Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi - Ботаника - Рефераты

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi Reja: 1. Botanika bog’lari va uning vazifalari 2. Bioxilma-xillikni saqlashda botanika bog’i ning roli. 3. Respublika etakchi intoduktirlari tomonidan amalga oshirilgan ishlar

Botanika instituti qoshidagi botanika bog’i - Toshkent shaxridagi ilmiy muassasa. Unda tabiiy sharoitda o’sadigan o’simliklar dunyosi xar tomonlama o’rganilib, muxofaza qilish, qayta tiklash, ulardan oqilona foydalanish, o’simliklar introduksiyasi va biotexnologiyasiga oid muammolar ustida tadkikot ishlari olib boriladi. Botanika instituti 1932 yilda O’zbekiston Fanlari ko’mitasi qoshidagi o’simliklar xom ashyosi bo’limi asosida shakllangan va 1941 yildan Botanika va tuprokshunoslik instituti deb atala boshlagan. 1948 yilda Tuprokshunoslik bo’limi mustaqilinstitut bo’lib ajralib chiqqach, botanikaga oid ishlar Botanika va zoologiya ilmiy tekshirish institutida olib borildi. 1950 yilga kelib mustaqilBotanika ilmiy tekshirish instituti tashkil topdi. 1998 yilda institutga botanika bog’i ko’shilgach, Botanika instituti va botanika bog’i deb ataladigan bo’ldi. Institutda 11 laboratoriya bo’lib, bular orasida deyarli barcha qit’alardan yig’ilgan 1 milliondan ziyod o’simlik nusxalariga ega bo’lgan yirik Milliy gerbariy laboratoriya O’rta Osiyoda yagona laboratoriya hisoblanadi. Institut bevosita tabiatda ish olib boradigan «Qizilkum cho’l stansiyasi» ga, G’arbiy Tyanshan (Ugom tizmasi) da va Orol dengizi bo’yida joylashgan tayanch nuktalarga ega. Institutda o’simliklar qoplami, ekologiya, tabiatni muhofaza qilish, paleobotanika, o’simliklar xom ashyosi, anatomiyasi, tsitoembriologiyasi, Orol dengizi atrofidagi qurib qolgan erlarni qayta o’zlashtirish, chorva mollari uchun emxashak bazasini tashkil etish, ifloslangan suvlarni biologik usulda tozalashga oid muammolar ustida tadqiqot ishlari olib boriladi. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonning tabiiy florasi va o’simliklar jamoasini o’rganish ustida olib borilgan fundamental tadqiqotlarnatijasida 4370tur, 1023 turkum va 138 oilani o’z ichiga olgan va Beruniy mukofotiga sazovor bo’lgan 6 jildli (rus tilida) «O’zbekistonflorasi», 125 oilaga mansub 8097 tur va 1152 turkumni o’zida mujassamlashtirgan 10 jildli «O’rta Osiyo o’simliklari aniklagichi», 10 jildli «O’zbekiston zamburug’lari florasi», «O’rta Osiyo suv xavzalari suvo’tlari florasi», 3 jildli «O’rta Osiyo ko’kyashil suvo’tlar aniklagichi»,

