Tabiatshunoslik fanini o'qitishda ta'lim integratsiyasi va innovatsiyasi__2 - Ботаника - Рефераты

Tabiatshunoslik fanini o'qitishda ta'lim integratsiyasi va innovatsiyasi__2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Tabiatshunoslik fanini o'qitishda ta'lim integratsiyasi va innovatsiyasi Reja: 1. Yangi pedagogik texnologiya nima? 2. Pedagogik texnologiya monitoringi 3. Innovatsion texnologiyalar ta’lim jarayonida.

Respublikamiz xalq ta'limi o'ziga xos rivojlanish davrini boshdan kechirmoqda. Bu o'ziga xoslik, eng awalo, ta'lim-tarbiya mazmunini milliylashtirish, ya'ni o'zimizning juda boy o'tmish tariximiz, madaniyatimiz, fanimiz, tilimiz o'z mohiyati bilan juda chiroyli, yuksak insoniy, axloqiy mazmunga ega bo'lgan milliy urf-odatiarimiz asosida jamiyatimiz kelajagi bo'lgan yosh avlodni o'qitish baxtiga muyassar bo'lganimizda ko'rinadi. Bu narsa hammamizning qalbimizda g'urur hislarini to'lqinlantiradi. Mana shu sharoit barchamizdan juda katta ko'tarinkilik bilan jamiyati-mizning yosh avlodini yuksak vatanparvarlik, xalqparvarlik, milliy g'urur ruhida tarbiyalashimizni taqozo etadi. Yuksak axloqiy sifatlarni tarbiyalash, eng awalo, o'zimizda bu sifatlarni mujassam-lashtirishni talab qiladi. Shu bilan birga ta'lim-tarbiyaga yangicha yondashish, yangicha uslub va mazmun, shakl va vositalardan foydalanishni ham taqozo etadi. Bugun eski uslub bilan yangi vazifalarni amalga oshirib bo'lmaydi. Har kuni talaygina yangilik, yangi texnologiyalar yurtimizga kirib kelmoqda. Yangi texnologiyalar o'z tushunchalari, «till» bilan kirib kelib, Vatan iqtisodiyoti, fan-texnika taraqqiyotining darajasini asta-sekin yuksaltirmoqda. Vatanimizning pedagogik taraqqiyoti ham bundan mustasno emas, albatta.

Hozirgi milliy pedagogikamizning daraxti ikki hayotbaxsh irmoqdan suv ichadi. Biri — mingyilliklar davomida shakllanib, gavhar zarralaridan hosil bo'lgan milliy tarbiya tajribasi bo'lsa, ikkinchisi — jahonning ilg'or, sinalgan pedagogik innovatsiya yutuqlaridir. Fan va amaliyot birligi ta'minlanishi uchun maktab pedagogik faoliyati ham bundan mustasno bo'lmasligi lozim. «Yangi pedagogik texnologiya», «pedagogik diagnostika», «kibernetik pedagogika», «test-reyting» kabi tushunchalarning tub mohiyatini o'zlashtirmasdan, ulardan o'quv-tarbiya jarayonida foydalanmasdan turib, biz jahon pedagogik integratsiyasida o'zimizning munosib mavqeyimizga erishmog'imiz mushkul bo'ladi. Yurtboshimiz I. A.Karimov ta'lim integratsiyasi haqida shunday degan edilar: «Jahon bozoridagi integratsiya, ilmiy — texnikaviy taraqqiyot sur'atlari xalq ta'limining barcha bo'g'inlari o'rtasidagi o'zaro aloqalarni mustahkamlashni talab etmoqda. Binobarin, bu hoi tarbiya, ta'lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlik masalalarini hal etishga jamuljam yondashishni taqozo etadi». Shu ma'noda, «integratsiya» so'zi birlashtirish degan ma'noni bildiradi desak, yangiishmagan bo'lamiz. Pedagogik texnologiya nima? Nega bu so'z birikmasiga «yangi» so'zini qo'sbimcha qilib, «yangi

pedagogik texnologiya» deb aytamiz? U nima uchun bugungi ta'lim-tarbiya jarayonida zaruratga aylandi? Nega endi shuncha yillardan beri qo'llanilib kelingan ta'lim jarayonini eskicha tashkil etishdan voz kechishimiz kerak va o'quv jarayonini loyihalashga yangicha yondashish zarur? Bu kabi savollarga javob berish uchun, eng awalo, mam-lakatimizda «Ta'lim to'g'risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta'lim- tarbiya sohasida olib borilayotgan tub islohotlarning asosiy yo'nalishlarini anglab olmoq lozim. Bu yo'nalishlar: — ta'lim mazmuni va tizimini isloh qilish; — ta'lim-tarbiya boshqaruvini isloh qilish; — ta'limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanizmini yaratish; -ota-ona, o'qituvchi-o'quvchining ta'lim jarayoniga bo'lgan yangicha qarashlarini shakllantirish; - va nihoyat, bu tub islohotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi — yangi pedagogik texnologiyani amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Xulosa qilib aytsak, yangi ta'lim tizimi, mazmuni, o'quv reja, darsliklar asosida o'quv jarayonini loyihalashtirishga ham yangicha yondashish, tashkil etish zaruriyati tug'ilmoqda.

Prezidentimiz LA. Karimov alohida ta'kidlaganlaridek, biz «mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishiga, qanday ma'naviy fazilatlar egasi bo'lib voyaga yetishiga, farzandlarimizning hayotda nechog'li faol munosabatda bo'Iishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog'liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kerak». Shu sababli birinchi navbatda ta'lim mazmuni, uning tarkibini kengaytirish va chuqurlashtirish, xususan, bu mazmunga nafaqat bilim, ko'nikma va malaka, balki umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi -ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak-atrofga munosabatni ham kiritish g'oyasi kun tartibiga ko'ndalang qilib qo'yildi. Bu g'oyani, bizningcha, ijtimoiy hayotning quyidagi kompo-nentlari ro'yobga chiqarishi mumkin: — faoliyat turlari (moddiy-amaliy, ijtimoiy, ma'naviy); - ijtimoiy ong shakllari (axloq, san'at, siyosat, falsafa, fan va boshqalar); - ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy); - moddiy ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros qilib qoldiriladigan boyliklar).

