xos anatomik to`zilishga ega. Poyaning markazida uzak xujayralari bo`lib, uni parenxima urab turadi, undan so`ng kambiy qavati joylashgan, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema, pustlok parenximasi va nixoyat poyaning tashqi qavati ikkilamchi koplovchi tukima joylashgan. Sagovniklarda utkazuvchi boglami kaloterial tipda. Pustlok parenximasi va uzak qismida shilimshik modda yo`llari bo`ladi.

www.arxiv.uz Yuksak o`simliklarda sagovniklardan boshlab, evolyusiya jarayonida uk ildiz tarakkii eta boshlagan. Ayrim vakillarida u qisqa, yug`on ayrimlarida esa 10-12 metrga yetadi. Ba`zan bosh ildiz ma`lum vaqtdan so`ng o`sishdan to`xtab, uning o`rniga bir kancha ildizlar tarakkii etadi. Ildizining uchki qismida ildiz kinchasi bor. Ildizni tashqi tomonidan periderma urab olgan. Pustlok qavati bir necha qavat tirik parenxima xujayralaridan tashqil topgan. Undan ichkarida endoderma va ko`p qavatli perisikl joylashgan. Ildizning ichki qismida murakkab utkazuvchi boglamlar bo`lib, unda 1-3 ta radial cho`zilgan ksilemalar, floema bilan navbatlashib joylashgan. Ko`pchilik Sagovniklarning sporafillari qubbalarda to`plangan. Megosporangiya urug`chi (urg`ochi) o`simlikning megosporofill deb ataluvchi generativ barglarining qo`ltig`ida joylashgan. Sagovniklar ikki uyli o`simliklardir. Ularning changchi erkaklik va urg`ochi urug`chi qubbalari boshqa- boshqa o`simliklarda tarakkii etadi. Strobilalar (qubbalar) sagovniklarda poyasining uchidagi barglari orasida shakllanadi. Sagovniklarning ko`payish organlarini Shimoliy Osiyoda (Janubiy Yaponiyada) o`suvchi, balandligi 3 metrgacha yetadigan poyaning uchida bo`lib revlluta sikasi misolida kurish mumkin. Ularning uuzunligi 2 m gacha yetadi. Changchi o`simlik tupining uchki qismida changchi, changchili qubbalari xosil bo`ladi. Ularning uzunligi 50-70 sm. qubbaning uchida mikrosporofillar o`rnashgan. Mikrosporofillarning pastki qismida bir kancha mikrosoruslar joylashgan bo`lib, ularning xar qaysisida 2 tadan 4 tagacha mikrosporangiylar o`rnashgan. Mikrosporangiylar yetilgandan so`ng uzunasiga chatnab, ulardan bir kancha elipssimon mayda sporalar to`qiladi. Urug`ko`rtakda urug`lanish jarayoni qo`yidagicha ruy beradi. Mikrospora (chang) chang yo`li orqali chang kamerasiga tushgandan so`ng, uning ichidagi vegetativ xujayrasi o`sib, uzun naychani (gaustoriyani) xosil etadi va u to nuselus tukimasiga qadar o`sib boradi va anteridial xujayra bo`linib, spermagen xujayrani xosil qiladi. Spermagen xujayra tez kattalashib, so`ngra bo`linadi va ko`p xivchinli 2 ta

www.arxiv.uz spermatozoid xosil etadi. Spermatozoidlar esa chang naychasi orqali kelib, arxegoniyning tuxum xujayrasi bilan qo`shiladi. Urug`langan tuxum xujayradan zigota, zigotadan esa keyinchalik urug`ning murtagi taraqqiy etadi. Shunday qilib, urug` ko`rtakdan urug` xosil bo`ladi. Urug` o`zilib yerga tushgandan so`ng yetiladi. Sagovniklardan har xil maqsadlarda: ozik-ovqat, manzarali o`simlik sifatida va xalk tabobatida foydalaniladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M. Sovetskaya ensiklopediya. 1989 2. Burug`in V. A., Janguzarov F. X. Botanika Toshkent, o`qituvchi, 1977 3. Gordeyeva T. N. i dr. Prakticheskiy kurs sistematika rasteniy. Moskva Prosvesheniye, 1986 4. Komarniskiy N. A. i dr. Sistematika rasteniy. Moskva, Prosvesheniye, 1975 5. Maxmudov A. M. Tog`ayev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent universiteta, 1994 6. Novikov V. S. Gubanov I. A. Atlas opredelitel vo`ssho`x rasteniy. Moskva. Prosvesheniye. ,1991 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Urug`li o`simliklar - spermatophyta

Ochiq va yopiq urug`li o`simliklar

Magnoliyatoifa (Magnoliophyta) - Gulli yoki yopiq urug`li o`simliklar

Yopiq urug`li o`simliklar tasnifi.Bir va ikkipallali o`simliklar. Magnoliyadoshlar, ayiqtovondoshlar, ko`knoriguldoshlar, chinniguldoshlar, sho`radoshlar va grechixadoshlar oilalari

Yog`li urug`larni tozalash