Ўсимликларнинг экологик гуруҳлари ва ҳаётий шакллари - Ботаника - Рефераты

Ўсимликларнинг экологик гуруҳлари ва ҳаётий шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Ўсимликларнинг экологик гуруҳлари ва ҳаётий шакллари Режа: 1. Ташки мухитни усимликлар тузилишига таъсири 2. Аэрогидатофитлар

Ташки мухитни усимликлар тузилишига таъсири Ўсимликлар экологияси - ўсимликларнинг ташқи муҳит билан алоқаси тўғрисидаги фан бўлиб, ўсимликлар шаклларини пайдо бўлишига айрим факторларнинг ёки уларнинг биргаликдаги таъсирларини ўрганади. Ўсимликларни ташқи муҳитнинг бирор факторига нисбатан экологик гуруҳлар ажратилади. Ўсимликларнинг тузилишига тупроқнинг ва , ҳаво намлиги нинг ҳамда ёруғлик каби муҳим факторлар таъсир этади. Бу факторларга ўсимликлар турлича мослашади, шунинг учун ксерофитлар ёки сциофитлар (соя севар ўсимликлар) ташқи – габитуси ва ички тузилишлари билан фарқ қиладилар. Улар турли ҳаётий шаклларга эга. Ўсимликларнинг ҳаётий шакли ёки биоморфи (юнон. биос - ҳаёт, морфо - шакл) деганда ўсимликларнинг онтогенез даврида аниқ экологик шароитга мослашиб шаклланган ўзига хос ташқи қиёфаси тушунилади. Габитус биринчи набдатда ўсимликларни ер устки ва ер остки каби вегетатив органларнинг ўзига хос ўсиш хусусиятларига боғлиқ. Ўрта Осиёнинг чўлларида ва бошқа ёзи қуруқ, иссиқ бўладиган жойларда ўсган жузғун (Calligonum) саксовул (Haloxylon), эфедра (Ephedra) ва бошқа кўпгина буталарга баргларини қисқартириш хос ҳусусиятдир. Ўсимликларни намликка бўлган муносабатига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади. 1) Ксерофитлар (ксерос - қуруқ; фитон - ўсимлик) - тупроқ ва ҳавода доимий ёки вақтинчалик сув танқислигига мослашган ўсимликлар. 2) Мезофитлар (мезос - ўртача) намлик етарли бўлган жойларда ўсадиган ўсимликлар. 3) Гигрофитлар (гигра - нам) тупроқда ҳаво намлигига нисбатан кўпроқ нам бўлган ерларда ўсадиган ўсимликлар. 4) Гидрофитлар (гидра-сув) сув муҳитига мослашган ўсимликлар. Бу ўсимликлар сувга ярим ботиб яшайдилар.

