Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta - Ботаника - Рефераты

Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

53.2001953125 KB

Psilottoifalar bo’limi – psilotophyta Mazkur bo’limga 12 taga yaqin tur kiradi. Ular bo’limning nomi bilan ataluvchi 1 ajdod, 1 qabila, 1 oila va 2 turkum: psilot ( Psilotum ) hamda tmesipteris ( Tmesipteris ) dan iborat. Psilot turkumiga 2 ta tur kiradi. Ular tropik va subtropik iqlimga ega bo’lgan hududlarda Janubiy Koreya, Janubiy Yaponiya, Gavaya orollarida va Yangi Zelandiyagacha tarqalib borgan. Tmesipteris turkumining vakillari (10 ta) esa Avstraliya, Tasmaniya, Yangi Zelandiyadan Filippin orollarigacha tarqalgan, qisman Hindistonda ham uchraydi. Ular epifit holda ba’zan tosh yoriqlarida hamda chirindiga boy tuproqlarda o’sadi (7-rasm). Bo’limning vakillari juda sodda tuzilishga ega bo’lgan yuksak o’simliklarning eng qadimgi turlaridandir. Ular deyarli amaliy ahamiyatga ega emas. Faqat oddiy psilot turi Yaponiyada manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Ularning yer osti organi ildizpoyaga o’xshash dixotomik shoxlangan rizomoidlardan iborat. Ular juda ko’p rizoidlar bilan qoplangan. Bu jihatdan riniyafitlarga o’xshaydi. Rizomoidlarning tashqi po’stidagi hujayralarida zamburug’ iplari mavjud bo’lib, ular endotrof mikoriza hosil qiladi. Oddiy psilot turining ayrim rizoidlari uchida ajraluvchi kurtaklar hosil bo’lib, ulardan yangi rizoidlar o’sib, vegetativ ko’payadi. Psilotsimonlarning rizomoidlaridan dixotomik shoxlangan yer usti organlari o’sadi. Ularning haqiqiy ildizi bo’lmaydi. Psilotlarning poyasi 10-100 sm, tmesipterisda esa 5- 25 sm (ba’zan 40 sm gacha) uzunlikda bo’ladi. Ularning ayrimlarida poya tik o’sadi yoki pastga qarab osilgan epifit poyali bo’ladi. Bo’lim vakillari ko’pincha daraxtsimon paporotniklaming poyasida epifit holda uchraydi. Psilot - Psilotum triguetrum turining poyasi uch qirrali, P. flaccidum turida esa yassi bo’ladi. Ikkala turning poyasi ham dixotomik shoxlangan, ammo poyasining anatomik tuzilishi jihatidan biroz farq qiladi. Psilotning

poyasi tashqi tomonidan epidermis bilan qoplangan. Unda kutikula va og’izchalar mavjud, undan ichkarida uch qavatli po’stloq parenximasi joylashgan, hujayralari xlorofilga boy. Poyaning markazida aktinostel tipidagi lub qavati bilan narvonsimon va spiralsimon traxeidlar joylashgan. Tmesipteris poyasining tashqi po’stida labchalar yo’q. Ularda lub qavat yaxshi rivojlangan, endoderma esa kam taraqqiy etgan. Psilotlarning barglari kichik tangachalar shaklida. Ularda barg tomirlari bo’lmaydi. Assimilatsiya vazifasini poyasi bajaradi. Tmesipterisning barglari kengroq, nashtarsimon, to’qimalari yaxshiroq rivojlangan. F. Bauer dastlabki hosil bo’lgan tangachasimon barglar poyaning tashqi qavatidagi to’qimalardan bo’rtmalar shaklida hosil bo’ladi deydi va barglarini telomning o’zgarishidan kelib chiqqan degan boshqa olimlarning fikrini rad etadi. Bunday tipdagi barg hosil bo’lishini plaunlarda va qadimgi psilofitlarda kuzatish mumkin. Ayrisimon shoxlangan sporofitlarning uchida sinangiylar (sporangiylarning qo’shilib o’sishiga sinangiy deyiladi) hosil bo’ladi. Sporangiylari yetilgandan so’ng radial yoriqcha shaklida ochiladi. Sporalari bir xil kattalikka ega. Sporalardan chuvalchangsimon shakldagi gametofit o’sadi. U 1,8-2 sm uzunlikdagi dixotomik shaklda bo’ladi. Gametofitda rizoidlar mavjud, ular yer ostida joylashgan, xlorofilsiz, saprofit oziqlanadi. Yosh gametofitlar tashqi ko’rinishi jihatidan sporofitga o’xshash, 2 jinsli. Anteridiysi sharsimon shaklga ega, unda spiral buralgan bir qancha ko’p xivchinli spermatozoidlar hosil bo’ladi. Ular gamctofitdagi arxegoniyning tuxum hujayrasini urug’lantirgandan keyin murtak hosil bo’ladi. Biroq murtagida boshlang’ich ildiz, boshlang’ich bargchalar bo’lmaydi. Keyinchalik murtakdan dixotomik shoxlangan yosh sporofit o’sadi. Unda barglar hosil bo’ladi. Yer osti qismidan esa rizomoidlar taraqqiy etadi. Psilotsimonlarning qazilma vakillari topilmagan. Psilotsimonlar riniyafitlardan kelib chiqqan deb qaraladi.

