O’simliklar introduktsiyasining nazariy va metodologik asoslari - Ботаника - Рефераты

O’simliklar introduktsiyasining nazariy va metodologik asoslari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

O’simliklar introduktsiyasining nazariy va metodologik asoslari Reja: 1. O’simliklar introduktsiyasining nazariy va metodologik asoslari yaratilishi 2. Madaniy o’simliklar kelib chiqishi 3. N.F. Vavilov ishlari

Hozir dunyo bo’yicha 500 mingga yaqin o’simlik turi ma’lum. Ular turli- tumandir. Suv o’tlardan tortib, yopiq urug’li yoki gulli yuksak o’simliklardan tashkil topgan. Inson paydo bo’libdiki, uning hayoti. Asosan yuksak o’simliklar bilan chambarchas bog’liqdir. Chunki ular, insonni oziq-ovqat va boshqa zarur narsalar bilan ta’min etib keladi. Hozir dalalarimizda keng ekilayotgan turli-tuman meva, sabzavot, em-xashak va boshqa texnika ekinlari avlod-ajdodlarimiz tomonidan bir necha ming yillar davomida turli-tuman yovvoyi o’simliklar orasidan tanlash, chatishtirish, payvandlash usullari bilan yaratilgan. Demak, ko’pchilik madaniy o’simliklarning asosiy insonning aqli-zakovati va mehnati hisoblanadi. Madaniy o’simliklarning ma’lum bir qismi, jumladan bodiring, baqlajon, shaftoli, makkajo’hori, kunjut, banan, kokos pal’masi juda qadim zamonlarda paydo bo’lgan. Bu o’simliklarning yovvoyi turlari tabiatda topilgan emas. Xullas madaniy o’simliklar qachon, qaerda va qanday usullar bilan bunyodga kelgan, degan masala qadimdan hammanmi qiziqtirib kelmoqda. Buyuk tabiatshunos Charlz Darvin asarlari bunyod bo’lmasdan ancha ilgari ham ko’pchilik olimlar yovvoyi o’simliklar orasidan xonakilashtirilgan o’simliklar avlod-ajdodlarini izlab topishga xarakat qilib ko’rganlar. Lekin o’simlik dunyosi jumladan uning madaniy turlarini kelib chiqishi o’tgan asrning o’rtalarigaqadar ko’pchilik olimlar tomonidan noto’g’ri talqin etilar va ilohiyotga bog’langan holda tushuntirilar edi. Buyuk ingliz olimi Ch.Darvin bu xil idealistik qarashlarga ilmiy asosda zarba berdi. U o’zining ― Turlarning paydo bo’lishi‖ va ―Madaniy o’simliklarning va uy hayvonlarining o’zgarishi‖ nomli mashhur asarlarida o’simlik va hayvon turlarining yashash uchun kurashi tufayli tabiiy va inson tomonidan sun’iy tanlanib borishini, ularning paydo bo’lish jarayonini batafsil bayon etdi. Madaniy o’simliklarning paydo bo’lishiga bag’ishlangan birinchi ilmiy asar 19 asrning ikkinchi yarmida Shveytsariya olimi Alfons Dekondol tomonidan yaratildi.U jami 247 ta madaniy o’simlikning kelib chiqishi va tarqalishini o’rgandi, shularning deyarli uchdan bir qismining yovvoyi turlari tabiatda