5) Гидатофитлар – бутунлайига сувга ботиб яшовчи ўсимликлар. Гидатофитларга элодея, валлиснерия, сув айиқтавонлари каби ўсимликлар киради. Бу ўсимликларнинг баъзиларининг илдизлари ховузларнинг тубидаги лойларда ёпишиб ўсади, баъзилари сувда сузиб юради. Фақат гуллаш вақтида тўпгуллари сув юзасига чиқади. Гидатофитларда газ алмашиниш сувда эриган кислороднинг кам бўлган лиги сабабли қийинлашади. Сувни ҳарорати қанча баланд бўлса шунча сувда шунча кислород кам бўлади. Шунинг учун гидатофитларнинг органларини юзаси умумий массасидан қ ў п бўлади , уларнинг барглари жуда юпқа бўлади . Масалан элодеянинг барглари фақат 2 қатор ҳужайралардан ташкил топган, баъзи барглари ипсимон бўлакларга бўлинган ҳам бўлади. Сувда ботиб ўсадиган ўсимликларга ёруғлик камроқ етиб боради, шунинг учун гидатофитларда соясеварлик хусусиятлари ҳам бор. Эпидермасида эса фотосинтезга қатнашувчи хлоропластлар мавжуд. Эпидермасида кутикула бўлма й ди ёки жуда юпқа бўлиб сув нинг кири б чиқишига ҳалақит бермайди. Шунинг учун сув ўсимликлари, сувдан чиқазганда сувини бутунлайига йўқотиб бир неча минутда қуриб қолади. Сув ҳавога нисбатан зичроқ шунинг учун сув ўсимликларни ушлаб туради. Бу гуруҳ ўсимликлар и нинг тўқималарида йирик ҳужайра оралиқлари мавжуд бўлиб газ билан тўлиб яхши кўринадиган айренхимани ҳосил қилади. Шунинг учун сувда яшовчи ўсимликлар сувда бемалол ботиб яшайди, улар ҳеч қандай механик тўқимага муҳтож эмас. Ўтказувчи найлари мутлақо бўлмайди ёки жуда суст ривожлан ади, у лар сувни бутун танаси билан шимади. Ҳужайра оралиқлари фақат сувда сузишини таъминлабгина қолмасдан газ алмашиниш жойи ҳамдир. Кундузи фотосинтез вақтида улар кислород билан тўлади, қоронғида эса кислород тўқималарнинг нафас олиши учун сарфланади, нафас олганда ажралиб чиққан карбонат ангидриди тунда ҳужайра оралиқлари да тўпланади, кундуз и фотосинтезга қатнашади. Кўпчилик гидатофитлар вегетатив йўл билан кўпаяди лар .

Аэрогидатофитлар. Оралиқ гуруҳи ўсимликлари ҳисобланади. Булар ҳам гидатофитлар бўлиб, баргларнинг бир қисми сув юзасида сузиб ҳаёт кечиради (ряска, кувшинка). Сариқ куб и шканинг баргларидаги устьицалар фақат баргнинг устки эпидермасида (1 мм 2 да 650 дона) бўлади. Мезофиллида палисад паренхима жуда яхши ривожланган. Барг япроғида ва бандидаги оғисча ва кенг ҳужайра оралиқларидан кислород илдизпоя ва илдизга боради. Гидрофитлар, ҳовузлар атрофида ўсадиган ўсимликлардир (қамиш, шакар қамиши, қирқбўғим). Бу ўсимликлар ҳовузлар тубидаги лойларда кўпсонли қўшимча илдизларга эга бўлган илдизпоялари ҳосил қилади. Сувнинг юзасига уларнинг барглари ёки баргсиз поялари кўтарилиб чиқади. Гидрофитларнинг барча органларида ҳужайра оралиқлари мавжуд бўлиб, сувга ботиб турган органларини кислород билан таминлайди. Кўпчилик гидатофитлар шаклланган жойига қараб турили тузилишдаги баргларни ҳосил қилиши мумкин. Масалан сувда яшовчи найзабарг ўсимлигининг сув устига чиқиб турган барг пластинкалари найзасимон шаклда бўлиб мезофиллида палисад ҳужайралар яхши ривожланган, барг пластинкасида ва бандида ҳаво бўшлиғи бўлади. Сувга ботган баргларда баргпластинкаси ва баргбанди ривожланмасдан уни ўрнига ингичка лентасимон ўсимталар пайдо бўлиб, ички тузилиши гидатофит ўсимликлар барглари тузилишга ўхшаш бўлади. Хуллас битта ўсимликда оралиқ шаклдаги баргларни ҳам учратиш мумкин. Гигрофитлар. Бу гуруҳ ўсимликлар нам етарли бўлган ерларда ўсади яъни ботқоқларда, зах, ўрмонларда. Бу ўсимликлар сувга муҳтож эмас. Шунинг учун уларда транспирациянинг сусайтирадиган айрим мослашиш белгилари бўлмайди. Масалан: медуница (Pulmonaria)ўсимлигининг барглари эпидермаси юпқа пўстли ва юпқа кутикула билан қопланган. Устьицалари эпидерма ҳужайралари билан бир текисда ёки улардан баландроқ жойлашган, баъзи эпидерма ҳужайралари сийрак тирик тукларни ҳосил қилади. Нам

