Yo’sintoifalar (moxtoifa) bo’limi - Ботаника - Рефераты

Yo’sintoifalar (moxtoifa) bo’limi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

110.1435546875 KB

Yo’sintoifalar (moxtoifa) bo’limi Reja: Jigarsimon yo’sinlar ajdodi  Marshansiyakabilar kichik ajdodi  Bargpoyali yo’sinsimonlar ajdodi  Sfagnumkabilar kichik ajdodi  Y а shil yo’sinkabilar kichik ajdodi

YO`SINTOIFALAR (MOXTOIFA) BO`LIMI – BRYOPHYTA Bu bo`limga 5 mingga yaqin tur kiradi, ya`ni tur soni jihatidan yuksak o`simliklar orasida gulli o`simliklardan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Ular sodda tuzilishga ega o`t o`simliklar bo`lib, suvo`tlarga ancha yaqin turadi. Sababi vegetativ tanasi tallom (qattana) shaklida, ildizi yo`q, rizoidlari ildiz vazifasini bajaradi. Tipik o`tkazuvchi to`qimalari ham shakllanmagan. Poyabargli moxlarning barg, poya va novdalari bo`lsada, sodda tuzilishiga ko`ra ularni naychali yuksak o`simliklarga kiritib bo`lmaydi. o`tkazuvchi to`qimalari shakllanmagan. Gametofitining o`sishi uchki qismidagi hujayralar yordamida boradi. Barglari oddiy, o`troq, tomiri faqat barg markazida o`rnashgan, ayrim vakillarida umuman barg tomirlari bo`lmaydi. Yo`sinlarning tallom yoki poyabargli vegetativ tanasini gametofit deb yuritilishining sababi shundaki, ularda arxegoniy anteridiylar shakllanib, dastlab jinsiy yo`l bilan ko`payadi va hosil bo`lgan zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Shundan so`ng jinsiy ko`payishi sporofit bilan almashadi. Yuksak o`simliklarning boshqa bo`limlari vakillarida esa bu jarayonning aksini kuzatamiz. Ularda sporofitning taraqqiyoti gametofit bilan uzviy bog`langan. Chunki sporofit suv va oziqani asosan gametofitdan olib turadi. Sporogenda assimilatsiya to`qimasi zaif taraqqiy etgan. Shuning uchun ham toifalarda gametofit davri ustunlik qiladi. Shu bois bo`lim vakillari yuksak o`simliklar shajarasida alohida evolutsion shox sifatida ajratiladi. Yo`sintoifalar xilma-xil ekologik muhitlarda tarqalgan. Ular tropik va subtropik zonadan to sovuq tundra zonasigacha bo`lgan hududlarda

uchraydi. Yo`sinlarning taraqqiyot siklidagi xarakterli bclgilaridan yana bittasi pishib yctilgan spora tarqalganidan so`ng, undan protonemaning o`sishidir. Protonema ko`pchilik yo`sinlarda ipsimon tuzilishga ega. Faqat sfagnum va andrea yo`sin gametofitining dastlabki fazasida plastinka holatida bo`ladi. Jigarsimon yo`sinlarda protonema qisqagina ipchadan iborat. Bir yoki bir necha hujayralardan tashkil topgan. Uning apikal hujayrasi uzunasiga 2 ga bo`linib, undan plastinkali yoki poyabargli gametofit taraqqiy etadi. Yo`sintoifalar orasida funariyaning ( Funaria hydrometrica ) protonemasi yaxshi o`rganilgan. Uning sporasi qulay sharoitda tez o`sib, ipcha hosil qiladi. Undan keyinchalik rizoid taraqqiy etadi. Yashil rangli ipsimon protonema deyiladi. Ipcha shoxlanib kaulonema deb ataluvchi bosqichga o`tadi. Bu protonemaning oxirgi bosqichi bo`lib, unda gametofor kurtaklari va rizoidlar bo`ladi. Yo`sinlarning bunday ipsimon protonemasi tashqi ko`rinishi jihatidan yashil suvo`tlariga juda o`xshaydi. Shunga ko`ra yo`sinlarni yashil suvo`tlaridan kelib chiqqan degan taxminlar mavjud. Biroq bu fikrni tasdiqlovchi asosli dalillar yo`q. Hozirgi klassifikatsiyalar bo`yicha yo`sintoifa o`simliklar bo`limi 3 ta ajdodga (sinfga) bo`linadi: 1. Jigarsimon yo`sinlar - Marchantiopsida 2. Antotserotsimon yo`sinlar - Anthocerotopsida 3. Poyabargli yo`sinlar - Bryopsida. Ayrim biologlar birinchi va ikkinchi ajdodlarni birlashtirib, birinchi ajdodga jigarsimonlar kichik ajdodi yoki qabilasi deb qaraydi. Jigarsimon yo`sinlar ajdodi – Marchantiopsida