uchramasligini qayd etdi. Keyinroq, bu sohada frantsuz olimi A.Shevele, nemis olimlari M.Reynxart va E Shiman, amerikalik E.Merilla, italiyalik L. Parodi va boshqalar ish olib bordilar. Bu muhim masalani yoritishda Rossiya olimlaridan V.L.Komarov, N.I.Vavilov va ularning shogirdlari P.M.Jukovskiy, M.G.Popov, E.N.Sinskaya, S.M.Bukasov, F.N.Baxteev, A.I.Kuptsov, E.V.Vilf; o’zbek olimlaridan T.N.Qori-Niyoziy, K.Z.Zakirov va boshqalar o’zlarining solmoqli xissalarini qo’shdilar. Er yuzida mavjud bo’lgan barcha o’simliklar orasida eng ko’p va keng tarqalgan o’simliklar evolyutsiyasining kenja guruhi yopiq urug’li yoki yuksak o’simliklardir. Bundan 1500 million yillar ilgari Arxey erasida virusga o’xshash organizmlaranorganik moddalardan foydalanuvchi bakteriyalar va bir hujayrali suv o’tlar paydo bo’lgan. Proterozoy erasiga kelib ko’p xujayrali organizmlar, jumladan ko’k-yashil, qizil va yashil suv o’tlar rivoj topgan. Bular suvli muhitda yashab hayot kechirgan. Shu davrdan boshlab ko’k-yashil suvo’tlarida xlorofil paydo bo’lgan. Atmosferada erkin oksigen (kislorod) paydo bo’lishi bilan, suv o’tlari oksigenli muhitda yashashga moslashgan. Ko’pchilik olimlarning fikricha, birinchi quruqlik sharoitiga chiqqan o’simlik psilofitlar bo’lgan. Bu o’simliklarda hali haqiqiy ildiz va barglar bo’lmasa ham, har holda o’sha organlarning boshlang’ish belgilari bor edi. Keyinchalik bulardan birlamchi qirqquloqlar (paporotniksimonlar), lepidodendronlar, plaunlar, kalamitlar, qirqbo’g’imlar, keyinroq haqiqiy urug’li qirqquloqlar va ginkgo turkumi paydo bo’lgan. Hozir shu o’simliklarning, jumladan ginkgo biloba turining qadimiy qoldiqlari respublikamizning ba’zi bir tumanlaridan paleobotanik olimlarimiz tomonidan topilgan. Keyingi 115 million yillar davomida, ya’niMezazoy erasining yura davrida urug’li qirqquloqlar rivojlangan. O’simlik olamining so’ngi taraqqiyotidan yopiq yoki gulli o’simliklar paydo bo’lgan. Yopiq urug’li o’simliklarning paydo bo’lishini olimlar odatda Mezazoy erasining bo’r davridan, ba’zi bir olimlaresa Yura davrining o’rtalaridan boshlangan bo’lsa kera, deb hisoblaydilar.

Shuni aytish kerakki evolyutsiya jarayonida paydo bo’lgan yuksak o’simliklarning birlamchi namoyondalari quruqlikka qisqa muddat orasida tez taraqqiy etib, er yuzida keng tarqalgan. Buning sababi chindan yuksak o’simliklarning ildizlari, ya’ni vegetativ tanalari tashqi muhitning turli sharoitlariga tez moslashuvchanligida bo’lsa 2 –chidan bu o’simliklarning urug’meva beruvchi poya tanalarining ko’payish organlarining ochiq urug’lilar va qirqquloqsimonlarga nisbatan mukammal muhofaza qilishganligidadir. Shunday qilib, turli muhitga tushib qolgan gulli o’simliklar bir-biriga o’xshagan fiziologik va biologik jarayonlar natijasida har tomonlama taraqqiy etgan. Natijada er yuzida inson ehtiyoji uchun kerak bo’lgan turli-tuman gulli o’simliklar paydo bo’lgan. Bu o’simliklarning shakllanish jarayoni ko’pchilik olimlarning fikricha, deyarli 70 million yillar ilgari bo’lib o’tgan. Qadimgi yopiq urug’li o’simliklar daraxtsimon bo’lgan. Ularning o’sish va ko’payishi (ildiz, poya, barg) organlarining taraqqiyoti bir necha million yillar damomida muhitning o’zgarishi tufayli sekin-asta daraxtdan butaga va chala butaga, undan ko’p yillik va nihoyatbir yillik o’tlarga aylangan. Bu o’simliklar olamida eng progressiv yutuqlardan biri hisoblanadi, chunki o’nlab, yuzlab yillar davomida yashovchi daraxtlardan bir yillik lalmi o’tlarning paydo bo’lishi tabiatning zo’r mo’’jizalaridan biri hisoblanadi. Bu holat, albatta o’simliklarni xonakilashtirish imkonini beradi. Chunki, kishi hayoti uchun zarur bo’lgan oziq bir yillik (bug’doy, arpa, sholi, javdar, makkajo’xori va boshqalar) o’simliklardan olinadi. N.I.Vavilov ishlari. O’simliklar olami xilma-xil bo’lib, ular ozmi-ko’pmi er yuzining barcha qismida uchraydi. 18 asr o’rtalarida gulli o’simliklarni birinchimarta sistemaga solgan va umumlashtirgan kishi buyuk shved tabiatshunosi Karl Linney bo’ldi. Uning ma’lumoti bo’yicha, er yuzida 7 mingga yaqin gulli o’simlik turi tarqalgan... Oradan bir yarim asr o’tgach, mashhur rus botanigi N.I.Kuznetsov 150 mingga yaqin yopiq urug’li o’simlik aniqlandi. 20 asrning qirqinchi yillarida dunyoning to’rt qit’asini aylanib chiqqan mashhur (sobiq ) sovet olimi, akademik N.I.Vavilov