атмосферада транспирациянинг жадаллиги поя бўйлаб моддаларнинг харакатини яхшилайди. Ўрмонда ўсадиган ўсимликларнинг тузилиши соясевар ўсимликлар тузилишига ўхшаш бўлади. Ксерофитлар. Бу гуруҳ ўсимликлар тупроқ ва ҳавода намликнинг танқислигига қараб турлича мослашиш белгиларини ҳосил қилган. Бу мосламалар транспирация жараёнида кам сув буғлатишга қаратилган. Ксерофитлар морфологик жиҳатдан турли ҳаётий шакллар эга бўлган ўсимликлар бўлиб улар орасида баргли ва пояли суккулент ўсимликлар ҳам учраб кўп вақтлар танасида сув сақлаб туришга мослашган. Бу гуруҳ ўсимликлари яна баргларини турлича шакл ўзгартириб қисқартган (баргсиз, майда баргли, барг ўрнига ва поя ўрнига тиконларнинг ҳосил бўлиши яъни кладодии, филлоклодий, филлодиялар каби). Ксерофитларнинг кўпчилигининг барглари дағал қалин кутикулали бўлиб склерофитлар (юнон. склерос - дағал) дейилади ёки склерофиллашган ўсимликлар дейилади. Бу ўсимликларнинг барглари ва поялари қалин тук билан қопланган бўлади. Анатомик тузилишлари транспирацияни камайтиришга мослашган. Ксерофитларнинг анатомик тузилишига қараб уларнинг яшаш жойлари тўғрисида хулоса чиқазиш мумкин. Ксероморф белгилар эпидермада яхшироқ кўринади. Уларнинг ташқи ҳужайра пўсти қалинлашади. Қалин кутикула эпидермани устики томонидан қоплаб устьица тирқишигача кириб боради. Эпидерманинг устки томонида турли шаклдаги дон, таёқча, тангача барглар каби мум қаватлари пайдо бўлади. Бу белгилардан ташқари турли қопловчи туклар, трихомалар учраб транспирацияни камайтиради. Crassula falcata – барги эпидермасининг уст қисмида пуфакчасимон ўсимталар пайдо бўлади. Бу ўсимталарнинг ичи сув билан тўлган бўлиб, баргни қизиб кетишидан сақлаб транспирацияни пасайтиради.

Ксерофитларнинг устьицалари барг мезофиллиги ботиб крипталар ҳосил қилиб жойлашади. Крипталар (чуқурча)нинг ичида жуда кўп устьицалар ва туклар бўлади. Баргнинг ички тузилиши майда ҳужайралардан ташкил топиб кучли склерификациялашган. Ксерофитларнинг ичида тўқималар кучли ёғочланган - склерификациялашган ўсимликларни склерофитлар дейилади. Склеренхималар бойламлари атрофида ва айрим-айрим гуруҳлар ҳосил қилиб жойлашади. Бир паллали ўсимликларнинг барглари ўралган ичига қайрилган бўлиб устьицалар баргнинг устки томонида жойлашади. Баргнинг устки томони тароқ шаклида бўлиб ҳар бир чуқирчасида катта юпқа пўстли мотор ҳужайралар учрайди. Бу ҳужайралар баргларнинг ўралиб, ёзилиб туриши учун хизмат қилади. Кўпчилик буталарнинг барглари редукциялашган. Бу ўсимликлар фотосинтезга поялари қатнашиб, барглари яхши ривожланмаган ёки эрта баҳорда тўкилиб кетади. Поясида эпидерманинг тагида палисад ҳужайралар ривожланган. Ксерофитларнинг ер устки қисми билан биргаликда ер остки қисми ҳам яхши ривожланиб, жуда чуқур ўсиб ер ости сувидан фойдаланади. Баъзи ксерофитлар кўп сонли вақтинчалик илдизлар ҳосил қилиб, озгина ёғган ёмғир сувларидан фойдаланади. Ўсимликларнинг ўсадиган муҳитига бўлган муносабатига кўра экологик гуруҳларга бўлиниши. Баъзи ўсимликлар ксероморф белгиларга эга бўлатуриб, минерал моддалар етишмаган кучсиз тупроқларда яшайди, яъни ботқоқликларда, бундай ўсимликларни олиготрофлар (олигос – кичик, трофе - озиқланиш). Бу ўсимликларга сув етарлик бўлсада барглари майда, дағал ва бошқа бир қанча белгилари билан сувни кам буғлатишга мослашган. Тупроқдаги озиқ моддаларнинг етарлича бўлмаганлиги сабабли сув танқис ерда ўсган ўсимликлар каби ўзига хос айрим белгиларни пайдо қилади (майда баргли, майда ҳужайрали). Лекин олиготрофларнинг анатомик