2 jildli «Zarafshon florasi va o’simliklari», 2 jildli «O’rtaOsiyo va Janubiy Kozog’iston o’simliklari», 4 jildli «O’zbekistan o’simliklar qoplami va undan oqilona foydalanish», 3 jildli «O’zbekiston paleobotanikasi», «O’zbekistan Qizil kitobi», «Cho’l o’simliklarining ekologik anatomiyasi» kabi 120 dan ziyod monografiya va to’plamlar nashr etildi. Institutda olib borilgan ilmiy tekshirish ishlari o’z maktablari bilan dunyoga tanilgan E.P. Korovin, A.M. Muzaffarov, K.Z. Zokirov, J.K. Saidov kabi olimlar faoliyati bilan bevosita bog’liq. Institut Germaniya, Angliya, Xindiston, Finlyandiya, Isroil, Xitoy, Vetnam, Turkiya xamda MDX davlatlari bilan xamkorlikda ilmiy tekshirish ishlari olib boradi. Institutda botanikaning turli sohalariga bag’ishlangan xalkaro simpoziumlar o’tkazib kelinadi, jumladan 1998 yil may oyida «Janubiy - G’arbiy Osiyo va O’rta Osiyo o’simliklari hayoti» nomi ostida botaniklarning xalkaro anjumani o’tkazildi. Institutda 1 akademik, 10 fan doktori, 30 ga yaqin fan nomzodlaridan iborat 50 dan ziyod ilmiy xodim faoliyat ko’rsatadi. Institutda o’simliklar qoplamining kamayib ketish sabablari va cho’llarning kengayib borish jarayonlarini o’rganish, ekologik xaritalar tuzish, o’simliklarning turli muxitlarga moslanishi va insonlar ta’sirida ularning kamayib ketishini oldini olish, tabiatni muhofaza kilish, uning xom ashyolarini saqlab qolish va o’tloqlar xosildorligini oshirish, Orol muammolari, shuningdek qimmatbaxo suvo’tlar, zamburug’lar, yuksak o’simliklardan fiziologik faol moddalar ajratib olish, yo’kolib borayotgan va kam uchraydigan o’simliklarni saqlab qolish ustida ilmiy izlanishlar olib boriladi. Botanika bog’i Toshkent davlat unti qoshidagi botanika bog’i asosida tashkil topdi, rasmiylashuvi va qurilishi 1950 yildan boshlandi. 1968 yil 1 yanvardan bog’ga ilmiy tekshirish instituti makomi berildi. Botanika bog’i Respublika mikyosida o’simliklarni introduksiya qilish (ilgari o’stirilmagan yangi o’simliklarni o’stirish, iqlimlashtirish va ulardan xalk xo’jaligida foydalanish) masalasini o’rganish va ishlab chiqishda ilmiy markaz hisoblanadi. Bog’ning 64 gektar maydoni bo’lib, unda introduksiya qilingan o’simliklarning turi va navlari

1997 yil boshida 6 mingga etdi. Shundan 2500 turi daraxt va buta, qolgani bir, ikki va ko’p yillik o’tlardir. Bu o’simliklar Osiyo va Evropa mamlakatlari, Kavkaz, Uzok Sharq o’lkalaridan, Shim. Amerika, Xitoy va O’rtadengiz bo’yidagi mamlakatlardan keltirilgan. Tropik mamlakatlardan olingan 800 dan ortik o’simlik turlari oranjereyalarda o’stiriladi. Introduksiya kilingan o’simliklar orasida manzarali va mevali daraxtlar, xilma-xil rezavor mevali butalar, shifobaxsh o’simliklar bor. Ko’chatlari ko’kalamzorlashtirish uchun ekiladigan lola daraxti, lenkoran akatsiyasi, piramidal eman, pushti gulli akatsiya, yirik bargli jo’ka, xitoy teragi; manzarali ko’p yillik piyozli o’simliklardan lola, krokus, giansint; ildizpoyali o’simliklardan gulsafsar, sallagullar, 90 dan ortik duragay gibiskus - g’o’zagul o’simliklari etishtirildi. Bog’ xar yili 15 mingga yakin urug’ namunalarini tarqatadi va o’z navbatida boshqa botanika bog’laridan xam urug’ olib turadi. U chet mamlakatlardagi 477 bog’ va 200 dan ziyod turli ilmiy tashkilotlar bilan aloqa qiladi. Botanika bog’i mavzuli to’plam va urug’larning nomi yozilgan indeks risola (broshyura) chiqaradi. Talabalar, maktab o’kuvchilari, tabiatshunoslar va b. uchun bilim lab. bo’lib xizmat kiladi. Angliyada e’lon kilingan «Dunyodagi eng yirik botanika bog’lari» nomli asarda O’zbekiston botanika bog’i xam tilga olingan. Akad. F.N. Rusanov rahbarligida bog’ xodimlari tomonidan 14 jildli «O’zbekiston dendrologiyasi» (ruscha), «O’simliklar introduksiyasi» nomli 27 to’plam va ko’plab monografiya xamda maqolalar nashr etdi. Foydali va shifobaxsh o’simliklar to’g’risida ancha salmoqli tadqiqotlar O’zbekiston botaniklari tomonidan amalga oshirildi. Dastlab, O’rta Osiyo Davlat universitetining Botanika bog’i olimlari tomonidan mahalliy va chetdan keltirilgan dorivor o’simliklar introduktsiya sharoitida o’stirildi. Dorivor o’simliklarning kollektsiyasi tashkil etildi. S.N. Kudryashov (1931,1932,1935) va P.K. Ozolinlar (1931) 23 tur dorivor va efir-moyli o’simliklarning geografik tarqalishiga asoslanib ekib, sinovdan o’tkazdilar. Ilmiy ishlar O’rta Osiyo Davlat universiteti-ning Botanika bog’ida, Toshkent atrofida, Bo’zbozorda, janubiy-g’arbiy Tyan-Shantog’ oldi adirliklarida,