va akademik A.A.Grosgeym dunyoda 200 mingdan ziyodroq gulli o’simliklar turi borligini ta’kidladilar. Lekin ingliz botaniklari J. Baton (1962), J. Xatchison (1964), sovet olimlari A.Voronov (1964), I. Gurbanov (1978) va boshqalar jahonda jami bo’lib yopiq urug’li o’simliklar soni 250-500 ming atrofida bo’lsa kerak deydilar Ammo so’ngi vaqtda, shu sohaning zo’r bilimdoni, dunyoga tanilgan sovet olimi A.L.Taxtadjyanning ko’p yillik izlanishlari natijasida er yuzida tarqalgan gulli o’simliklarning umumiy soni 240 ming atrofida ekanligi ma’lum bo’ldi. Shundan beshdan to’rt qismining (180 ming) urug’i ikki pallali (mosh, no’xat, bodom) qolgan 60 mingga yaqinining urug’i bir pallali ( bug’doy,arpa, sholi....). o’simliklar tashkil etadi. Dunyo bo’yicha 30 ming tur murakkab gullilar oilasi hisoblanadi. Umuman olganda, gulli o’simliklar er yuzining deyarli barcha tumanlarida tarqalgan, lekin ularning yashashi uchun eng qulay sharoit tropik va subtropik mintaqalar (hududlar) hisoblanadi. Chunki bu erlarda o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun butun yil davomida etarli issiqlik va namlik mavjuddir. Shuning uchun ham bu hududlarda o’simliklarning turlari xilma-xildir. O’simliklar dunyosining turiga boyligi jihatidan Janubiy Amerika qit’asi birinchi o’rinda turadi. Bu erda hozircha 56 mingdan ziyodroq gulli o’simliklar turi hisobga olingan. Shuning 40 mingdan ko’prog’I Braziliyaning Amozonka suv havzasidagi tropik o’rmonlarda uchraydi. Shimoliy Amerikada esa, jami bo’lib 20 mingga yaqin o’simlik turi bor. Osiyo qi’asida gulli o’simliklarga boy mamlakatlardan Xitoy (25 ming) va Xindistonni (26 ming) ko’rsatib o’tish kifoyadir. Afrikaning tropiko’rmonlarida 40 mingdan ziyodroq gulli o’simliklar tarqalgan bo’lsa Avstraliya qit’asida jami 12 mingdan oshiqroq o’simlik turi uchraydi. Jahonda o’simlik turlariga boy mamlakatlardan biri Filppin orollari hisoblanadi. Bu joyda o’suvchi jami 7620 o’simlikdan 5532 turi shu erning o’zigagina xosdir. Sobiq MXDda 21 ming atrofida gulli o’simliklar turi uchraydi. Shu jumladan Kavkazda 5800, Hrta Osiyo va Qozog’istonda 7 mingga yaqin, respublikamizda esa 4250 turi tarqalgan. Tabiatda o’simlik turlari shunchalik ko’pligiga qaramay, ularning faqatgina 30 mingdan ziyodrog’i inson tomonidan