тузилиши ксерофитлардан фарқи, уларда йирик ҳужайра оралиқлари бўлиб, ботқоқдаги етмаган кислородни тўлдириб туради. Галофитлар. Шўр тупроқларда ўсадиган ўсимликларни галофитлар дейилади (галос - соль). Бу ҳам ксероморф тузилишга эга. Галофитларнинг осмотик босими кучли бўлганлигидан шўр тупроқларнинг сувидан фойдалана олмайди. Ҳаётий шакли жиҳатидан галофитларнинг баъзилари суккулентлардир, масалан шўралар. Бошқа галофитлар майда, дағал баргларга эга, баъзилари баргларнинг устига кристалларни ажратади. (Масалан тамарикс, баъзи бошоқдошлар). Ўсимликларнинг ёруғликка муносабатига кўра экологик гуруҳларга бўлиниши. Ёруғлик ўсимлик баргларининг ҳам морфологик, ҳам анатомик тузилишига катта таъсир кўрсатади. Кўпчилик ёруғсевар ўсимликларнинг тузилиши ксерофитларнинг тузилишига яқин келади. Қуёш нурининг тўғри тушиши баргларнинг қизишига ва транспирациянинг кучайишига сабаб бўлади. Соя севар ўсимликларнинг баргларида гигроморф ўсимликларнинг белгилари пайдо бўлади. Соя севар ўсимликлар морфологик тузилишлари турлича бўлиб, ҳаётий шакллари ер бағирлаб ўсадиган ўсимликлардир. Соя севар ўсимликлар тез ва кучли ўсади, поялари ингичлашади ва ёғочланади. Хлорофилл етишмаганлигидан кул ранг тусга киради, бўғимларида жуда тез қўшимча илдизлар пайдо бўлади, поялари мўрт бўлади. Қалин соя-салқин ўрмонларида айримча ҳаётий шаклга эга бўлган Лианлар пайдо бўлади. Лианлар. Лианлар ер бағирлаб ўсадиган ўсимликларга нисбатан, атрофидаги дарахт, тош ва бошқалар ёрдамида шуларга илашиб ёруғликка интилиб ўсади. Шунинг учун уларни яна ўрмаловчилар ҳам дейилади. Ўрмалашига қараб лианлар бир неча хил бўлади: 1) таяниб ўсувчилар (ўрмаловчи органлари бўлмаган тропик зоналарда ўсадиган фуксиялар);