Ta'lim mazmuni, uning komponentlari, tarkibi, vazifalari haqida so'z ketganda, dalillar bilan qonuniyatlar, yaqqollik bilan mavhumlik, bilimlar bilan haqiqatni mustaqil bilish metodlari o'rtasidagi maqbul keladigan munosabatlarni aniq-lash zarur. Ayniqsa, darslik va o'quv qo'llanmalarida, terminologiyada qat'iylik, bir qiymatlilikka erishish kerak. Bunig sababi shuki: — birinchidan, darslik va o'quv qo'llanmalarda fan erishgan yakuniy natijalar yaxlit holda aks etadi, bu esa bizga uning amaliyotga ta'sirining xarakterini tashxis qilishimizga imkon beradi; - ikkinchidan, darslik va o'quv qo'Ilanmalari ona tili (terminologiya)ning yuksak darajadagi namunasini ko'rsata olish mahoratiga ega bo'lgan olimlar tomonidan yaratiladi. Darslik va o'quv qo'llanmalarning tili ularni o'qiydigan kitobxonlar (o'quvchilardan tashqari talabalar, o'qituvchilar, metodistlar, olimlar, ota-onalar) savodxonligiga bevosita ta'sir etadi; - uchinchldan, darslik va o'quv qo'llanmalardagi terminologik kamchiliklar ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqa tadqiqotchilar tushunishlarini qiyinlashtiradi. Bir so'z bilan aytganda, darsliklarimiz tili ravon, sodda, ixcham matnlardan tashkil topgandagina, ular bolalarning sevimli kitoblariga aylanadi, o'quvchilar

mustaqil holda o'rganishi mumkin bo'lgan «ikkinchi o'qituvchi» va/ifasini bajaradi. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, hozirgi zamon ta'li-mida didaktik-semantik jihatlarni aniqlash kam o'rganilgan sohalarga kiradi. Hanuzgacha tushunish muammosi (mohiyati) odamlar tomonidan har xil talqin qilinadi, didaktlar semantik jihatdan murakkab matnlar va g'oyalarni bayon qilish usullari ustida kam bosh qotirmoqdalar. Ilmiy konsepsiyalar murak- kablashib, chuqurlashib borayotgan hozirgi davrda semantik muammolar o'quv materialni bayon qilish, o'quvchilarni fan rivojining yangi davrini tashkil qiluvchi nazariyaga ertaroq olib kirish, ta'limda dalillar bilan nazariyalar munosabatlarini hal qilish muhim ahamiyatga ega. Bu masala ham tezroq o'z yechimini topishi kerak. Yana bir muammo ustida to'xtalishni lozim topdik. Gap shundaki, biz ko'pincha «ta'lim mazmuni» bilan «o'quv fani mazmuni» tushunchalarini bir xil deb qaraymiz. Aslida unday emas. Oldingi tushimcha kengroq, ya'ni o'quv fani mazmuni faqat shu fanga oid bilimlarni — tushuncha, hukm, xulosalarni o'z ichiga oladi. Ta'lim mazmuni esa bulardan tashqari, ilmiy bilish metodlari, usullari va amallari, ya'ni o'quvchilarda mustaqil bilish malakalarini hosil qiluvchi metodologik bilimlar (ta'rif, isbot, tahlil,

sintez, induksiya, deduksiya, tasniflash, mun- tazamlashtirish, umumlashtirish va hokazo)ni ham o'z ichiga oladi, bu borada ham darsliklarirmzda anchagina kamchiliklar mavjud. Lekin dasrliklarimiz qanchalik pishiq bo'lmasin, utardagi ilm durdonalarini o'quvchining «kalla»siga quyuvchi o'tkazgich -o'qituvchi tayyor bo'Imasa, eski qolipdan chiqmay dars o'tsa, muvaffaqiyatga erishib bo'lmaydi. Darsda o'qituvchi bosh figura. U axborot berish, tezroq-tezroq o'qitish bilan ovora, Lekin o'quvchllarning yangiliklarni qabul qilish darajalari har xil, xohish-istaklari turlicha, ular passiv eshituvchi, quloq soluvchi, bu ularning o'quv jarayonidagi mas'uliyatinijavobgarlikhissini susaytiradi, Demak, ular mustaqil fikr yuritish, mushohada qilish, xulosa chiqarishdan yiroqda. Unda nima qilmoq kerak? Dars jarayonida, ta'lim- tarbiyada o'quvchi asosiy harakatlantiruvchi kuch, ta'lim jarayoni subyekti bo'lishi kerak, ya'ni o'qish, o'rganish, mutolaa qilish o'quvchi zimrnasiga o'tishi kerak. Har bir dars uchun ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi, ya'ni bir-biri bilan uzviy aloqada bo'lgan uchyoqlama maqsadlar qo'yiladi. Darsni tashkil qilish shakli uning qatnashchilarining o'zaro

aloqalariga bog'liq bo'lib, u maqsadlarga, o'quv material! xususiyatlariga, ta'lim metodlariga va o'quv imkoniyatlariga bog'liq. Bunga erishish uchun o'qituvchi rahnamoligida o'qituvchi bilan o'quvchilar birgalikda harakat qiladilar. Xuddi mana shu jarayon didaktikada o'quv jarayoni deyiladi. O'quv jarayoni uch komponentdan iborat deb qaraladi. O'quv jarayoniga bunday yangicha qarasiming tub mohiyati shundan iboratki, o'qitishda ichki motivatsiyadan (diqqatni tor-tish, ichki tuyg'u, istak, zaruratni shakli a ntirish) kelib chiqish kerak. O'quv jarayonida asosiy harakatlantiruvchi kuch ~ o'quvchi uchun ham, o'qituvchi uchun ham ichki motivatsiya lozim. Bunda o'quvchilarda bilim olishga intilish va bilim olishga ehtiyoj bo'lishi kerak, o'qish maqsadlari ichki ehtiyojga aylanishi kerak. O'quvchi real hayotga kirib borish, unda faol ishtirok etish uchun bilim, ko'nikma va malakalar bilan birga ilmiy bilish metodlariga ega bo'lishi kerakligini ongli ravishda tushunib yetishi lozim. Chunki ochiq jamiyatning asosiy beigisi dunyoni anglab yetish va unda o'zining munosib o'rnini topish uchun erkin izlanishdir. O'qituvchidan o'quvchilarda tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o'zlashtirishni, zarur malaka va ko'nikmalarni, ularda

kuzatuvchanlikni, tafakkurvabog'lanishli nutqni, xotira hamda ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon beruvchi didaktik tamoyil ta'limdagi faollikdir. Faollik tamoyili onglilik bilan bevosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik mavjud. Bunday tizimda o'quvchi ham, o'qituvchi ham ta'lim- tarbiya jarayoniga birgalikda mas'uldirlar. O'qituvchi birgalikda har bir o'quvchining bilim va qobiliyatini, individual ehtiyojlarini aniqlaydil. Bunday holatda u faqat «baholovchi» emas, balki yangi bilimlar yetkazuvchi manbaga aylanadi. Jahon pedagogik leksikonidan allaqachonlar «innovatsiya» tushunchasi keng o'rin olgan. Bu tushuncha «yangilik», «isloh» tushunchalari bilan ayniylashtiriladi. Keng ma'noda ta'lim tizimidagi har qanday o'zgarish pedagogik innovatsiyadir. Dastlab bu tushunchalarni ijtimoiy-iqtisodiy va texnologik jarayonlarga nisbatan qo'llashgan, so'ngra ta'lim tizimidagi har qanday yangiliklarga nisbatan qo'llandi. Pedagogik texnologiya deb atalishining boisi shunda. Hozirga kelib pedagogik innovatika fani shakllandi. Pedagogik innovatikaga pedagogik yangiliklar, ularni baholash va pedagogik jamoa tomonidan o'zlashtirish, nihoyat, uni amaliyotda qo'llash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi. Bu ta'limot uch yo'nalishni o'z ichiga oladi:

birinchisi pedagogik neologiya (yunoncha neo — yangi va logos - ta'lim; yangilik haqidagi ta'limot) dcyilib, bunda pedagogika sohasidagi har qanday yangiliklar o'rganiladi, umumlashtiriladi; Pedagogik texnologiya monitoringi (pirovard nalijasi) I - bosqich o'rganish esda saqlash II - bosqich tushunib yetish o'zlashtirganini isbot eta bilish III - bosqich tahlil eta bilish qiyoslash, xulosa chiqarish, o'zaro bog'lash IV bosqich tatbiq eta olish qoida-qonunni anglash va qo'llash V - bosqich sintez axborotni ijodiy qayta ishlay olish VI - bosqich baho olish yangi bilimga o'tish ikkinchisi — pedagogik aksiologiya (yunoncha aksioma — hurmat qilmoq; isbotlanmaydigan ta'limot) deyilib, bunda pedagogik yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi; uchinchisi — pedagogik praksologiya (yunoncha praks — harakat va logos — ta'Iim; amaliyotda qo'llash haqidagi ta'limot) deyilib, bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo'l- laniladi. Har qanday pedagogik yangilik zamirida biron-bir g'oya yotadi. Masalan, bunyodkor o'qituvchi

S.N.Lisenkovaning xilma-xil didaktik topilmalarining tub mohiyatini yangi o'quv materialini ilgarilama o'rganish g'oyasi tashkil qiladi. Bu g'oya asosida o'qituvchining bolalar bilan o'zaro harakati yotadi: sinfda psixologik birlik vaziyatni yaratish; har bir o'quvchi o'z shaxsini o'zi namoyon etishini ta'minlash; har bir metodik yondashuv uchun o'ziga xos muloqot yo'lini tanlash; o'quvchilar tashabbusini zimdan boshqarib borish. U har bir o'quvchi qalbiga, ularni tushunib yetish didaktik usullari, tashkiliy shakllari orqali yo'l topadi. Darsdagi o'quvchilar faoliyatiga nafaqat o'qituvchi, balki o'quvchilar ham rahbarlik qiladi. Awal a'lochi o'quvchi, so'ngra boshqa o'quvchilar ham o'qituvchi topshirig'iga binoan nima ish qilganini aytadi va qolgan o'quvchilarni ortlaridan ergashtiradilar. Bunday «izohli boshqaruv» o'quvchi maktab ostonasiga qadam qo'ygan kundan boshlanishi kerak. «Tayanch signallar» ijodkori deb tanilgan V.F.Shatalovning darslarida o'quvchi shaxsini ro'yobga chiqaruvchi, uning kimligini, nimaga qodirligini tasdiqlovchi didaktik o'yinlarga keng o'rin berilgan. Bularning hammasi didaktik topilmalar, pedagogik kash-fiyotlar, bir so'z bilan aytganda, yangi pedagogik texnologiyalardir.

Pedagogik texnologiya qanday usullar bilan o'qitilsa natija yaxshi bo'ladi, degan savolga javob beradi. U o'z tizimiga ega bo'lib, unda komponentlar ketma- ketligi, o'zaro bog'liqligi, bir butunligi saqlanadi. Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta'Iim jarayonini rejalashtirish, tashxis qilish, natijalash, tuzatish kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta'limdan kutilgan natijaga erishiladi, vaqt tejaladi, bu esa pedagogik texnologiyaning samaradorligi demakdir. Pedagogik texnologiyaning tasdiqlanuvchanligi ishlangan mode! boshqa pedagoglar qo'liaganda ham xuddi o'shanday samara-natija berishi kerakligini bildiradi. Bir so'z bilan aytganda, ta'Iim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta'Iim samarasi yangi bosqichga ko'tariladi, ya'ni: — bolaning talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi; —- o'quvchining o'quv mehnatiga mas'uliyati, javobgarligi va burchi oshadi; — bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi; — umrbo'yi o'z bilimini faqat o'zigina boyita olishiga ishonch paydo bo'ladi; — erkin fikrlash malakasi shakllanadi;

- shaxs jamiyatda o'zining o'rnini tezroq topib olishiga muhit yaratadi. Buning uchun bugun biz o'quvchiga «sen buni bilishing kerak» degan majburlovchi da'vatdan «menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotda qo'llashga qodirman» degan ichki ishonch va intilishni uyg'otishga o'tishimiz kerak. «Ta'Iim to'g'risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ishlab chiqilgan umumiy ta'Iim fanlari bo'yicha davlat ta'Iim standartlari ishlab chiqilib bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishilgandan keyin bu sohadagi ishlarni aniq bir tizimga solish, qo'llab-quwatlash, yangiliklarni joriy etishga yetarli shart-sharoitlar yaratadigan tuzilmalarga bo'lgan ehtiyoj yaqqol ko'zga tashlandi. Chunki davlat ta'Iim standartlari o'quvchilar bilimiga qo'yiladigan majburiy minimal daraja bo'lib, davr o'quvchilarga ta'Iim standartlari darajasi talablaridan oshirib bilim, iqtidor va ko'nikmalarberishni taqozo etadi. Bu masalani ijobiy hal qilish ilg'or tajribalar, yangi pedagogik texnologiyalarni izlash ularning didaktik imkoniyatlarini sinab ko'rgan holda amaliyotga tatbiq etishga bo'lgan hayotiy ehtiyojni oshirib yubordi. Bundan kelib chiqadigan amaliy xulosa ta'limiy ilg'or yangiliklarni aniqlash, ularning jamg'armalarini

tashkil etish, sinab ko'rish, pedagogik amaliyotga tatbiq qilishning ilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish tizimini yaratishning dolzarbligini oshirib yubordi. Hozirgi kunda bu tizimni yaratish yo'lida bir qator izlanishlar, sa'yi-harakatlar boshlab yuborilgan. Jumladan, vazirlik, viloyat xalq ta'limi boshqarmalari tarkibida davlat ta'lim standartlari boshqarma va bo'limlari (monitoring) tashkii etildi. Ta'limni boshqarish tizimida tashkii qilingan yangi bo'g'inlar quyidagi ishlarni amalga oshirib bormoqda: - ta'lim sohasidagi qonunlar, me'yoriy hujjatlarning bajarilish nazoratini yuritishni; - «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tadbiq etish, Davlat ta'lim standartlari va dasturlari bajarilishining monitoringini olib borishni; - ta'limni boshqarish mahailiy organlari va o'quv muassasalarining umumiy tashkiliy pedagogik ishlari qatori pedagogik innovatsiyalarning samaradorligini tahlil qilib borishni; - pedagogik tajribalarning borishini analitik tahlil qilish, umumlashtirish, ommalashtirish bo'yicha tavsiyalar tayyorlashni; - pedagogik texnologiyalarni kuzatuvchi, nazorat qiluvchi va joriy etuvchilarning o'quvini tashkii qilish,

shunga oid seminarlar o'tkazish, treninglar tayyorlash choralarini ko'rishni; — pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish haqida tegishli ma'lumotlar jamg'armasini yaratish, tahlil qilish va tartibga solib turishni. Yuqorida ta'kidlanganidek, Davlat ta'lim standartlari o'quv-chilar bilim va saviyasining minimal darajasini belgilaydi. Bu darajadan yuqori ko'rsatkichlarga erishish uchun izlanish va tashabbus lozim. Pedagogik innovatsiyalarni yaratish va ularni boshqarish awalambor ana shu dolzarb vazifalarni hal qilib beradi. Shu boisdan ham pedagogik innovatsiyalarni izlab topish, o'rganish, tahlillar ostida eng ko'p samara beradiganlarini tanlab olish va ularni amaliyotda qo'llash tartibini belgilab beradigan bir tizimni yaratish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun, birinchidan, innovatsiya haqida aniq ma'lumotlar jamg'armasini yaratib, buni shartli ravishda innovatsiyalarni «TO'PLASH» jarayoni deb qabul qilamiz. Innovatsiyalarni to'plovchi vazirlik tomonidan yangi tashkii qilingan markazlar, jumladan, xalq ta'limi xodimlari malakasini oshirish instituti, maktabgacha ta'lim rahbarlari malakasini oshirish bo'yicha doimiy ishlovchi respublika doimiy kursi qoshidagi monitoring markazi va respublika ta'lim markazi

asosiy bo'g'in hisoblanadi. Mazkur ishlarni boshqaruvchi Davlat ta'lim standartlari monitoring! maktab pedagoglar kengashlari, metod birlashmalari, tuman (shahar) pedagogik xalq ta'limi bo'limlari kengashlari, viloyat malaka oshirish institutlarida o'rganib to'plangan pedagogik innovatsiyalarni o'z vaqtida «TANLOVCHI» larga yetkazish yoki ayrimlarini to'g'ridan-to'g'ri «QO'LLOVCHl» larga yo'llashni muvofiqlashtirib boradi. Pedagogik innovatsiyalarni tanlashda amaliy ish olib boruvchi «Pedagogik texnologiyalar markazi» quyidagi vazifalarni bajaradi: - ma'lumotlarning yo'nalishini aniqlaydi; — joriy qilish va qo'llashda ilmiy-metodik jihatdan yordam beradi; - metodik qo'llanma, dastur va metodik tavsiyalarni nashrga tayyorlaydi va pedagogik matbuotga uzatadi; - reyting tizimi, o'quvchilarni maktabga tayyorlash, Davlat ta'lim standartlarini joriy qilishdagi ilg'or tajribalar majmuasini yaratadi; - xorijiy davlatlarning ta'lim sohasidagi tajribalarni o'rganadi, taqqoslaydi va tavsiyalar tayyorlaydi; - amalga tatbiq qiluvchilarni o'qitadi, malakasini oshiradi, tajriba almashuvlar tashkii qiladi;