7-rasm. Tmezipteris (Tmesipteris). 1. o’simlik novdasi, 2. Sporangiyli novdasi, 3. gametofiti QIRQBO’G’INTOIFALAR BO’LIMI – EQUISETOPHYTA Ayrim adabiyotlarda bu bo’lim bo’g’imlilar deb yuritilgan. Bunga sabab yuksak o’simliklar orasida bular tanasining, ya’ni sporasi poyasining burim va bo’g’im oraliklariga aniq, ajralganligi hamda barglarining halqasimon joylashganligidir. Qirqbo’g’imlarning ko’pchilik turlari bizgacha yetib kelmagan. Hozirgi turlari yer ostida gorizontal va vertikal o’suvchi ildizpoya hosil qiladi. Barglari juda kichik, ular yon novdalari (telom)ning o’zgarishidan kelib chiqqan. Qirqbo’g’im ko’p yillik o’t o’simliklardan iborat. Daraxtsimon vakillari esa bizgacha yetib kelmagan. Ularning balandligi 15-20 metrgacha va eni 0,5 gacha yetgan. Qirqbo’g’imlarning o’tkazuvchi bog’lamlari kollaterial tipda. Ksilemasining o’tkazuvchi elementlari turli tipdagi traxeidlardan tashkil topgan. Floemasi to’rsimon naylar va parenxima xujayralaridan iborat. Sporofillari poyani spora hosil qiluvchi zonasida yoki vegetativ barglar bilan navbatlashib yoki poyaning uchida spora boshoqlarida halqasimon joylashgan. Ko’pchilik qirqbo’g’imlar teng sporali o’simliklar hisoblanadi. Faqatgina qazilma vakillari orasida har xil sporalilar bo’lgan.

Qirqbo’g’imtoifa o’simliklar Devon davrida (415-370 mln. yil oldin) kelib chiqqan va toshko’mir davrida yaxshi taraqqiy yetgan. Trias davriga kelib ayniqsa daraxtsimon vakillari yo’qola boshlagan. Bu bo’lim bittadan qabila, oila, turkum va 20 ta turni o’z ichiga oladi. Qirqbo’g’imnamolar (Equisetales) qabilasi yagona qirqbo’g’imdoshlar (Equisetaceae) oilasi va qirqbo’g’im ( Equisetum ) turkumidan iborat. Toshko’mir davrida Er sharida yashab o’sgan qirqbo’g’imnamolardan bizning davrimizgacha faqat bitta turkum vakillari saqlanib qolgan. Bu turkum vakillari Yer sharida keng tarqalgan. O’zbekistonda ikkita turi o’sadi. Qirqbo’g’im sporofitining yer ostidagi ildizpoyasida ildizi va tuganaklari joylashgan. Ildizpoyalari 2 xil: gorizontal va vertikal tipda bo’ladi. Gorizontal ildizpoyasi kuchli taraqqiy yetgan, bo’g’im oraliqlarining uzunligi 25 sm gacha boradi. Yer ostida 0,5 m dan 2 m gacha chuqurlikda joylashgan. Tik (vertikal) ildizpoyasi esa ancha ingichka, bo’g’im oralig’ining uzunligining 10 sm dan oshmaydi. Vertikal ildizpoya gorizontal ildizpoyadan taraqqiy yetadi. Ildiz hosil qiluvchi kurtaklarining taraqqiy etishi tufayli yangi ildizlar hosil bo’ladi. Vertikal va gorizontal ildizpoyalarning ayrim yon kurtaklaridan tugunaklar hosil bo’ladi. Bu tugunaklar kelib chiqishi jihatdan qisqargan va yo’g’onlashgan novda bo’lib, o’zida ko’p miqdorda oziqa modda, ya’ni kraxmal to’playdi, hamda vegetativ ko’payish vazifasini bajaradi. Qirqbo’g’im turkumining vakillari yer usti poyasining morfologiyasiga ko’ra ikkita guruhga bo’linadi. Birinchi guruh turlarining poyalari bir xil tuzilishga ega. Ularda spora boshoqlari poyasining uchida, ayrimlarida yon novdalarining uchlarida hosil bo’ladi. Bu guruhga O’zbekistonda keng tarqalgan shoxlangan qirqbo’g’im E. ramosissimum kiradi. Ikkinchi guruhga kiruvchi qirqbo’g’im turlarining yer usti poyasi ikki xil bo’ladi. Birinchisi qo’ng’ir yoki yashil rangli, spora hosil qiladi, ikkinchisi yashil rangli, vegetativ poya deb ataladi. O’zbekiston sharoitida o’suvchi dala qirqbo’g’imida ( E. arvense ) spora hosil qiluvchi poya erta bahorda o’sib chiqib, spora hosil qilgandan so’ng quriydi. U xlorofillsiz