2) Турли тикан ва бошқа ўсимталар ёрдамида илашиб, чирмашиб ўсувчилар, (малина, наъматак ва бошқалар); 3) илдизлари ёрдамида ўрмаловчилар (плюшлар); 4) гажаклар ҳосил қилувчи ўсимликлар (шакли ўзгарган барг ёки поялар) қовоқ, бурчоқ, ток; 5) чирмашиб ўсувчилар (бирор ўсимлик ёки бошқа нарсаларга чирмашувчилар) қўйпечак. Лианлар асосан тропик ўрмонларда ўсиб дарахтсимон ёки ўтсимон ўсимликлар бўлиши мумкин. Ўрта иқлимли ерларда кўл, ҳовуз яқинларида ўсади (қулмоқ, маймунжон, хитой лимонниги ва бошқалар). Лианларнинг аввал пояси кучли ўсиб ёруғликка интилади, барглари яхши ривожланмайди. Ёруғликка учки куртаклари чиққандан кейин барглари ва тўпгуллари ривожланади. Анатомик тузилиши бошқа ўсимликларнинг тузилишдан фарқ қилиб, бойламли тузилишда бўлади, бойламлар орасида кенг паренхима ҳужайраларидан ҳосил бўлган нурлар пайдо бўлади. Эпифитлар. Нам тропик ўрмонларда ўсадиган айрим ҳаётий шаклга эга бўлган ўсимликлар. Бу ўсимликлар бошқа дарахтларнинг ва шохларига ёпишиб ўсувчи, мустақил ҳаёт кечирувчилар бўлиб, паразит эмаслар. Улар кўпроқ дарахтларнинг ёруғликка эгилган томонида ўсади. Эпифитлар ўсган жойнинг ҳавоси нам бўлиб, ўсимликлар ҳаво илдизлари билан шу намни айрим қопловчи тўқима – веламен ёрдамида шимадилар. Ўсишда уруғидан ҳосил бўлган ёш ўсимлик аввал ҳаводан овқатланади, сўнгра атрофига турли чанг, тупроқ, ўсимлик қолдиқлари тўплаб ўзига хос «тупроқ» ҳосил қилади. Баъзи эпифитларнинг барглари шу тупроққа ёпишиб ўсади. Эпифитлар овқатланиши жихатидан олиготрофлар ҳисобланади, яъни минерал моддалари кам бўлган тупроқлар Билан озиқланади. Бу эпифитлар ксероморф тузилишга эга бўлиб, ердан юқорида, узоқда, ёруғлик етарли жойларда, тупроқ намлигисиз шароитда ҳаёт кечиради.

Ёстиқсимон ўсимликлар. Бу гуруҳ ўсимликлар алоҳида ўзига хос ҳаётий шаклга эга бўлиб, олиготрофлар ҳисобланади, чунки улар минерал моддалари кам бўлган қум, тошли жойларда, торфлар устида ўсади. улар очиқ қуёш нури етарли бўлган баланд тоғларда ўсади. Уларнинг асосий морфологик хусусияти бўйлари паст бўлиб, кучли шохланади, шохлари бир- бирлари билан зич ўсиб ёстиқ шаклига ўхшайди. Бўйларининг паст бўлишига кучли ёруғлик, шамол, паст ҳарорат, ҳавонинг қуруқлиги, минерал озуқаларнинг етишмаслиги сабаб бўлади. Бу ўсимликлар бир неча юз йил яшаши мумкин буларга бурчоқдошлар, раъногулдошлар, чиннигулдошлар вакиллари мисол бўлади. Бундай ўсимликлар баланд тоғларда, океанлар атрофидаги оролларда, дарё денгиз ёқаларида ўсиб ўзининг ички томонида сув жамғаради ва ўзига тупроқ яъни айримча микроклимат ҳосил қилади. Баъзи ўсимликлар ксероморф тузилишларга эга бўлиб, тиконлар ҳосил қилади (астрагал, акантолимонлар). Юксак ўсимликларнинг гетеротроф овқатланишга мослашиш. Юксак ўсимликлар автотроф овқатланадилар – (яъни фотосинтез жараёнида, тупроқдан олинадиган минерал моддалар, азот билан биргаликда ўсимликларнинг озиқланиши). Ҳақиқий гетеротроф орагнизмлар органик моддаларнинг қолдиқлари билан (сапрофитлар) озиқланади. Буларга замбуруғлар ва бактериялар мисол бўлади. Баъзи юксак ўсимликлар фақат минерал моддалар эмас органик моддалар билан ҳам озиқланишга мослашганлар. Бундай ўсимликлар ёки эпифит ҳаёт кечирувчилар ёки кучли ишқорли тупроқларда, торфли тупроқларда ўсиши мумкин. Бундай жойларда яшаган юксак гулли ўсимликлар яшил баргларга эга бўлиб, фотосинтез қилишга қодир, лекин қўшимча азотли озиқларни замбуруғлар бактериялар билан симбиоз яшаб улардан олади. Бундай ўсимликларни симбиотрофлар дейилади. Облигат ўсимликларга яъни микориза ҳосил қилувчи дарахтлар, ўтлоқ ва ботқоқликларда ўсадиган ўтсимон ўсимлик киради. Микориза ўсимликлар уруғларидан ўсиб чиққан вақтдан бошлаб пайдо бўла бошлайди ва