Jigarsimon yo`sinlar gametofitining xilma-xil bo`lishi va sporofitining deyarli o`xshashligi bilan xarakterlanadi. Bu ajdodga 300 ga yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ularning ko`pchiligi tropiklarda tarqalgan. Asosan sernam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. Epifit vakillari ham mavjud. Jigarsimon yo`sinlar ajdodining vakillari vegetativ, jinssiz va jinsiy yo`llar bilan ko`payadi. Hozirgi klassifikatsiyaga ko`ra jigarsimon y`osinlar ajdodi 2 ta kichik ajdodga bo`linadi: 1 – kichik ajdod. Marshansiyakabilar- Marshantiidae 2 – kichik ajdod. Yungermanniyakabilar- Jungermanniidae . Birinchi ajdod ikki qabilaga: Sferokarpnamolar (Sphaerocarpales) va Marshansiyanamolar (Marchantiales), ikkinchi ajdod esa uchta qabilaga: Metutsiyanamolar (Metzgeriales), Xaplomitriyanamolar (Haplomitriales) Yungermanniyanamolar (Jungermanniales) ga bo`linadi. Marshansiyakabilar kichik ajdodi – Marchantiidae Bu kichik ajdodga 35000 dan ziyodroq tur kirib, ularni turli ckologik sharoitlarda Shimoliy va Janubiy yarimsharlarda uchratish mumkin. Vegetativ tanasi dorzoventral shakldagi qattanadan iborat bo`lib, u o`z navbatida xlorofilsiz ko`p qavatli parenxima hujayralaridan hamda xlorofill assimilatsion to`qimadan tashkil topgan. Qattananing qorin qismida esa ipsimon va silliq ipsimon rizoidlar hamda tangachalar joylashgan. Marshansiyanamolar qabilasining keng tarqalgan vakili oddiy marshansiya Marchantia polimorpha dir (3-rasm). Marshansiyalar

turkumiga mansub bu tur Yer sharining turli mintaqalarida tarqalgan. U ko`proq zax yerlarda, o`rmonlarda o`sadi. Yaproqsimon tallomining uzunligi 10 sm gacha yetadi. Dixotomik shoxlangan, to`q yashil rangli. Yaprog`ining ostki qismida oddiy va tilsimon rizoidlari va yaxshi taraqqiy etmagan barg boshlang`ichlari amfigastriyalar joylashgan. Marshansiya vegetativ, jinsiy va jinssiz yo`llar bilan ko`payadi. Vegetativ ko`payishi plastinkasining ustki tomonidan hosil bo`ladigan savatchalar ichidagi ajraluvchi kurtaklar yordamida boradi. Ajraluvchi kurtaklar shamol yoki yomg`ir ta`sirida savatchadan ajralib yerga tushadi va undan yangi marshansiya o`sadi. Marshansiya 2 uyli o`simlik, anteridiyli holda joylashgan, qisqa bandga ega. Anteridiylar joylashgan bo`shliq kcyinchalik tepa qismidan ochilib, undan spermatozoidlar tashqariga chiqadi. Arxegoniyli o`simlik tallomida esa arxengoniylar joylashgan. Urug`lanish bahorda ro`y beradi. Urug`langan tuxum hujayralardan zigota taraqqiy etadi. Zigotadan esa sporogon o`sadi. Sporogonning ichida joylashgan sporangiydan esa spora va elatera ipchalari hosil bo`ladi. Elatera ipchasi sporaning atrofga tarqalishiga yordam beradi. Sporalar pishib yctilganidan keyin uning ko`sakchasi ichki qismidan chatnab ochiladi va tuproqqa tushgan sporadan dastlab kichkina yaproqcha (plastinka) protonema, undan esa yangi gametofit taraqqiy etadi. Poyabargli yo`sinsimonlar ajdodi - Bryopsida (Musci) Bu ajdodga 700 turkum 15000 dan ziyodroq tur kiradi. Ularni Arktika, tundra va o`rmon zonasida, daraxtlarga yopishgan epifit holda,