Xo’jand va Chimyonda olib borildi. Ekiladigan urug’lar va ko’chatlar Nikitin Botanika bog’i (Yalta) va Butunittifoq dorivor o’simliklar ilmgohi (Leningrad) dan olindi. Dorivor o’simliklar-ning introduktsiya sharoitida, geografik xilma xil mitaqalarda o’stirish, rivojlanishi, biologiyasi va biologik faol moddalarning o’rganilishi xususida ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. S.N. Kudryashov (1937) o’zining «Efir-moyli o’simliklar va ularning O’rta Osiyoda o’stirilishi» nomli monografik asarida 23 tur efir-moyli o’simliklarning geografik sharoitlarda o’sishi va xususiyatlari asosida introduktsion tajribalarining natijalarini tahlil qilib, o’simliklar-ning introduktsion chidamliligi to’g’risida axborot berdi. U O’zbekiston iqlim va tuproq sharoitida O’rta er dengizi, Janubiy Evropa, Shimoliy Afrika, Osiyo, Eron, Afg’oniston, Shimoliy Amerikaning Atlantik bo’yi rayonlari, subtropik Xitoy va Yaponiyadan ko’p yillik o’simliklarni, Hindiston va Tseylondan bir yillikdorivor o’simliklarning introduktsiya qilinishi qoniqarli natijalar berishini isbotlab berdi va ularni o’stirish uchun tavsiya qildi. R.L.Xazanovich, M.I.Russiyan, P.A.Gomolitskiy (1951) lar o’z ishlarida mahalliy va chetdan keltirilgan dorivor, kraxmal saqlovchi va efir-moyli o’simliklarni introduktsiya sharoitida o’sishi va rivojlanishi, kimyoviy tarkibining o’zgarishlarini o’rgandilar. O’zbekistonda dorivor o’simliklarning introduktsiyasi va iqlimlash-tirilishi sohasida O’zR FAsining Botanika instituti va Botanika bog’i olimlari muhim ishlarni amalga oshirdilarki, bu tadqiqotlar respublika-miz dori-darmon ishlabchiqarish tarmog’ining dorivor o’simliklar xom-ashyosiga bo’lgan ehtiyojini qondirishda muhim tadbirlardan biri bo’ldi. Masalan, 1950-1965 yillar mobaynida akademik F.N.Rusanov boshchiligida Er sharining deyarli barcha floristik oblastlaridan o’simliklar yig’ib kelindi va ularning namunalari tuzildi. Q.H.Xo’jaev va H.X.Xolmatov (1963,1965) lar esa kollektsiyadagi dorivor o’simliklarni madaniy holda o’stirish va ularga qo’llaniladigan agrotexnik tadbirlari ustida ilmiy ish olib bordilar. I.V.Belolipov (1976) O’rta Osiyo florasida uchraydigan o’simliklarning Toshkent Botanika bog’i - introduktsion sharoitida ekologik jihatdan moslashish