замбуруғларсиз майса ўса олмайди, ҳатто архид оилалар вакилларида замбуруғлар муртак ривожланган вақтида унинг ичига кириб боради. Баъзида гетеротроф овқатланувчи организмлар органик моддалар билан овқатланишга шундай мослашганларки, ҳатто яшил пигментини йўқотиб, фотосинтез ҳам қилмайди. Натижада антоциан таъсирида қизғиш, қўнғир, сариқ, оқ рангларга кириб қолади. Барглари этдор ҳатто қисқариб тангача баргларга айланиб қолади. Замбуруғлар таъсирида илдизлари узунасига ўсишдан тўхтаб энига ўсади – коралласимон шаклга киради. Бу симбиозларнинг бутунлайга паразитлик ҳаётга ўтган гулли ўсимликлардир ( Neottia nidus – avis , - Epipodon - надбородник). Баъзи юксак ўсимликлар бутунлайига паразитликка ўтиб, бошқа организмлар ҳисобига овқатланади. Уларнинг илдиз ва барглари қисқариб шакллари ўзгарган. Илдизларининг ўрнига сўрувчи – гаустроиялар ҳосил бўлиб, ўсимликларнинг танасига ботиб ўтказувчи системалари билан туташиб кетади. ( Orobancha ), кунгабоқарларда паразитлик қилувчи Петров крест ( Lathraea squamaria ) Кускута ( Cuscuta ) турлари, қайсики кўпчилик ўсимликларда беда ва санчиқ ўт ва бошқалар. Кускуталар ўт ўсимликларга мансуб бўлиб, поялари чирмашиб ўсади, илдизлари ривожланмайди. Булардан ташқари ярим паразит ўсимликлар ҳам мавжуд бўлиб, улар яшил пояларини сақлаб қолиб илдизларида майда илдизлар ўрнига сўрувчи сўрғичлар ҳосил қилиб, бошқа ўсимликларнинг илдизларига ёки пояларига сўрғичларини ботириб озиқланади. Омела ( Viscum album ) ( Rhinanthus – Melampyrum nemorosum ). Ботқоқларда азот етишмаганлигидан ҳашаротлар билан овқатланадиган ҳашаротхўр йиртқич ўсимликлар ҳам учраб, уларда ҳашаротларни ушлайдиган мосламалар пайдо бўлган. Дания олими К.Раункиер 1905 йилда ўсимликлар куртакларининг новдада жойлашиши ва ноқулай шароитда ҳимояланишига қараб ўсимликларнинг классификациясини тузиб чиқди. 1) Фанерофитлар – фанерос - очиқ