botqoqliklarda, chuchuk suvlarda, vohalarda, ayrim vakillarini esa O`rta Osiyoning qumloq cho`llarida uchratish mumkin. Umuman olganda, bu ajdod vakillari Shimoliy va Janubiy yarim sharda keng tarqalgan bo`lib, turli noqulay sharoitlarga juda chidamli. Shuning uchun ham Yer sharidagi o`simliklar qoplamida ular katta rol o`ynaydi. Jigarsimon yo`sinlarda esa poya radial tuzilishga ega. Bu ajdod vakillarida poya, barg, ayrim vakillarida esa novdalar ham bor. Poyasining asosidan yoki yotib o`suvchi turlarida poya bo`ylab ko`p hujayrali ipsimon, shoxlangan rizoidlar taraqqiy etgan. Barglari o`troq, butun, tomirli yoki tomirsiz bo`lib, poyada zich joylashgan. Ularning ko`pchiligi ko`p yillik o`simliklardir. Jinsiy ko`payish organlari poyaning uchida, torf moxlarida esa yon shoxlarda joylashadi. Ko`pincha jinsiy organlar parafiz iplari bilan o`ralgan. Bu iplar jinsiy organlarni himoya qilishda muhim rol o`ynaydi. Ayrim vakillarida jinsiy organlarini o`rab turuvchi barglar turli rangda bo`ladi (kakku zig`irida). Urug`lanish jarayonidan keyin zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Sporogon-tovonchadan, band va pufakchadan tashkil topgan. Sporogonining jigarsimon yo`sinlarnikidan farqi shuki, ularning tashqi po`sti yashil xlorofill donachalariga ega. Shuningdek, bularda elatera bo`lmaydi. Ko`sakchada sporaning to`kilishini ta`minlovchi maxsus moslama-peristos mavjud. Uning yuzasi epifragma pardasi bilan qoplangan, tishchalar va epifragma oralig`idagi tcshiklardan spora tarqaladi. Ayrim vakillarida (andreya yo`sinlarda) ko`sakcha to`rtta bo`lakchaga ajralib ochiladi va sporalar tashqi muhitga tarqaladi (4rasm). Sporadan protonema o`sadi, jigarsimon yo`sinlarnikiga

nisbatan ancha ko`proq taraqqiy etgan, yaproqsimon yoki ipsimon shaklda. 3- rasm. Marshansiyanamolar Badbo`y 4-rasm. Bargpoyali yo`sinlar manniya ( Mannia fragilis ) va ko`p shaklli ko`sakcha va qalpoqchalarining turli marshansiya ( Marchantia polymorpha ) shakllari ko`payishi va taraqqiy sikli Protonemada kurtaklar shakllanib, undan yangi gametofit o`sib chiqadi. Bu ajdod vakillarida ham vegetativ yo`l bilan ko`payishni kuzatish mumkin. Ayrimlarida vegetativ tananing bo`laklari yordamida (masalan, poyasi, bargi, hatto protonemasidan), ko`pincha esa tanasining turli qismlaridagi ajraluvchi kurtaklar orqali ko`payadi. Bu kurtaklar shamol va suv yordamida tarqalib, undan yangi gametofit o`sadi. Ayrim