xususiyatlarini tavsiflab berdi. Ilmiy tadqiqotlarda O’rta Osiyo florasiga mansub 565 yoki Er sharining floristik oblastlaridan 5,5 mingdan ortiq tur introduktsiya qilingan o’simliklar kollektsiyasidan foydalanildi. A.A.Abdurahmonov va S.P.Valixo’jaeva (1980) lar tomonidan esa, Sharqiy Osiyo floristik oblastiga mansub bo’lgan 25 turning introduktsiyasi o’rganildi.Bu tadqiqotlardan so’ngToshkent sharoitida 500 dan ortiq turlardan iborat kollektsiya tashkil qilindi. Jumladan, Yu.M. Murdaxaev (1965-1990) tomonidan Nyphaceae Dc., Nelumbonacea Salisb., Trapa L., Mentha L., Brasenia schreberi I. F. Gmel., Sophora japonica L., Orthosiphon stamineus Benth., Solanum laciniatum Ait., Rhaponticum carthamoides (Willd.) Jljin., Mandragora turcomanica (Mizgir.), Aerva lanata (L.) Juss va boshqa o’simliklar introduktsiya qilindi.Sharqiy Osiyo florasiga mansub bo’lgan dorivor o’simliklarning mavsumiy rivojlanishi turli xil sharoitlarda (soya va quyoshli ekspozitsiyasida, soya-quyosh ekspozitsiyalarida sug’orish miqdori bilan) o’rganildi. O’zbekiston dorivor o’simlikshunosligi uchun yangi bo’lgan35 turdan ortiq dorivor o’simliklar ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarda sinovdano’tkazildi. Foydali o’simliklar ustida ilmiy-tadqiqotlarni olib borgan olimlardan S.S.Saxobiddinov (1948, 1955, 1961), ularni ilmiy asosda o’rganish borasida H.X.Xolmatov (1984) va K.Tayjanov (1986) larning ham ulkan xizmatlari bor. T.S.Safarov (1982) Janubiy-G’arbiy Tyan-Shan o’rta tog’ qismlarida uchray- digan bir necha dorivor daraxtva buta o’simliklarning introduktsiyasi bilan shug’ullandi. N.A. Toshmatova (1975) Hyssopus L. turkumi turlarining introduktsiyasi, O.A.Titova (1988) 40 ga yaqin Eremurus M. B., Allium L., Crocus L. Juno Tratt., Asparagus L. turlari va T.T.Tursunov (1987) Sophorakorolkovii Koehne. o’simliklarining introduktsiya sharoitida o’sish va rivojlanishidagi o’zgarishlar jarayonlarini ilmiy jihatdan tahlil etdilar. O.A.Ashurmetov va H.Q.Qarshiboev (1995) ning Shirinmiya va Meristo- tropisning reproduktiv biologiyasi, L.A.Shamsuvalieva (1999) ning Glycyrrhiza L.va Meristotropis Fish. et Mey. turkumiga mansub turlar vegetativ va generativ organlari tuzilishining o’simlik ontogenezida shakllanishi va ularga galofaktorning

ta’siri to’g’ridagi ilmiy ishlari bilan dorivor o’simliklar to’g’risidagi bilimlar yanada boyitildi.Bu ishlarning davomi sifatida prof. B.Yo. Tuxtaev (2009) va J.Karshiboev (2020) ishlarini keltirish mumkin. Shunday qilib, O’zbekistonda foydali o’simliklarning o’rganilishida muhim tajriba to’plandi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida qizilmiya (lakritso’) ildizini etishtirish va qayta ishlashni ko’paytirish chora tadbirlari to’g’risida» gi 2017 yil 15-maydagi PP-2970 sonli qarori. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent, ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 56 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 47 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 485 b. 5. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017.- 103 6. Bazilevskaya N. A. Teorii i metodo’ introduktsii rasteniy. –M.: izd. MGU, 1964. – S. 129-132. 7. Belolipov I. V. Opo’t introduktsii travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz): Avtoref. diss. … dokt. biol. nauk. - M.: 1983. –48 s. 8. Belolipov I. V. Introduktsiya travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz). –Tashkent, Fan, 1989. – 147s. 9. Belolipov I.V., Tuxtaev B.Yo., Qarshiboev H.Q. ―O’simliklar introduktsiyasi‖ fanidan o’quv qo’llanma. – Guliston, 2015. - 36 b. 10. Belolipov I.V., Qarshiboev X.Q., Islamov A.M. ―Toshkent shaxri sharoitida yovvoyi o’simliklarni introduksion o’rganishga oid metodik ko’rsatmalar‖. – Toshkent, 2017. - 12 b.

Похожие

O’simliklar dunyosi. Botanika fani, uning bo’limlari, rivojlanish tarixi

O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi

Botanika fanini o`qitish

O’simliklar olami

Sitrus o’simliklar