2) Хамефитлар – хаме – паст 3) Гемикриптиофитлар – геми – ярим 4) Криптофитлар – криптос – яширин 5) Терофитлар – терос – ёз Фанерофитлар. Куртаклари қисман очиқ ердан анча баландликда сақланади (дарахтлар, буталар, ёғочланган лианлар, омелага ўхшаган ярим паразитлар). Куртаклари тангача барг билан қопланиб сақланади. Ўрмонларда яшовчи дарахтларда очиқ куртаклар ҳам учрайди. Ўсимликларнинг баландликларига қараб мега – йирик, катта, мезос - ўрта, микрос – кичик, нанос – пакана яъни мега-, мезо-, микро- ва нанофанерофитларга бўлган. Хамефитлар. Куртаклари ердан озгина узоқроқда жойлашган – (20-30 см оралиғида). Бу гуруҳга яримбуталар, яримбутачалар, ёстиқ типидаги ўсимликлар, кўпчилик ўрмаловчи совуқ пайтларида куртаклари қор тагида қишлайди. Гемикриптофитлар. Кўп йиллик ўт ўсимликлар. Бу ўсимликларнинг куртаклари ер юзасида ёки озгина тупроққа кўмилиб яшайди (ёки ўсимликларнинг қуриган шох шаббаларининг тагида). Бу гуруҳни Раункиер яна бир неча гуруҳчаларга бўлади: 1) Протогемикриптофитлар – пояси узун, ҳар йили ер устки қисми куртаклари жойлашган жойларгача қурийдиган ўсимликлар. 2) Розеткали гемикриптофитлар - қисқа пояли, қишда куртаклари билан ер юзида тупроқда қишлайди (реза - қоқилар). Криптофитлар – геофитлар. Гео – ер. Куртаклари тупроқнинг ичида ер юзасидан анча чуқурликда (илдиз пояли, туганакли, пиёзбошли ўсимликлар киради) ёки гидрофитлар – куртаклари сувда қишловчи ўсимликлар киради. Терофитлар. Бир йиллик - қишда ёки кузда бутунлай қурийди, куртаклари қолмайди. Кейинги йили уруғлари ёрдамида кўпаяди. Ҳаётий шаклларнинг эколо-морфологиясига асосланган классификацияси . Ўсимликларнинг ўсишига ва вегетатив органларининг

яшашига қараб, куртакларнинг жойлашишига асосланиб бир неча гуруҳларга бўлинган. I. Ёғочли ўсимликлар – дарахт, бута, бутачалар киради. II. Ўтсимон ўсимликлар - кўп ва бир йиллик ўтлар. III. Оралиқ гуруҳлар - яримёғочланган – ярим буталар, ярим бутачалар. Пояларнинг ўсишига қараб бу ўсимликлар яна бир неча гуруҳларга бўлинади: 1. тик ўсувчи 2. ётиб ўсувчи дарахт, бута, ўтлар 3. ўрмалаб ўсувчи ёғочланган, ўтсимон лианлар киради. Овқатланишига биноан: 1. афтотроф 2. симбиотроф 3. ярим паразитлар ўтсимон ўсимликлар 4. паразитлар 5. хашаротхўрлар