vakillarida rizoidlari tugunakchalar hosil qiladi. Poyabargli yo`sinlarning xo`jalikdagi ahamiyati xilma-xildir. Poyabargli yo`sinsimonlar ajdodi 3 ta kichik ajdod (ajdodcha)ga bo`linadi: 1. Sfagnumkabilar - Sphagnidae 2. Andreyakabilar - Andraeidae 3. Yashil yo`sinkabilar (Briumkabilar) - Bryidae. Sfagnumkabilar kichik ajdodi – Sphagnidae Bu ajdodchaga bittadan qabila (Sphagnales), oila (Sphagnaceae), turkum ( Sphagnum ) va 300 dan ziyodroq tur kiradi. Keng tarqalgan turlariga S. cuspidatum, S. acutifalium, S. squarrosum kabilarni kiritish mumkin. Sfagnumlar ko`p yillik o`t o`simlik bo`lib, faqat sporadan o`sib chiqqan protonemada rizoidlar bo`ladi. Tanasi yumshoq, oqimtir yashil, qo`ng`ir yoki qizg`ish rangga ega. Poyasi shoxlangan. Tepa shoxlari poyasining uchida zich bo`lib, undan pastki shoxi esa bosh poyaga nisbatan ko`pincha gorizontal holda va poyaning pastki qismidagi shoxlari pastga qarab osilgan holda joylashgan. Poyasi uch qavatdan: tashqi gialoderma, undan so`ng skleroderma va markaziy qismi o`zakdan iborat. Sfagnumlarning poyasidagi barglari novdalaridagidan farq qiladi. Poyasidagi barglar siyrak, yirik novdadagi barglari esa zich joylashgan. Barglari yupqa, tomirsiz, ikki xil: uzunchoq, tirik, xlorofilli assimilatsion hujayralardan va rangsiz, o`lik, spiralsimon yoki halqasimon qalinlashgan hujayralardan iborat. Sfagnumlarning vegetativ organlari o`z og`irligiga nisbatan 30 barobardan ziyodroq suvni to`plash imkoniyatiga ega.

Sfagnumlarning vegetativ ko`payishi novdalarining ajralishi tufayli, ba`zan esa poyasi yordamida amalga oshadi. Sfagnumlar bir yoki ikki uyli o`simlik. Bir uyli vakillarida arxegoniy va anteridiylar tupning turli shoxchalarida joylashgan. Anteridiylar spiralsimon shaklga ega bo`lib, tepa shoxlarining qoplagich barglari qo`ltig`ida bittadan joylashgan. Arxegoniylar esa qisqargan tepa shoxlarning uchki qismida 1-5 tadan o`mashgan bo`ladi. Urug`lanish jarayonidan keyin zigota hosil bo`lib, unda sporogon taraqqiy etadi. Sporogonning uchki qismida qopqoqchasi bor, ostki qismi soxta peristom tishli. Ko`sakchaning ichida sporangiy taqasimon sharoitda plastinkasimon protonema, undan esa yangi sfagnum taraqqiy etadi. Sfagnumlar ko`proq shimoliy hududlarda, ayniqsa, Osiyo va Shimoliy Amerikaning shimoliy tumanlarida ko`p tarqalgan bo`lib, torfzorlar hosil qiladi. Bir metr qalinlikdagi torf qariyb 1000 yil mobaynida hosil bo`ladi. Torf xalq xo`jaligining turli sohalarida ishlatiladi. Torfda kul moddasi kam, lekin uglerodga boy bo`ladi. Boshqa o`simliklarning quruq vazni tarkibida 45 % uglerod bo`lsa, torfda 60 % gacha uglerod bo`ladi. Shuning uchun u eng yaxshi yoqilg`i hisoblanadi. Torfni quruq haydash yo`li bilan mum, parafin, fenol, karbon kislota, saxarin va spirt olinadi. Torf qishloq xo`jaligida organik o`g`it sifatida, torf-ehirindili tuvakchalar tayyorlashda, ekinlarni mulchalashda, sabzavot va mevalarni o`rab qo`yib saqlashda ishlatiladi. Torfdan karton va qog`oz tayyorlash mumkin. Torf shifobaxsh xususiyatga ham ega.