qo’ng’ir rangli shoxlanmaganligi, ya’ni bitta bosh poyadan iborat ekanligi bilan farq qiladi. Vegetativ poyasi esa yoz oyida taraqqiy etib, yashil rangli bo’lishi va sershoxli bo’lishi bilan ajralib turadi. Dala qirqbo’g’im ko’p yillik o’t o’simlik. U daryo yoqalarida, ariq, bo’ylarida ba’zan esa ekin maydonlarida begona o’t sifatida o’sadi. Ildizpoyasi yer ostida 1 m gacha chuqurlikda joylashgan. Ildizpoyasi bo’g’imlarga bo’lingan bo’lib, har qaysi bo’g’imdan ildiz taraqqiy etadi. Ildizpoyadan tugunaklar ham hosil bo’lib, unda oziqa modda to’planadi va vegetativ ko’payish vazifasini bajaradi. Erta bahorda shoxlanmagan, qo’ng’ir rangli, generativ poyasi o’sib chiqadi. Bu poya spora hosil qilgandan so’ng o’z vegetatsiyasini tugatadi. Ikkinchisi yoz oylarida chiquvchi yashil, sershox vegetativ poya. Har ikkala poya ham ko’p qirrali va poyasining ichi bo’sh bo’ladi. Barglari poya bo’g’imlarida halqasimon joylashgan, juda mayda, asosi qo’shilgan, xlorofillsiz. Shuning uchun barg vazifasini yashil novdalari bajaradi. Poyaning tashqi tomonini epidermis o’rab olgan. Epidermis ostida xlorofil donachalariga boy assimilyatsiya to’qimasi joylashgan. Undan ichkarida yupqa po’stli, dumaloq, shakldagi asosiy parenxima hujayralari bo’ladi. Dala qirqbo’g’imning jinssiz ko’payishida, poyasining uchki qismida ellipssimon shakldagi spora boshog’i hosil bo’ladi. Boshog’ning markaziy o’qiga halqasimon shaklda sporofillar o’rnashgan. Har qaysi sporofilldagi sporangiyalarda teng sporalar hosil bo’ladi. Ular etilgandan so’ng sporangiya uzunasiga chatnaydi va sporalar tashqi muhitga tarqaladi. Tuproqqa tushgan sporalar qulay sharoitda o’sib gametofitni hosil kiladi. Gametofitlari yashil plastinka shaklida, ayrim jinsli. Anteridiyda etilgan spermatozoidlar suv yordamida harakatlanib, arxegoniydagi urg’ochi tuxum hujayrani urug’lantiradi. Urug’langan tuxum hujayradan hosil bo’lgan zigota taraqqiy etib, yangi yosh qirqbo’g’imning sporofitiga aylanadi. Dala qirqbo’g’im dorivor o’simlik. Uning yozgi poyasi qonni to’xtatish va siydikni haydash xususiyatiga ega. Tibbiyotda dala qirqbo’g’imining yer

ustki qismi o’tidan foydalaniladi. Yozgi dala qirqbo’g’imi yer ustki qismi tarkibida ekvezetonen saponini, flavonoidlar, C vitamini karotin, kislotalar, suvda eriydigan silikat, organik birikmalar, achchiq, oshlovchi va moddalar bo’ladi.

Похожие

Yuksak o’simliklar dunyosi – embryophyta (embryobionta)

Magnoliyatoifalar bo’limi

Plauntoifalar bo’limi

Qirqquloqtoifalar bo’limi – polypodiophyta

Yo’sintoifalar (moxtoifa) bo’limi