turli maqsadlarda foydalaniladi. Jumladan dehqonchilikda foydalanilayotgan o’simlik turlari atiga 2,5-2,6 mngga yaqindir. Bu gulli o’simliklarning faqat 1,0- 1,1% i ni tashkil qiladi xolos. Akademik P.M.Jukovskiyning fikricha, hozir ekilayotgan deyarli barcha madaniy o’simliklar bizning eramizdan bir necha ming yillar ilgari xonakilashtirilgan. Bunday o’simliklar qatoriga bug’doy, arpa, paxta, sholi va boshqalar. Bizning eramizda esa dehqonchilikda lavlagi, kauchuk olinuvchi xeveya va dori-darmon beruvchi xinin daraxti va boshqa o’simliklar kiritildi. Hozir inson tomonidan foydalanib kelingan ba’zi bir madaniy o’simliklarning, masalan: qovoq, makkajo’xori, kunjut, banan va boshqalarning qaerda, qanday qilib dehqonchilikka kiritilgani bizga noma’ulum. Eng qizig’i shundaki, ba’zi bir turlarga boy o’simlik turkumlaridan dehqonchilikka jami bo’lib, 1 yoki 2 tur jalb etilgan. Jumladan, 200 turdan tashkil topgan zig’ir turkumidan dehqonchlikka bir tur, 70 turdan ziyodroq kungabaqardan 2 ta, 400 turdan oshiqroq batat yoki shirin kartoshka turkumidan atiga 1 turgina xonakilashtirilgan. Hozir bu xilma-xil tabiiy, yovvoyi o’suvchi o’simliklarni har tomonlama o’rganish va ulardan to’liq foydalanish usullari deyarli barcha mamlakatlarda, jumladan bizning davlatimizda ham ishlab chiqilmoqda. Respublikamizda keng tarqalgan ba’zi bir noyob foydali o’simlik turlari va ularning miqdori yil sayin kamayib ketayapti. Masalan: O’rta Osiyo tog’lari va tog’ etaklarida asrimizning boshlarida 300 ming gektardan ziyodroq pistazorlar mavjud edi. Bugungi kunda bu bebaho o’simliklarning 3G’1 qismi ham qolmagan. Yoki respublikamiz Janubida, Xisor tog’ etaklarida keng tarqalgan yovvoyi anjir, anor, xurmo va boshqa mevali daraxt va butalarning maydoni deyarli yo’q bo’lib ketayapti. Bepayoon qir-adir va tog’larimizda keng tarqalgan lola, sarimsoq, anzur piyoz, olma, nok, do’lana bular tabiatda juda kamayib ketdi. Kamayib ketayotgan noyob o’simliklarni tabiatning o’zida va tajriba maydonchalarida o’rganish, ulardan xalq xo’jaligida keng foydalanish lozim. Chunki tabiiy yovvoyi o’simliklar xalqimizning boyligi hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida qizilmiya (lakritso’) ildizini etishtirish va qayta ishlashni ko’paytirish chora tadbirlari to’g’risida» gi 2017 yil 15-maydagi PP-2970 sonli qarori. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent, ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 56 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 47 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 485 b. 5. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017.- 103 6. Bazilevskaya N. A. Teorii i metodo’ introduktsii rasteniy. –M.: izd. MGU, 1964. – S. 129-132. 7. Belolipov I. V. Opo’t introduktsii travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz): Avtoref. diss. … dokt. biol. nauk. - M.: 1983. –48 s. 8. Belolipov I. V. Introduktsiya travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz). –Tashkent, Fan, 1989. – 147s. 9. Belolipov I.V., Tuxtaev B.Yo., Qarshiboev H.Q. ―O’simliklar introduktsiyasi‖ fanidan o’quv qo’llanma. – Guliston, 2015. - 36 b. 10. Belolipov I.V., Qarshiboev X.Q., Islamov A.M. ―Toshkent shaxri sharoitida yovvoyi o’simliklarni introduksion o’rganishga oid metodik ko’rsatmalar‖. – Toshkent, 2017. - 12 b.

Похожие

O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi

O’simliklar olami

Sitrus o’simliklar

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi

O’simliklar fiziologiyasi fani