Yashil yo`sinkabilar kichik ajdodi (Briumkabilar) – Bryidae Mazkur kichik ajdod 13 ta qabila, 85 ta oila, 700 dan ortiq turkum va 14 mingga yaqin turni o`z ichiga oladi. Ular ko`p yillik yoki bir yillik o`simlik bo`lib, kattaligi 1 mm dan to 50 sm gacha, goho undan balandroq bo`lishi ham mumkin. Ko`pchiligi yashil rangli. Bu ajdodcha vakillari yakka holda yoki to`p bo`lib chim hosil qilib o`sadi. Ular tuproqda, daraxtlarning tanalari, shoxlarning po`stloqlari orasida, tog` jinslarida rivojlanadi. Poyasi monopodial yoki simpodial shoxlangan. Ularning to`qimalari birmuncha shakllangan bo`lsada, haqiqiy floema, ksilema elementlari taraqqiy ctmagan. Barglari turli shakllarda va tomirli yoki tomirsiz. Sporogonlari o`simlikning uchki yoki yon tomonida taraqqiy etadi, bandli. Ko`sakchasi pristom tishli, qopqoqchali, ochiladigan yoki ayrimlarida kleystokarp, ya`ni ochilmaydigan. Sporalari yumaloq, bir yoki ko`p hujayrali bo`lib, diametri 5 dan 200 mikrongacha. Sporasi qulay sharoitda o`sadi va undan ipsimon protonema taraqqiy etadi. Ajdodcha vakillari juda sershox, yaxshi taraqqiy etgan ipsimon protonemaga ega bo`lishi bilan sfagnumkabilar va andreyakabilardan farq qiladi. Ajdodcha vakillari Yer yuzida keng tarqalgan. Arktikadan to Antarktidagacha bo`lgan joylarda xilma-xil turlari o`sadi. O`rta Osiyo sharoitida scrnam joylarda funariya turkumining turlari va cho`l zonada erta bahorda qumlarda tortula turkumi turlari, tog`larda esa kakku zig`iri turkumining ayrim turlari o`sadi. Oddiy kakku zig`iri - Polytrichum commune kakku zig`irnamolar - Polytrichales qabilasining kakku zig`irdoshlar - Polytrichaceae oilasiga

mansub. Kakku zig`iri turkumiga 100 ga yaqin tur kiradi. Oddiy kakku zig`iri 30-40 sm balandlikdagi o`t o`simlik. Poyasi tikka o`suvchi, shoxlanmagan, oddiy qalami barglar bilan zich qoplangan. Poyasining o`rta va uchki qismidagi barglari yashil, pastki qismidagilari esa kichik va qo`ng`ir rangli. Poyasining asosida ko`p hujayrali, qo`ng`ir tusli rizoidlar taraqqiy etgan. Kakku zig`iri 2 uyli o`simlik. Bu qsimlikda anteridiy va arxegoniylar poyasining uchida to`p-to`p bo`lib joylashgan. Anteridiy uzunchoq shaklda bo`lib, qisqa bandda o`rnashgan. Anteridiydagi har bir spermogon hujayralaridan bittadan 2 xivchinli spermatozoid hosil bo`ladi. Spermatozoidlar namlik yordamida harakat qilib, arxegoniydagi tuxum hujayra bilan qo`pshlgandan so`ng zigota hosil bo`ladi. Zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Dastlab sporogon arxegoniyning qorincha qismida shakllanadi, keyinchalik uning banda uzayib ko`sakchasi arxegoniyning qorinchasini yorib tashqariga chiqadi. Etilgan sporogon ikki qismdan, band va ko`sakchadan iborat. Ko`sakchaning ustki qismida qalpoqchasi bor. Ko`sakchaning tashqi devori yashil bo`lib xlorofill donachalariga ega. Etilgan sporadan qulay sharoitda protonema, protonema kurtaklaridan esa kakku zigiri o`sadi. Yo`sinsimonlar eng qadimgi yuksak usimliklar hisoblanadi. Keyingi yillarda Boltiq bo`yidan ularning sporalari topilgan. Mezozoy va kaynazoy erasining qoldiqlaridan esa ular ko`p topilgan. Ba`zi bir adabiyotlarda suvo`tlaridan kelib chiqqan degan fikrlar bayon etilgan. Riniyafitlarning ochilishi yo`sinsimonlarning kelib chiqishi haqidagi ko`pchilik olimlarning fikrini o`zgartirib yubordi. Keyingi fikrlarga ko`ra,

yo`sinsimonlar riniyafitlar, ya`ni ularda sporofitning reduksiyalanishi va gametofitning progressiv taraqqiy etishi tufayli kelib chiqqan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

Magnoliyatoifalar bo’limi

Plauntoifalar bo’limi

Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta

Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta

Yusin toifa (moxtoifa) - (bryophyta) o`simliklar