- pedagogika sohasidagi olimlar, ilmiy izlanuvchilar bilan hamkorlik ishlarini olib boradi; - innovatsiyalarning qo'llanilishini dinamik ravishda kuzatib boradi; - innovatsiyaga oid respublika ilmiy-amaliy kengashlari, konferensiyalarini o'tkazadi; - malaka oshirish institutlari, tuman metodika va maktab pedagogik kengashlarini yangi ta'lim axborotlari bilan ta'minlab boradi. Pedagogik innovatsiyalarni qo'llash bilan uni to'plab, ilmiy jihatdan xulosalar tayyorlovchi bo'g'in o'rtasidagi «Pedagogik matbuot» asosan nashr ishlari, ommalashtirish, keng pedagogik jamoalar, ilmiy- pedagogik xodimlarga ularni yetkazish, xo-dimlarning taklif va mulohazalarini olish, tajriba-sinov xulosalari asosida innovatsiyalarni yanada takomillashtirish ishlari bilan shug'ullanadi. O'ylaymizki, ta'lim texnologiyasi, pedagogik innovatsiyalarga bunday tizimli yondashuv davlat ta'lim standartlarini amalga oshirishda o'z samarasini ko'rsatadi. Ilg'or pedagogik tajribalarni aniqlashda ma'Ium mezonlarga asoslanish kerak. Bunda eng muhim mezon o'qituvchi o'z pedagogik faoliyatida qo'Haydigan ta'lim-tarbiyaning yangi shakli, metod va usulidir. Bu mezon ilg'or o'qituvchining oddiy

o'qituvchilardan ajratadigan eng muhim belgidir. O'qituvchi qo'l-laydigan yangilik turlicha: masalan, ta'lim yoki tarbiyaning yangi mazmuni, shakli, metodi, pedagogik mehnatning eng ta'sirchan, takomillashtiruvchi yo'llarini belgilashdan iborat bo'lishi mumkin. Ilg'or pedagogik tajribani ifodalovchi yana bir mezon uning yuqori natijaga erishishi uchun zamin hozirlashidir. Bunda o'quvchilarning bilimi va tarbiyalanganlik darajasi hisobga oli-nishi zarur. Qo'yilgan bahoga o'tkazilgan tarbiyaviy tadbirlarning soni emas, ularning o'qituvchilarni inson sifatida shakllanishiga ta'sirining mezoni sifatida qarash lozim. Bundan tashqari, ilg'or pedagogik tajribaning qulayligi va tejamliligi hisobga olinishi lozim. Chunki yuqori natijaga erishishda o'quvchilar va o'qituvchilarning vaqtini tejash, ularni toliqtirishdan asrash ham muhimdir. Ilg'or pedagogik tajribaning o'z-o'zidan emas, balki ommaviy tajriba, shakllangan tajribalar, boshqa o'qituvchilarning ish uslubi bilan vorislik asosida tarkib topishi uning ta'sirchanligini oshiradi va tarqalishini osonlashtiradi. Bu mezonlar ilg'or pedagogik tajribalarni oddiy tajribadan ajratish va uni avaylab yoyishga yordam beradi.

Ilg'or tajribalarni faqat viloyat yoki respublika bo'ylab izlab yurish shart emas. Har bir pedagogik jamoada o'z izlanishlari bilan boshqalardan ajralib turadigan pedagoglar bo'Iadi. Bu esa pedagogik jamoadagi muhitga ko'p jihatdan bog'liqdir. Shu muhitni mo'tadillashtirib, kerakli yo'nalishga burib yuborishda maktab rahbarlari, maktab metodika kengashining ham o'ziga xos ulushi bo'lishi tabiiy. Pedagogik texnologiyani egallashdagi ikkinchi muhim bosqich o'qituvchilarimizning pedagogik mahoratining muhim tarkibiy qismi hisoblangan pedagogik texnikani egallashdir. Pedagogik mahorat o'z ichiga pedagogik texnikani oladi. Pedagogik texnika o'z navbatida o'qituvchiga ta'lim-tarbiya faoiiyatida zarur bo'lgan umumiy pedagogik malakalar mazmunini o'z ichiga oladi. Pedagogik texnikaning yana bir muhim tarkibiy qismi peda-gogning mimik, pantomimik harakatlaridir. Aniq imo-ishora, yuz-ko'z, gavda harakati, ma'noli qarash, rag'batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedagogik ta'sir ko'rsatishda so'z bilan tushuntirishga qaraganda ancha samarali muomala vositasi bo'la oladi. Pedagogik texnikani egallash o'qituvchining eng yaxshi tarbiyaviy ta'sir ko'rsata olishini ta'minlaydi. U

o'qituvchining kuchini, vaqtini tejab, ijodiy ishlashi uchun sharoit yaratadi. Pedagogik sezuvchanlik va fahm-farosat ham pedagogik mahoratni egallashda muhim ahamiyatga ega. Pedagogik mahorat pedagogik texnikaning eng muhim, nozik qismi hisoblangan so'z bilan ta'sir ko'rsata olishni egallashni taqozo qiladi. A.S.Makarenko «Mening tajribam haqida» maqolasida shunday yozgan edi: «Men bu yoqqa kel deb aytishning 15—20 xil ohangini, yuz, gavda, ovoz tuzilishidan 20 xil nozik farqlar bera bilishni o'rganib olganimdan keyingina haqiqiy murabbiyga aylandim». Pedagogik texnologiya pillapoyalari sari intilayotgan o'qituvchi keyingi bosqich — pedagogik ijod qilishni bilishi kerak. Pedagogik ijod - fan va san'atning yaxlitligidan iborat faoliyat. Pedagogik ijod faoliyat sifatida yangilik yaratish bo'lib, o'zining takrorlanmas ijtimoiy mohiyati bilan ajralib turadi. Pedagogik ijodning o'ziga xosligi, takrorlanmasligi shundaki, uning mahsuli sifatida inson shaxsi shakllanadi. Pedagogika fanida amaliy faoliyatni ilmiy ijoddan farq qilmoq kerak. Ilmiy ijod jarayonida ta'lim- tarbiyaning awal noma'lum bo'lgan yangi qonuniyatlari ochilib, yangicha nazorat va uslubiy

yechimiar ishlanadiki, buning oqibatida hozirgi zamon maktabining murakkab muammolari yechiladi. Kelajakda uning rivojlanish istiqbollari belgilanishi mumkin. O'qituvchi faoliyatida ijod turli shakllarda va mazmunda namoyon bo'Iadi. Pedagogik ijod jarayonida ta'lim-tarbiyaga butunlay yangicha yondashish ishlab chiqilishi, yangicha shakl, uslubiy vositalar yaratilishi mavjud bo'lgan usul, vositalarni yangicha sharoitda qo'llanishining asoslanishi yoki ularni yangicha vazifalar talabi asosida takomillashtirish, nazariy va uslubiy xulosalarni pedagogik jarayonga qo'llash kabi bosqichiarni o'z ichiga oladi. Amaliy faoliyat bilan shug'ullanayotgan muallimlar uchun pedagogik ijodning eng oliy bosqichi ta'Hm- tarbiyani mutlaqo yangi, yuqori natija beruvchi shakllarini yaratishdir. Biz yangi pedagogik texnologiya haqida fikr yuritar ekanmiz, «pedagogik ijod» bilan «pedagogik mahorat» tushunchalarining ham o'zaro rmmosabatini tahlil qilishimiz lozim. Bular bir-biriga yaqin tushunchalar bo'lsa-da, mutlaqo teng emas. Mahoratli, o'z ishining ustasi deganda o'z kasbini mukammal o'rgangan o'qituvchi tushuniladi. Mahorat katta tajriba bilan chuqur nazariy bilim zaminida

shakllanadi. Ijodiy ishlash deganda har qanday yosh, hali pedagogik mahorat cho'qqisini egallamagan o'qituvchini tushunish mumkin. Ijodiy ishlash, ijodiy izlanish ta'lim-tarbiya sifatini yaxshilashga intiluvchi o'qituvchilarning izlanishlaridan ham iborat bo'lishi mumkin. Haqiqiy pedagogik ijodni yangilik ketidan quvish, unga ko'r-ko'rona ergashish, uni bayroq qilib olish bilan ahnashtirish mumkin emas. Bu yangilik yaratish emas, balki yangilik soyasiga yashirinishdir. Masalan, bir vaqtlar, sobiq sho'rolar davrida Lipesk, Rostov «tajribalari» ketidan quvish hollari bo'lgan edi. Yoki o'zlashtirishni ko'tarish uchun «2»siz o'qish davrlarini eslaylik. Biz maktablarimizda optimallashtirishni qo'llash kabi «yangilik»ka intilish, uni bayroq qilib olib, ta'lim-tarbiyani ma'lum andozaga solishlarini o'z boshimizdan kechirdik. Bunday «yangilik»da uning ayrim belgilari, tomonlari ajratib olinib, asos, mohiyati, g'oyasi tushunilmaydi. Oqibatda bu kutilgan natijani bermaydi. Pedagogik ijodning eng muhim sharti shu sohani bilish, tushunish, uni sevish, unga jonkuyarlik, tashabbus bilan yonda-shishdir. Shu bilan birga o'qituvchining yuksak umumiy madaniyatidir. Yuksak madaniyat keng tushuncha bo'lib, u eng awalo, o'qituvchining chuqur bilim saviyasi, har tomonlama

qiziqishlarini, yuksak aqliy rivojlanganligi, ijtimoiy faolligi, kamtarin, mehnatsevarligi, pedagogik odobi, jamoa va o'quvchilar bilan muomalasi, kelajakka ishonchi hamda xushchaqchaqlik kabi xislatlarning majmuasini o'z ichiga oladi. Bunda yana bir narsaga e'tibor berish kerak - ijodiy ishlash butunlay erkinlik, nimani xohlasam shuni qilaman, degani ham emas. Ijodiy ishlash ta'lim- tarbiyaning ayrim masalalarini uslubiy yoki nazariy jihatdan belgilab borishni va uni nazoratga olib boshqarishni inkor qilmaydi. Buni shablonlashtirish bilan almashtirmaslik kerak. Ijodiy ishlash uchun sharoit yaratish, bu jarayonni boshqarish va yo'naltirish muhimdir. Kasbiy faoliyatlarni o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish shuni ko'rsatdiki, har qanday faoliyat yo san'at, yo texnologiya darajasida bo'lishi mumkin. Faoliyat san'atda ichki hissiyot (intuitsiya)ga asoslansa, texnologiya fanga asoslanadi. Faoliyat san'atdan boshlanib, texnologiya darajasiga ko'tariladi. Demak, o'qituvchining pedagogik mahorati noma'lum, mavhum bir narsa esmas. Ta'lim-tarbiyaning ilmiy asoslangan texnologiyasi pedagogik mahoratdir. Yaqin vaqtgacha ta'lim-tarbiya sohasida «texnologiya» so'zini ishlatish g'ayritabiiy tuyulardi. Hozir esa bu masala talab darajasiga ko'tarildi va har

bir o'qituvchi bujarayonning ishtirokchisidir. O'qituvchilar har kuni turli dars, tarbiyaviy ishlar o'tkazish, sayohat uyushtirish rejasini tuzib, shu tadbirlarni aniq amalga oshirish tartibini belgilab, ularni aniq maqsadga yo'naltirib, dastlabki amalga oshirish jarayonini belgilaydilar. Hozirgi pedagogik texnologiya tushunchasi keng o'qituvchilar ommasining ijodiy faoliyatining mahsulidir. Faqat pedagogik texnologiya tushunchasini to'liq ishlab chiqib, uning ilmiy mohiyatini fahmlab o'quv-tarbiya jarayoniga tatbiq qilish lozim. Pedagogik texnologiya izchil va ketma- ket amaliy faoliyatda, ta'lim-tarbiya jarayonida avvalgi rejalashtirilgan maqsadni amalga oshirishdir. Har qanday ta'lim-tarbiya jarayoni ma'lum pedagogik tizimda amalga oshadi. Pedagogik texnologiya ma'lum loyihani pedagogik tizimda amaliyotga qo'Ilashdir. Pedagogik tizim deganda biz bir-biriga bog'liq vosita, uslub va jarayonlarning inson shaxsining shakl-lanishiga ta'sir ko'rsatishini tushunamiz. Pedagogik tizimda 2 ta narsa muhimdir. Bu - uning maqsad va vazifasi hamda bu maqsad va vazifani amalga oshirish texno¬logiyasi. Agar biz pedagogik texnologiyani ta'lim jarayonida, ya'ni didaktik tizim misolida ko'radigan bo'lsak,

didaktik tizimda maqsad muhim bo'lib, unga erishish ma'lum sharoit va o'quvchi faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Har qanday didaktik vazifa unga mos texnologiyani amalga oshirish shakli, jarayoni va o'qituvchi mahoratining yaxlitligi oqibatida amalga oshiriladi. Biz nega bugim pedagogik texnologiya to'g'risida fikr yurit-moqdamiz? Birinchidan, pedagogik texnologiya yordamida ta'Iim jara-yonidagi xato-kamchiliklar, mavhumliklarning oldini oiish va avvaldan ta'Iim jarayonini loyihalashtirib, uni birin-ketin voqelikka aylantirish asosida takomillashtirish masalasi yechilishi kerak. Ikkinchidan, uzoq vaqtdan beri qo'Hanilib kelinayotgan bar bir darsni oddiy uslubiy jihatga ko'ra ishlab chiqish o'rniga pedagogik texnologiya ta'Iim jarayoniga yaxlit yondashib, uni awaldan loyihalashtirish o'quvchi bilish faoliyatining tuzulishi va mazmunini belgilashga asos bo'ladi. Bu, ayniqsa, hozirgi yangi pedagogik axborot vositalari -dasturlashgan ta'Iim, pedagogik jarayonni kompyuterlashtirish maktablarimizga kirib kelayotgan sharoitda muhimdir. Uchinchidan, pedagogik texnologiyaning muhim xususiyati maqsad qo'ya bilishdir. Awallari bu masala ta'Iim jarayonida uncha muhim emas edi. Hozir ta'Iim jarayonini texnologiya darajasiga ko'tarishda

taxminiy, bo'lar-bo'lmas natijadan ko'ra aniq maqsad qo'yish muhimdir. Bu masala ikki jihatdan zarurdir, diagnostik maqsad qo'yib o'quvchilarning o'quv materialini o'zlashtirishini to'g'ri nazorat qilish va o'quvchi shaxsining rivojlanishini ta'minlashdir. To'rtinchidan, pedagogik texnologiya pedagogik tizimni loyihalashtirish sifatida ta'Iim jarayonining yaxlitligini lining maqsad, vazifasi, amalga oshirish shakllarini, uslublarini hamda o'quvchilar faoliyatini boshqarish bilimini nazorati va tekshi-rishning uzviyligini ta'minlaydi. Ta'iim jarayoniga pedagogik texnologiya sifatida qarash undagi formalizm, ayrim eskirgan shakl va uslublarga sajda qilmaslikka, yangilikka, ijodga intilishga zamin hozirlaydi. Shunday qilib, pedagogik texnologiya - ta'lim-tarbiya jarayonini mazmunli amalga oshirish texnikasidir. Pedagogik texnologiya qachon paydo bo'ldi, u qachondan beri qo'llanmoqda, degan savol tug'ilishi mumkin. Pedagogik texnologiya ta'Iim-tarbiyaning hamma bosqichlarida turlicha holda mavjud bo'lgan. Bu turli uslubiy ishlanmalar, fanlar bo'yicha o'quv-tematik, kalendar darslarni rejalashtirishda, darslik va uslubshunoslik, ya'ni o'qitish metodikasida ham pedagogic texnologiya mavjud edi. Hozir milliy maktab sharoitida gap uni ko'r-ko'rona tushunmasdan,

qo'llashda ilmiy asoslangan darajaga ko'tarish ustida borayotir. Pedagogik texnologiyaning shakllanishi uzoq davom etadigan jarayondir. Biz umumiy holda uning shakllanish bosqichlarini bayon qilamiz: Birinchi bosqich - o'quvchilarning bo'lak faoliyatlarining tahlili. Ularning maktabnibitirgandan keyin o'rta maxsus yoki oliy o'quv yurtlarida o'qishi yoxud kasbiy faoliyatlarining tahlili. Ikkinchi bosqich -- shu tahlildan kelib chiqqan holda pedagogik texnologiyani ishlab chiqib, unga ta'limning har bir bosqichida, sinfda o'quv fanlarining mazmunini belgilash. Ta'limni diagnostik asosda maqsadini jamiyat manfaatlari nuqtayi nazardan belgilash. Uchinchi bosqich - belgilab olingan ta'Iim mazmuni asosida o'quvchilarning o'quv yuklamasi, kerakli vaqt me'yorini aniqlash. To'rtinchi bosqich - didaktik jarayonni amalga oshirish uchun ta'limning tashkiliy optimal shakllarini tanlash va shunga muvofiq o'qitish vositalarini aniqlash. Beshinchi bosqich — didaktik maqsadni amalga oshirish uchun o'quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda mavzular, aniq darslar bo'yicha uslubiy ishlanmalar ishlab chiqish.

Oltinchi bosqich - ta'Iim maqsadi asosida o'quv topshiriqlar tizimini ishlab chiqish va uni ta'Iim jarayoniga joriy qilish. Yettinchi bosqich -- o'quvchilarning belgilangan o'quv materiallarini o'zlashtirishlarini, bilim saviyalarini nazorat qilish va o'zgartirishlar kiritish. Sakkizinchi bosqich — o'quv mashg'ulotlarining mazmuni va tarkibini ishlab chiqish, shu asosda dars va uy topshiriqlarini optimal rejalashtirish. To'qqizinchi bosqich — yuqoridagilardan kelib chiqib, loyi-halashtirilgan ta'lim-tarbiya jarayonini sinovdan o'tkazish. Bu bosqichlar o'quv jarayoni texnologiyasini ishlab chi-qishning ketma-ketligi (algoritmi)dir. Biz o'qituvchilar pedagogik mahoratining texnologiya darajasiga ko'tarilishi bosqichlarini hamda uning ta'lim-tarbiya jarayonining umumiy xususiyatlari asosida shakllanish ketma-ketligi (algoritmi)ni keltirdik. Bularning hammasi uning nihoyatda qiyin, murakkab va ko'p qirrali jarayon ekanligini ko'rsatadi. Endi shulardan kelib chiqib, pedagogik texnologiyaga ta'rif bersak bo'ladi. Pedagogik texnologiya o'qituvchi pedagogik mahoratining yuksak cho'qqisi bo'lib, ta'lim-tarbiyaning har qanday murakkab vaziyatida

ham aniq qo'llaniladigan usul, vositalarining majmuidir. Xo'sh, hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyaning mohiyati va mazmuni nimadan iborat? Bu, eng awalo, ta'lim-tarbiya mazmunini milliylashtirish. Bunda biz bugungi yosh avlod ta'lim- tarbiyasi mazmunini o'tmish avlodlarimiz yaratgan va jahon fani rivojiga asos bo'lgan bilimlar, boy tariximiz, mada-niyatimiz manbalarini hozirgi zamon fani yutuqlari bilan omuxta qila olishimizda ko'rishimiz kerak. Bu muammoni yechishda nihoyatda nozik va murakkab narsaga e'tibor berishni maslahat beramiz. Bu ham bo'lsa, ta'lim-tarbiya mazmunini milliylashtirishda o'tmishga mahliyo bo'lib hozirgi zamon fani, maorif yutuqlarini diqqat-e'tibordan ixtiyorsiz soqit qilishlikdir. Ta'lim-tarbiyada xalq milliy ruhi, o'tmish tarixini unutish milliy g'urur, mustaqil mafkurani shakllantirishga putur yetkazadi. Jahon sivilizatsiyasi, fani taraqqiyotidan bexabar qolish ham milliy mahdudlik, mustaqil yurtimiz taraqqiyotiga ziddir. Shuning uchun birdan-bir to'g'ri yo'I o'tmish bilan hozirgi zamon fani, texnikasi, maorifi yutuqlarini o'zaro omuxta qilib, ulardan yosh avlodning shakl-lanishida o'rinli foydalanishdir.

Hozirgi sharoitda ta'lim-tarbiyaning shakllanishi to'g'risida fikr yuritadigan bo'Isak, Y.A.Komenskiy «Buyuk didaktika» asarida yozganidek, ta'limning faqat dars, tarbiyada suhbat shakllari /amona talablarini amalga oshirish uchun yetarli emas. O'qituvchilarimiz qolipga tushgan 5 bosqichli dars bilan birga ta'limning darsdan tashqari, o'qituvchilar tajribasida nostandart darslar deb nom olgan shakllari: ma'ruza, amaliy mashg'ulotlar, musobaqa-munozara, mustaqil ishlash, konferensiya, sayohat, mushoira kabi shakllaridan ham keng foydalanishiari lozim. Buning uchun o'qituvchilar ta'limning darsdan tashqari har bir shaklining tuzilishi, bosqichlarini an'anaviy darsdan ustunligini amalda sinab ko'rib, ta'sirchan shaklini aniqlashlari zarur. Bu, albatta, o'z- o'zidan bo'lmaydi, buning uchun ta'lim nazariyasini, uning hozirgi zamon muammoiarim bilish, ijod qilish, tinmay izlanish talab etiladi.

Фойдаланилган адабиётлар 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.Т.1., Т, «Ўзбекистон», 1996 й. 2. И.А.Каримов. Кучли давлатдан кучли жамият сари. 1998 й. 3. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. «SHarq» nashriyot-matbaa kontsernining bosh taxririyati. Toshkent - 1998 y. 4. В.М.Пакулова, М.И.Кузне ц ова. Методика преподавания. Москва «Просвешение» 1990 г. 5. M.I.Nuriddinova. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. 6. CHo’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2005 y. 7. А.Г. Григорянтс Табиатшуносликни

ўқитиш. Тошкент «Ўқитувчи» 1992 y. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiatshunoslik darslarining tiplari va turlari

Tabiatshunoslik faniga kirish

Tabiatshunoslik darslarining tiplari

Tabiatshunoslik darslariga qo`yiladigan

Tabiatshunoslik metodikasining rivojlanish tarixi va hozirgi holati