Ер остки органларига қараб: 1. илдизпояли 2. тугунакли кўп йиллик ўтсимонликлар 3. пиёзбошли ва бутачалар 4. каудекс ҳосил қилувчи Ўтсимон ўсимликларнинг классификацияси . Бу тизимга кўп йиллик ўт ўсимликлар гемикриптофит ва геофитлар киради: 1) Ўқ илдизли (каудексли) ўсимликлар. Яхши ривожланган, жамғарувчи, тупроқ қатламларига чуқур кириб борувчи илдизларга эга бўлган ўсимликлар. Каудекснинг шохланишига қараб бир бошли, кўп бошли бўлиши мумкин (қашқар, беда, мия). 2) Попук илдизли ўсимликлар. Асосий илдизи бўлмайди. Қўшимча илдизлари йўғон жамғарувчи, буралиб зич жойлашган илдизлар ҳосил қилувчи ўсимликлар. Пояси калта бўғим оралиқлари қисқа (зубтурум, айиқтовон ва бошқалар). 3) Қисқа ер ости – илдизпояли ўсимликлар. Кўп йиллик ўсимликлар қўшимча илдизлари ҳисобига яшайди. Лекин ер остки илдиз пояси яхши ривожланган - кўп йиллик, бўғим оралиқлари қисқа (илдиз пояси – эпигеоген – ер устида пайдо бўлади) гулсапсар ва бошқалар. 4) Узунеростипояли ўсимликлар – гипоген илдизпояли ўсимликлар яъни илдиз пояси еростида ҳосил бўлади. Гумой, мия ва бошқалар. Илдизлари қўшимча илдиз типида. 5) Зич туп ҳосил қилувчи ўсимликлар – илдизпоялари қисқа, зич кўп сонли қўшимча илдизлар ҳосил қилувчи кўп йиллик бир паллали ўсимликлар. 6) Туганак ҳосил қилувчи ўсимликлар – 1) Битта кўпйиллик поя типидаги туганак ҳосил қилувчи ўсимликлар ва Яна хар йили туганакларини алмаштирувчи; 2) Илдиз типидаги ўсимликлар (ятришник ва бошқалар); 3) Столон тугунакли ўсимликлар (картошка).

7) Пиёзбошли ўсимликлар - кўп йиллик қисми турли типдаги пиёзбошлар, алмашиб турадиган қўшимча илдизларни ҳосил қилувчилар. Бу ўсимликлар кўп йиллик ва бир йиллик бўлишлари мумкин. 8) Ер юзида ўрмаловчи, ер устки – сталонли ўсимликлар. Кўп йил (2-4) яшовчи ўтсимон ўсимликлар, плагиотроп ўрмаловчи пояга эга бўлган (пиёзбошли чой ва бошқалар) ёки сталонли тез қуриб қолувчи - ўсимликлар (қулупнай). Бир йиллик ўсимликларга қисқа оз яшовчи эфемерлар ҳам киради. Монокарпик ва поликарпик ўсимликлар. Бир йил яшаб, гуллаб қурийдиган ўсимликлар – монокарпик ўсимликлар дейилади. Кўп йил яшаб кўп йиллар давомида мевалар ҳосил қилувчи ўсимликлар поликарпиклар дейилади. Кўп йиллик ўтлар ичида кўп йил яшаб бир маротаба мева ҳосил қилиб қурийдиган ўсимликлар ҳам бор (50-60 йил яшайди). Масалан бир хил пальмалар, агава. Алоэ – поликарпик, бамбуклар ҳам ва бошқалар. Икки йиллик – сабзи, карам – монокарпиклар. Катта ҳаётий шакллар (Т.А.Работнов бўйича) 1. Латент давр - уруғ. 2. Генеративдан олдинги – виргиниль давр, уруғ униб чиққандан гуллагангача бўлган давр. 3. Генератив давр – биринчидан охиригача гуллаган давр. 4. Синиль давр – қарилик – гуллаш хусусиятини йўқотган ва қуригунгача бўлган давр. Ўсимликлар мавсуми ўзгарганда баргларини тўкади – дарахт, буталар, кўп йиллик ўтлар. Ксерофит баргсиз ўсимликлар шохларини тўкади – саксаул. Гуллашига қараб, эрта баҳорда гулловчилар, барглари билан бир вақтда ҳосил бўлган гулли ўсимликлар, кеч гулловчи ўсимликларга бўлинади. Гуллаш даври турли ўсимликларда турлича бўлади.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

Похожие

Ўсимликларнинг кўпайиши, усиши ва ривожланиш

Ўсимликларнинг кўпайиши ва қайта тикланиши

Ўсимликларнинг уруғ маҳсулдорлиги ва унувчанлиги

Ўсимликларнинг кўпайиши 2

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши