O'simliklar chidamliligi va himoyalanish fiziologiyasi - Ботаника - Рефераты

O'simliklar chidamliligi va himoyalanish fiziologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

O'simliklar chidamliligi va himoyalanish fiziologiyasi Reja: 1. O'simliklarni issiqqa va qurg'oqchilikka chidamliligi 2. O`simliklarning qurg’oqchilikka moslashuvi

Ma’lumki, barcha tirik organizmlar muhitning biotik va abiotik omillariga moslashuv va noqulaylaridan esa himoyalanish xususiyatlariga ega. Bu hol tirik organizmlarning shakllanishidan boshlanib evolyutsiya davomida rivojlanib va takomillashib borgan. Organizmlarga zarar yetkazadigan va ularni halokatga olib boradigan omillar juda ko'p bo'lganligi sababli ulardan himoyalanish mexanizmlari faqatgina metobolitik o'zgarishlar bilan cheklanib qolmasdan balkim morfologik o'zgarishlar ham vujudga kelgan. Masalan, tikonlarning shakllanishi. O'simliklar fiziologiyasida o'simliklarning muqobil va noqulay sharoitlarda o'sib rivojlanishi «mustahkamlilik» tushunchasi bilan ifodalanadi. «Mustahkamlilik» o'z ichiga turg'unlanish va qayta tiklanish jarayonlarini oladi. Biologik rivojlanishning har bir bosqichi o'z mexanizmlariga ega. Masalan, molekuyar darajada, poliploidiya ko'rinishida, organizm darajasida ko'plab gameta va urug'larning hosil bo'lishi va boshqalar. Qayta tiklanish jarayonlariga esa zararlangan DNKning fermentlar yordamida tiklanishi, o'sish kurtaklarining hosil bo'lishi, regeneratsiya va hokazolar misol bo'lishi mumkin. Qo'zg'alish flziologiyasi. «Qo'zg'alish» organizmning noqulay omilga javobi sifatida uch bosqichdan iborat bo'ladi. Bular «jonlanish», moslashish va holsizlanish bosqichlaridir. Agar qo'zg'alishning oxirgi uchinchi bosqichi tez rivojlansa, organizm halok bo'lishi mumkin. O'simlik organizmi hayvon organizmidan farqli o'laroq qo'zg'alishga modda almashinuvining faollanishi bilan emas, balkim pasayishi bilan javob beradi. Bu qo'zg'alish holatida organizmda moddalar almashinuvini to'xtatuvchi etilen va ABK gormonlarining ko'payishi tufayli bo'ladi. O'simliklarda qo'zg'alish holatini chaqiruvchi omillarni uch guruhga bo'lib qarash mumkin. Fizik omillar. Bularga namning yetishmasligi yoki ortiqchaligi, yorug'lik. harorat, radioaktiv nurlanish, mexanik ta’sirlar kiradi. Kimyoviy omillar. Bularga tuzlar, gazlar, gerbitsidlar, insektitsidlar, fungitsidlar, sanoat chiqindilari va boshqalar kiradi.

Biologik omillar. Bularga zararkunandalar va kasalliklar bilan zararlanish, boshqa o'simliklar bilan raqobat, hayvonlarning ta’siri, gullash, mevalarning pishishi kabi hollar kiradi. Bir xil omilning u yoki bu o'simlikga ta’siri uning turiga qarshiligiga qarab qo'zg'alish chaqirishi yoki chaqirmasiligi mumkin. Masalan, qurg'oqchilikga nisbatan o'simliklarning ikki guruhga bo'lib qarash mumkin. Hujayraning qo'zg'alish mexanizmlari. Hujayraga kuchsiz ta’sirlar bo'lganda ham masalan, unga bo'yoq moddalarning yutiljshi sitoplazmaning yorug'lik o'tkazishi va uning yopishqoqligi o'zgaradi. Ta’sir kuchli bo'lganda esa yuqoridagi hollarning teskarisi bo'ladi. Qo'zg'atuvchi kuchli bo'lib, uning ta’siri tez ortib borsa, hujayrada quyidagi o'zgarishlar bo'ladi: 1. Membrana o'tkazuvchanligining ortishi va plazmalemma membrana potentsialining qayta qutblanishi. 2. Ca 2+ ning hujayra devoridan, vakuoladan, E.T., mitoxondriyadan va boshqa hujayra ichki komportmentlaridan sitoplazmaga o'tishi. 3. Sitoplazma muhit pH ning nordon tomonga surilishi. 4. Hujayra skeleti to'rlari va aktin mikrofilamentlari yig'ilishining faollanishi va buning natijasida sitoplazmaning yopishqoqlik darajasi va nur o'tkazuvchanligining ortishi. 5. Kislorod yutilishining kuchayishi, ATF sarflanishining ortishi va erkin radikalli reaktsiyalarning rivojlanishi. 6. Gidrolitik jarayonlarning ortishi. 7. Qo'zg'alish (stress) oqsillarining sintezi va faolligining kuchayishi. 8. Plazmolemmadagi N + pompasi faolligining kuchayishi. Bu hol tonoplastda ham bo'lishi mumkin va ionlar gomeostazining maqbul bo'lmagan tomonga o'zgarishiga qarshilik qiladi. 9. Etilen va ABK gormonining sintezi kuchayadi. Hujayralarning bo'linishi va o'sishi to'xtaydi va normal sharoitda bo'ladigan fiziologik va metobolitik jarayonlar tormozlanadi.

Hujayra funktsional faolligining to'xtashi ingibitorlar ta’sirida bo'lib, hujayraning energetik qiymati nomaqbul o'zgarishlarga qarshilik qilish sarflanadi. Qo'zg'alish reaktsiyalari bar qanaqa qo'zg'atuvchi ta’sirida ham bo'lishi mumkin va u hujayra ichki kompartmentlarini himoyalashga hamda nomaqbul o'zgarishlarni bo'lmasligiga qaratilgandir. Bularning barchasi bir-biri bilan uzviy bog'liq bo'lib birgalikda rivojlanib ro'y beradi. O'simliklarni noqulay omillardan himoyalanishi turli ko'rinishlarda, masalan, anatomik tuzilish xususiyatlarining o'zgarishi-kutikulalar, qobiqlar va mexnik to'qimalarning vujudga kelishi, maxsus himoya organlarining shakllanishi, masalan, tikonlar, kuydiruvchi gajaklarning vujudga kelishi, harakatlanish va fiziologik reaksiyalar, xususan turli himoya vositalari-mumlar, fitoaleksinlar, toksinlar va himoya oqsillarining sintezlanishi ko'rinishlarida bo'lishi mumkin. O'simliklarning mustahkamlilik darajasi ularning noqulay omillarga chidamlilik darajasi, yani yuqori va past haroratga, kislorod yetishmasligiga, suv tanqisligiga, sho'rlanishga, muhitning ifloslanishiga, ionlashtiruvchi nurlar, infektsiya va boshqalarga chidamliligi bilan o'lchanadi. Yuqorida ko'rsatilgan barcha noqulay omillarni bitta qilib qo'zg'atuvchilar deb, organizmning reaktsiyasini esa «qo'zg'alish» deb atash mumkin. Mana shu qo'zg'atuvchilaning ta'sir qilish vaqtiga qarab himoya mexanizmlari vujudga keladi. Masalan, o'simlikga nisbatan noqulay omilning ta’siri uzoq davom etsa himoyalanishning maxsus mexanizmlari, qisqa bo'lsa, himoyalanishning nomaxsus mexanizmlari vujudga keladi. Biokimyoviy himoya vositalari . O'simliklar organizmlaridagi biokimyoviy himoya vositalarining asosi shundan iboratki, bunda o'simlikning, noqulay muhit omiliga javob reaktsiyasi natijasida hosil bo'lgan, yani yuqori molekulyar moddalarning parchalanishidan yuzaga kelgan ayrim zaharli birikmalarni barglar va boshqa organlar orqali ajralishi yuz beradi. Masalan, qurg'oqchilik sharoitida sitoplazmaning suv saqlab qolish xususiyati uning tarkibida kichik molekulyar gidrofil oqsillarning vujudga kelishi bilan ta’minlanadi. Bu gidrofil oqsillar esa anchagina suvni gidrat qobiqlar sifatida bog'lab turadi.

Qurg'oqchilik vaqtida sitoplazmada suvning saqlanib turishiga prolin moddasi ham anchagina yordam beradi. Shuning uchun ham suv tanqisligida hujayradagi prolinning miqdori ancha ko'payib ketadi. Shuningdek, sitoplazmada suvning saqlanishiga undagi monosaxaridlar miqdorining ko'payishi ham ijobiy ta’sir qiladi. O'simliklarning qurg'oqchilikdan so'ng o'z holatini tiklashi, suv yetishmasligi va yuqori harorat sharoitida hujayraning o'z genetik tarkibining saqlab qolishiga bog'liqdir. Masalan, DNK molekulasining qurg'oqchilikdan himoyalanishi uning molekulasining yadro oqsillari yordamida qisman o'z faolligini yo'qotish xususiyati bilan belgilanadi. Shuning uchun ham DNK miqdorining o'zgarishi faqat uzoq davom etgan kuchli qurg'oqchilik holatidagina kuzatilishi mumkin. Qurg'oqchilik, o'simliklar gormonlar sistemasida ham bir qator sezilarli o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. Shunday o'zgarishlarga o'simlik o'sishini jadallashtiradigan auksin,sitokinin, gibberellin hamda fenol tabiatli o'sishni tezlashtiradigan moddalar miqdorining kamayishini, ABK va etilen gormonlari miqdorining oshishini ko'rsatish mumkin. Bunda ayniqsa qurg'oqchilikning boshlang'ich davrlarida, o'simliklarda o'sishni to'xtatuvchi gormonlar miqdorining oshishi muhim ahamiyatga ega. Chunki, o'simlik suv bilan muqobil taminlanmaganda barg og'izchalarining tezda yopilish xususiyati shu o'simliklarda bir necha daqiqa davomida juda ko'p marta ko'payib ketadigan ABK gormonining miqdoriga bog'liqdir. Masalan, o'simlik uchun suv yetishmasligi juda kam miqdorda-0,2 MPa bo'lgandayoq ABK gormonining miqdori bir necha barobar ortib ketadi. Ammo, mezofit o'simliklarda ABK miqdorining oshishiga olib keladigan suv potentsiali har xildir. Masalan, makkajo'xori uchun ABK gormonining oshishiga olib keladigan suv potentsiali 0,8 MPa bo'lsa, javdar o'simligi uchun ushbu ko'rsatkich 1,0 MPa. Umuman qurg'oqchilik sharoitida o'simlik to'qimalaridagi ABK gormonining miqdori uning suvlilik holati 1 gr og'irligiga nisbatan bir soatda o'rtacha 0,15 mikrogrammgacha ortishi mumkin. O'simlik tuqimalarida ABK gormonining ko'payishi natijasida vujudga kelgan barg og'izchalarining yopilishi holati esa ular

orqali bo'ladigan bug'lanish natijasida sarflanadigan suv miqdorini anchagina kamaytiradi. Shuningdek, ABK prolin sintezini tezlashtiradi, bu esa oqsillarning sersuvlanishiga sabab bo'ladi. Bu holat ham hujayrada suvning ma’lum miqdorda saqlanib qolishiga sabab bo'ladi. O'simlik ildizlarida ABK gormonining yig'ilishi RNK va oqsillar sintezining to'xtashiga olib keladi hamda boshqa bir o'sish gormoni bo'lgan sitokininning sintezining sekinlashishiga olib keladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, suv tanqisligi sharoitida o'simlik tuqimalarida ABK gormoni miqdorining ko'payishi o'simlikning barg og'izchalari orqali suv yo'qolishini kamaytiradi. oqsillarga ko'p miqdorda suv bog'lanishga sabab bo'lib hujayradagi modda almashinuvini nisbatan muqobil holatiga o'tkazadi. O'simliklarga suv yetishmagan sharoitda yuzaga keladigan biokimyoviy o'zgarishlardan yana biri bu o'simlik tuqimalarida o'sish ingibitori gormonlaridan biri bo'lgan etilen (CH 2 =CH 2 ) gormonining ma’lum miqdorda ko'payishidir. Masalan, bug'doy barglarida suv miqdorining 9% kamayishi 4 soat davom etsa etilen gormonining barglardagi miqdori 30 marta ko'payadi. Agarda o'simlikninng suv bilan taminlanishi yaxshilansa, o'simlik to'qimalarida etilenning hosil bo'lishi va uning umumiy miqdori yana o'zining avvalgi holatiga qaytadi. Suv tanqisligi sharoitida o'simlik to'qimalarida etilen gormonining ko'p miqdorda hosil bo'lishining asosiy sababi, bu suv yetishmasligi natijasida ushbu moddaning hosiladori bo'lgan 1-aminosiklopropankarbon kislotasi sintezining jadallashishidir. Chunki o'simlik to'qimalarida etilen gormoni erkin holda bo'lmaydi va u faqat zarur hollardagina to'qimalarda doimiy ravishda harakatlanuvchi 1-aminosiklopropankarbon kislotasidan sintezlanadi. Shuningdek qurg'oqchilik natijasida, o'simliklarda o'simlik o'sishini to'xtatuvchi fenol tabiatli moddalar miqdorining o'zgarishi ham ro'y berishi mumkin. Ammo bu holat faqatgina mezofit o'simliklarga xosdir. Boshqa birder usti o'simliklar guruhi, poykilokserofit o'simliklarda esa qurg'oqchilik sharoitida ular o'sishining to'xtashi, ingibitor (o'sishni to'xtatuvchi) moddalar miqdoriga bog'liq emas. Chunki ular qurg'oqchilik sharoitida tinim, yani anabioz holatiga o'tishadi.

O'simliklarda o'sish gormonlari miqdorining kamayishi, jumladan indolsirka kislotasining kamayishi o'simliklarda o'sish to'xtagan vaqtdan boshlanadi. Masalan, kungaboqar barglarida, bug'doy boshoqchalari hamda poyasining uchida va boshqa birqancha o'simliklarda ular o'sishining sekinlashishi tuproq namligi uning to'la namligidan 60% bo'lganda boshlanadi. Ammo boshqa bir o'sish gormoni-auksin miqdorining kamayishi esa ushbu ko'rsatkich 30% va undan kam bo'lgan hollardagina sezilarli darajada kamayadi. O'simlik to'qimalarida auksinning kamayishi uning biosintezi uchun xizmat qiladigan triptofan aminokislotasi miqdorining kamayib ketishi hamda bu gormonning o'simlik organlari bo'ylab tashilishining qiyinlashishi tufayli bo'ladi. Qurg'oqchilik sharoitlarida o'simliklarga auksin, sitokinin yoki gibberellin kabi o'sish gormonlari eritmasini sepish mumkin emas. Chunki bunda qurg'oqchilikning salbiy ta’siri yanada kuchayadi. Ammo qurg'oqchilikdan so'ng o'simlik o'z holatini tiklash vaqtida ularga sitokinin gormoni eritmasini sepish maqsadga muvofiqdir, chunki u ma’lum miqdorda o'simlikning o'z holatini tiklashga yordam beradi. Rossiyalik olima O.N. Kulaevaning fikricha, sitokinin gormonining qurg'oqchilik vaqtlarida, o'simliklar chidamliligini oshirishiga asosiy sabab, ushbu gormonning o'simlik hujayralari yuqori molekulyar birikmalari tuzilishiga, vazifasiga, xususan hujayra membranasi tuzilmalariga ta’siridir. Bundan tashqari sitokinin gormoni o'simliklarmng issiqlikga, nisbatan yuqori haroratga chidamliligini kuchaytiradi. Shuningdek sitokinin gormoni urug'laming unib chiqishini tezlashtiradi. Qishloq xo'jaligida o'simliklarning qurg'oqchilikga chidamliligini ma’lum darajada oshirish mumkin. Buning uchun o'simlik urug'lari ekishdan oldin chiniqtiriladi, yani bir necha marta ivitilib quritiladi. Bunda o'simlik urug'larida suvsizlikka nisbatan moslanish paydo bo'ladi. Bunday urug'lardan unib chiqqan o'simliklar barglari morfologiyasida kseromorfologik belgilar vujudga keladiki, bu o'z navbatida barglardan suv bug'lanishiga ta’sir qilib o'simliklarga ko'proq qurg'oqchilikka chidamlilik xususiyatlarini beradi.

O'simliklarni issiqqa va qurg'oqchilikka chidamliligi O'simliklarning issiqqa chidamliligi, ularning yashash sharoitiga moslashishining natijasi ekanligi, hujayradagi fizik-kimyoviy o'zgarishlarning sodir bo'lishi, suv formalari nisbatining buzilishi, qurg'oqchilikda, o'simliklarni asosan suvsizlanishga chidashi, bunda moddalar almashinuvini keskin buzilishi, o'sish jarayonini to'xtashi va hosildorlikni kamayishi, qurg'oqchilikka chidamlilikni oshirish usullarni amaliyotga qo'llash masalalari har tomonlama tahlil qilinadi. O'simliklarni tabiatda tarqalishi ularning irsiyati bilan belgilanadi. O'simliklarni irsiy xususiyatlari ma’lum bir areal chegarasida ularning topografik joylashishini belgilaydi. Masalan, namga talabchan o'simliklar suv havzalariga yakin joyda o'ssa, soyaparvar o'simliklar daraxtlar tagida joylashadi. Shuningdek tashqi muhit omillarining o'simliklar irsiyatiga ta’siri natijasida, ularda xilma-xil ekologik xususiyatlar paydo bo'ldi. O'simliklarni tashqi omillariga yuqori va past haroratga, qurg'oqchilikka, sho'rga, ortiqcha namlik va boshqa omillarga chidamliligining namoyon bo'lishi, yashash sharoitiga moslashishi natijasi hisoblanadi. O'simliklar fiziologiyasida, o'simliklarning chidamdiligini har tomonlama o'rganish va bilish nafaqat nazariy, balkim, amaliy ahamiyatga ega masalalardan hisoblanadi Issiqqa chidamlilik. Bu xususiyat o'simliklarning havo harorati haddan tashqari yuqori bo'lganda ularning ortiqcha qizishga chidamliligidir. Odatda ko'pchilik o'simliklarning tana haroratlari 40°C va undan yuqori bo'lganda ulardagi fiziologik funktsiyalar buziladi hamda u nobud bo'ladi. Bunda birinchi navbatda plazmolemmaning tuzilma tarkibi buziladi va hujayraning osmotik xossalari o'zgaradi. Ammo o'simliklar olamida yuqori haroratga (60-65°C), chidamli o'simliklar turlari ham mavjud. Masalan, semizdoshlar oilasining vakillari, xususan kaktus, aloe kabi o'simliklar shular jumlasidandir. Bizning sharoitimizda Respublikamizning texnik ekinlaridan g'o'za, sholi, kanakunjut o'simliklari ham issiqqa chidamli hisoblanadi. Ko'pchilik kserofitlar va mezofitlar yuqori traspiratsiya jadalligi tufayli, o'zlari barglarining haroratini past darajada saqlab turadi. Ayrim o'simliklar

hujayralari sitoplazmasi yuqori yopishqoqlikka ega bo'lib, oqsillar sintezi jadalligi pasaymaydi. Ushbu o'simliklar hujayralari o'zlarida bog'langan suvni ko'p tutishi bilan xarakterlanadi. Qurg'ochilikka chidamlilik . Bu o'simlik hujayralari, to'qimalari va organlarining sezilarli darajada suvsizlanishiga chidashidir. Suvsizlanish sitoplazmani xususiyatlarini buzadi, oqsil sintezi kamayib ketadi, polisomalar ribosomalarga, ular esa o'zlarining. subbirliklarga parchalanib ketadi. Shuningdek suvsizlik moddalar almashinuvini pasaytiradi. Buning natijasida esa o'simliklarning o'sishi to'xtaydi va hosildorlik kamayib ketadi. Bu asosan generativ organlar kam hosil bo'lishi bilan ifodalanadi. Qurg'oqchilik-o'simliklarni suvga bo'lgan talabini qondira olmaydigan meteorologik sharoitdir. Uning atmosfera va tuproq qurg'oqchiligi xillari mavjud. Qurg'oqchilikning asosiy sabablari bu yog'ingarchilikning bo'lmasligi, transpiratsiya va tuproq yuzasidan suvning ko'plab bug'lanishidir. Ayniqsa kuchli shamollar tuproq ildiz qatlamining qurishiga olib keladi. Atmosfera qurg'ochiligi quruq va issiq havo ta’sirida havo namligi juda kam bo'lganda.paydo bo'ladi. Bunda o'simlik o'sishdan to'xtaydi va barg sathi kengaymaydi, natijada ekinlarning hosildorlik kamayadi. Qurg'oqchilik o'simliklar tanasida ketuvchi biosintetik jarayonlarni keskin kamaytiradi, oqsillarning parchalanishi ro'y berib, organik zahira moddalar miqdori keskin pasayadi. Bu esa o'z navbatida o'simlik o'sishini sekinlashtiradi. Ushbu va boshqa hollar tufayli barg quriy boshlaydi va undan kraxmal yo'qoladi. Shuningdek o'simliklar ildiz tizimlarida fosfor almashinuvi keskin o'zgaradi, fosforirlanish jarayoni jadalligi pasayadi. Qurg'oqchilik oxir oqibatda o'simliklar hosildorligining o'ta pasayib ketishiga olib keladi. O'simliklarning qurg'oqchilikka chidamliligini birmuncha oshirish ham mumkin. Buning uchun P.A. Genkel o'simliklar urug'larini avvalo biroz undirish, so'ngra unayotgan urug'ni oz-moz quritib ekishni tavsiya qilgan. Ushbu usul orqali o'simliklar chidamliligini birmuncha oshirish mumkin. Hozirgi vaqtda ushbu ishlar amaliyotda keng qo'llanib kelinmoqda. Shuning bilan birgalikda o'simliklarning

qurg'oqchilikka chidamliligini oshirishda kimyoviy uslublar ham qo'llaniladi. Masalan o'simliklar urug'larini 0,2 foizli kaltsiy xlorid tuzida 18-20 soat ivitib ekish ularning qurg'oqchilikka chidamliligini oshirishda yaxshi amaliy natijalar berishi mumkin. Qurg'oqchilik maydonlarida o'sadigan o'simliklarni kserofitlar ham deyiladi. Kserofitlar tuproq va atmosfera qurg'oqchiligida o'sishga moslashgan o'simliklardir. Ularning xarakterli belgilaridan biri, bu,yer ustki qismining yer ostki qismlaridan o'lchamlari o'yicha kichik bo'lishi hamda bug'latuvcni yuzaning ham kam bo'lishidir. P.A.Genkel ta’limoti bo'yicha, kserofitlarning o'zi ham qurg'oqchilikka chidamliligi bo'yicha bir necha guruhlarga bo'linadi. Sukkulentlar -issiqga o'ta chidamli o'simliklar bo'lib, suvsizlanishga ham bemalol chidaydi. Ular suv tanqisligini deyarli sezmaydi, tanasida suv ko'p, lekin suvni o'ta sekin sarflaydi. Sukkulenlarga kaktus va aloe kabi o'simliklarni misol qilib ko'rsatish mumkin. Evkserofitlar -issiqqa chidamli o'simliklar bo'lib, qurg'oqchilikni bemalol o'tkazadi. Ushbu o'simliklarning hujayra shirasi osmotik bosimi nihoyatda yuqori, transpiratsiya jadalligi past bo'lib, ildizlari keng tarmoqlangan va ayrim hollarda sizot suvlarigacha yetib boradi. Evkserofitlar juda yuqori issiqlikda barg va novdalarni tashlab yuboradilar. Ularga yantoq, shuvoq, astra kabi o'simliklar kiradi. Gemikserofitlar -suvsizlik va tanasining qizishini ko'tara olmaydigan o'simliklar. Ulardagi transpiratsiya jarayoni yuqori, lekin protoplazmaning yopishqoqligi va elastikligi yuqori emas. Ildizlari anchagina chuqur ketgan. Gemikserofitlarga shalfey, rezak kabi o'simliklar kiradi. Cho’lkserofitlari - Bular cho'llarning boshoqli va kovil kabi o'simliklaridir. Ushbu o'simliklar qisqa muddatli yomg'irlardan yaxshi foydalanadi va qizib ketishga chidamlidir. Ammo faqatgina tuproqda qisqa muddatli suv tankisligiga chidamlidir xolos.

Poykilokserofitlar- o'zlarining suv rejimini boshqara olmaydigan o'simliklardir. Ular yuqori haroratda qizishi ammo yoz yomg'irlaridan so'ng yana jonlanib faol hayot kechirishi mumkin. Bu o'simliklarga biz lishayniklarni misol qilib ko'rsatishimiz mumkin Gigrofitlar. Bu o'simliklar hujayralarida suv sarflanishini chegaralovchi moslamalar bo'lmaydi. Hujayralari katta bo'lib, yupqa devorli qobiq va yupqa kutikula bilan qoplangan. Barglarining sathi katta, ammo og'izchalar yirik bo'lsada son jihatidan kamrok. Kutikulyar transpiratsiya yuqori, poyasi uzun, ildizlari yaxshi rivojlanmagan. Tuproqda ozgina suv yetishmasligi ham ularning tezda so'lishiga olib keladi. Bularga mannik, mox va boshqa shunga o'xshash o'simliklar kiradi. Mezofitlar. Bular ko'pchilik hollarda o'rta yani oraliq o'simliklar ham deb yuritiladi. Ular asosan namlik yetarli bo'lgan sharoitlarda o'sadi. Hujayra shirasini osmotik bosimi 1-1,5 MPa atrofida bo'lib suv yetishmasligida oson so'liydi. Ularga yaylovlarda o'suvchi boshoqli o'simliklar va dukkakli o'tlar vakillari kiradi. O`simliklarning qurg’oqchilikka moslashuvi O'simliklar q ur g’ o q chilik ta'sirida h olsizlanadi, bu e sa o'simliklarga suv etishmaganligidan yoki suvsizlik va issi q likning birgalikdagi ta'siridan kelib chi q adi. Nam kam joylarda o'sadigan o'simliklar ya'ni kserofitlarda qurg’oqchilik davrini o'tkazishga nisbatan moslanishlar vujudga kelgandir. Umuman olganda o'sib asosiy himoya vositalaridan foydalanadilar. 1.Ortiqcha suv yo'qotishning olidini olish yoki qurib qolishdan saqlanish. 2.Nam yo’qotishni o’tqazish. 3.O'sish davrida qurg’oqchilikdan qochish. Bulardan ko'pgina o'simliklar uchun umumiysi hujayrada suv saqlashga moslashishdir. Kserofit o'simliklar qurg’oqchilik sharoitini boshidan o'tkazish bo'yicha kuydagi tiplarga bo'linadi. Bu o'simliklar o'zlarida nam to'plash qobiliyatiga egadir.Masalan alog’, kaktus o'simliklari. Ularda suv kutikulalar va tuklar bilan qoplanish barg va tanalarida

yig’iladi. Sukkelent o'simliklarda suv bu g’ lanishi, fotosintez va o'sish juda sekin bo'ladi. Ular suv yo' q otishga juda chidamsiz. Sukkelentlarning ildiz sistemasi keng tar q algan bo'ladi, ammo chu q urga ketmaydi. Sukkelent bo'lmagan o'simlilar. Bu o'simliklar o'zlarida ketadigan suv bug’lanish jarayonlariga qarab bir necha gruppaga bo'linadi: H a q i q iy kserofitlar. Ularga shuvo q , itgunafsha va bosh q alar misol bo'la oladi. Bu o'simliklarga hos xususiyatlaridan barglarinig nisbatan kichik bo'lishi hamda ularning erga osilib turishini ko'rsatish mumkin. Shuningdek haqiqiy kserofitlar issiqqa chidamli bo'lib barglarning suv bug’lantirish darajasi past bo'ladi. Shuningdek ular kuchli suvsizlanish h olatiga chidamli b o’ lib, h ujayralarida o s motik bosim yu q ori bo'ladi. Ildiz sistemasi uncha chu q urga kermagan h olda bo'lib keng tar q algandir. Kserofitsimonlar. Bu tipga kserofitlarga yarim o'xshash o'simliklar kiradi. Masalan marmarak va bosh q a o'simliklar. Ularda suv bu g’ lantirish xossasi juda kuchli bo'lib, bu o'z navbatida juda k uchli ildiz sistemasi or q ali vujudga keladi va ushlab turiladi. Ayrim h ollarda kserofitsimon o'simliklar ildizi er osti suvlariga etib boradi. Bu o'simliklarga xos xususiyatlardan ularning suvsizlikka va havo qurg’oqchiligiga chidamsizligini ko'rsatib o'tish mumkin. Cho'l kserofitlar. Bu tipga cho'l boshoqli o'simliklari, jumladan bedacha ko'z va boshqalar kiradi. Bu o'simliklar havoni haddan tashqari isib ketishiga chidamli bo'lib, yozgi yomg’ir suvlaridan juda yaxshi foydalanadilar. Ammo ular faqat qisqa tuproq qurg’oqchiligiga dosh bera oladilar. Poykilokserofitlar. Bularga lishayniklar misol bo'ladi. Ular o'zlarida suv almashinuvini idora qila olmaydilar va ko'proq suv etishmagan hollarda tinchlik holatiga o'tishadi ya'ni anabioz xolatga. Qurib qolish davrini o'zlari uchun bezarar o'tqaza oladilar. Efimer o'simliklar. Ularning rivojlanish davri qisqa bo'lib, asosan yil fasllarining yomg’irli vaqtlariga to'g’ri keladi. Bu bilan ular qurg’oqchilik joylarda o'sishga moslashadilar.

Atoqli fiziolog A.A.Maksimovning fikricha (1953) kserofit o'simliklar va ularning qurg’oqchilikka chidamli turlari suvsizlikni sevuvchi emas. Agar kserofit o'simliklarni ham muqobil suv bilan ta'minlasak ularda kuchli o'sish va rivojlanish kuzatiladi. Kserofit o'simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligi esa ularning suv yo'qotishga moslanishidir. Mezofit o'simliklar ham qurg’oqchilikka moslashishi mumkin. V.R.Zelenskiy (1904) o'simlikda joylashgan barglarning anatomik tuzilishini o'rganib shunday xulosaga keldiki, barg qanchalik poyada balant joylashgan bo'lsa uning hujayralari shunchalik mayda bo'ladi. Shuningdek balantda joylashgan barglarda parenxima kuchli rivojlangan bo'ladi hamda bir birlik maydonda barg og’izchalarning soni ko'p bo'ladi, ammo ularning o'lchami kichik bo'ladi. O'simlik poyasidagi barglardagi bu holat Zelenskiy qonuni deyiladi. Shuningdek o'simlik poyasidagi barglar qanchalik balandda joylashgan bo'lsa ular shunchalik ko'p suv bilan yomon ta'minlanadi, ayniqsa baland o'simliklarda. Ammo balandda joylashgan barglarda suv bu g’ lanish pastro q da joylashgan barglarga nisbatan kuchliro q bo'ladi. O'simlikning yuqori shohlarida joylashgan barglardagi barg og’izchalari suv etishmagshan holatda ko'proq ochiq holda bo'ladi. Bu holat bir tomondan fotosintez jarayonini qo'llab tursa, ikkinchi tomondan hujayra shirasi konsentratsiyasining oshishiga ta'sir q iladi. Bu esa o'z navbatida yuqorida joylashgan barglarning, pastda joylashgan barglar tarkibidan suvni tortib olishiga olib keladi. Yu q oridagi h olatlar ko'pgina kserofit o'simliklar barg tuzilishiga xos bo'lganligi sababli bu tuzilish kseromorf tuzilish deb ataladi. Demak barglarda kseromorf tuzilishning vujudga kelishi bu suv tanqisligiga nisbatan barglarda yuzaga kelgan anatomik moslanishdir. Bu moslanish barglarning reduktsiyasi, qalin kutikula, barglarning osilgan holda bo'lishi, barg og’izchalarining chuqurlashishi bilan birgalikda o'simliklarning suv tanqisligiga ma'lum miqdorda moslashuviga va chidamligiga olib keladi. Issiqlikning fiziologik jarayonlarga ta’siri. Qurg'oqchilik paytida o'simliklar suvsizlanishi bilan birgalikda ma’lum darajada qiziydi ham. Yuqori harorat (35°C

va undan ko'p) tufayli hujayra sitoplazmasida harxil tipdagi o'zgarishlar yuz beradi. Ammo, o'simlikning isishi kam vaqtda, masalan, 5 minut davom etsa, sitoplazma o'z holiga kelishi mumkin. Yuqori harorat hujayrada bir qancha o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. Masalan, hujayra shirasi bir muncha quyuqlashadi. Shuningdek, hujayraning o'tkazuvchanligi bir qancha moddalar jumladan eozin, mochevina va glitserin uchun oshadi. Hujayrada ketadigan moddalar ekzoosmosi tufayli hujayra shirasida osmotik bosim sekin asta pasayib ketadi. Ammo 37 °C da osmotik bosimning yana oshishi kuzatiladi, chunki kraxmalning parchalanishi kuchayib, birlamchi qandlar miqdori ortadi. O'simliklarda ketadigan jarayonlardan eng muhimi bo'lgan fotosintez jarayoni, nafas olishga qaraganda yuqori haroratga ancha beriluvchandir. Shuningdek, suvsizlik natijasida ro'y beradigan polimerlarning parchalanishi, chunonchi oqsillarning parchalanishi yuqori haroratda yana ham kuchayib ketadi. Oqsil moddalarning parchalanishi ammiak hosil bo'lishi bilan boradi. Bu esa yuqori haroratga chidamsiz o'simliklarda ularning zaharlanishiga olib keladi. Ayrim yuqori haroratga chidamli o'simliklarda ortiqcha ammiakni bog'laydigan organik kislotalar miqdori oshadi. Shuningdek, sitoplazmaning muzlash nuqtasi pasayib hujayra ichki qismida suv kamayadi va uyerda muz hosil bo'lishi bir muncha susayadi. Chiniqishning ikkinchi fazasi -10°C, -20°C gacha davom etib haroratning bir sutkada 2-3°C gacha pasayishi bilan boradi. Bunda hujayra oraliqlarida muz hosil bo'lib birinchi fazada paydo bo'lgan hujayrani suvsizlanishdan saqlovchi himoya vositalari ishlay boshlaydi. O'simliklarning o'ta sovuqqa chidamliligiga ham xuddi sovuqqa chidamlilik kabi mikroelementlar katta ta’sir qiladi. Masalan, rux hujayralarda bog'langan suv miqdorini oshirib, qandlar yig'ilishini kuchaytirsa, molibden, mis, vanadiy, kobalt, azotning oqsildagi va umumiy miqdorini kuchaytiradi. Shuni aytib o'tish lozimki, er shari quruqlik qismining anchagina qismi namgarchilikka muhtoj joylar hisoblanadi, ya’ni bu joylarda yillik suv bug'lanish 100mm va undan oshiq bo'lgani holda yog'ingarchilik miqdori 250-500 mm ni

tashkil qiladi. Yuqoridagi maydonning yarmidan ko'prog'ida esa yillik yog'ingarchilik miqdori 250 mm dan ham kam. Bizga ma’lumki, o'simliklarning yaxshi rivojlanishi uchun uning o'sish davrida namgarchilik muqobil ravishda bo'lishi maqsadga muvofiq. Ammo kontinental iqlim rayonlarida yozning eng issiq vaqtlarida yog'ingarchilik deyarli bo'lmaydi yoki kam bo'ladi. Qurg'oqchilik. Kuchli quyosh nurlari sharoitida yuqori issiqlikda uzoq vaqt yog'ingarchilik bo'lmagan holda kelib chiqadi. Ko'pchilik hollarda qurg'oqchilik havo muhitida namning kam bo'lishidan kelib chiqadigan atmosfera qurg'oqchiligidan kelib chiqadi. Agar bu holat uzoq muddat davom etsa, tuproq qurg'oqchiligi kelib chiqadi. Garmsel vaqtida esa tuproq qurg'oqchiligi yuz bermasligi mumkin. Suv yetishmasligining o'simlikka ta’siri. O'simlik to'qimalarida suv yetishmasligi hodisasi uning barglari va boshqa organlari orqali suv bug'lanish miqdori ushbu o'simlik tomonidan qabul qilayotgan suv miqdoridan oshib ketsagina ro'y beradi. Suv tanqisligi issiq, quyoshli kunlarda peshin vaqtida ham ro'y berishi mumkin, chunki bu vaqtda barglarning so'rish kuchi oshib, uning natijasida suvning tuproqdan o'simlikka o'tishi ham tezlashadi. O'simlik o'z navbatida suv tanqisligi ko'rsatkichini o'z barglaridagi barg og'izchalarining o'lchamlarini o'zgartirish orqali idora qilishi mumkin. Agar tuproqda o'simlik o'zlashtira oladigan suv bo'lmasa, unda kuchli so'lish paydo bo'ladi. Bu esa o'z navbatida o'simlikning halok bo'lishiga olib keladi. O'simlikka suv yetishmaslik belgilaridan ular to'qimalarida ertalab suvning bo'lishi hamda poyasi kesilganda undan shira ajralishining to'xtashidir. Qurg'oqchilik birinchi navbatda hujayradagi erkin yoki kuchsiz bog'langan suvning kamayishiga olib keladi. Bu esa o'z navbatida sitoplazma oqsil qobig'ining suvsizlanishiga olib keladi. Shuningdek, ayrim oqsil-fermentlarning bajaradigan ishiga ta’sir qiladi. Agar so'lish uzoq vaqt davom etsa, sintezlovchi fermentlarining faolligi kamayadi, ammo suv ishtirokida boradigan parchalanish hodisasi,

jumladan, proteoliz hodisasi tezlashadi. Buning natijasida hujayrada kichik molekulali oqsil moddalarning miqdori oshadi. Shuningdek, polisaxaridlarning parchalanishi natijasida to'qimalarda eruvchan qandlarning miqdori ko'payadi, ularning barglardan chiqishi susayadi. O'simliklarga suv yetishmaganda ular barglarida RNKning hosil bo'lishi va shu jarayonda qatnashuvchi ribonukleaza fermentining aktivligi kamayadi. Ammo DNKning o'zgarishi qurg'oqchilik uzoq davom etgandagina ro'y berishi mumkin. Suvning yetishmasligi hujayrada ketadigan boshqa jarayonlarga ham ta’sir qiladi. Jumladan, hujayradan ionlarning chiqishi yengillashganligi sababli ularning tarkibiy qismida kamayish ro'y beradi. Vakuolalarda esa erkin suvning kamayishi natijasida vakuol shirasining yopishqoqligi oshib ketadi. Shuningdek, suvning yetishmasligi o'simliklarda ketadigan fotosintez jarayoni mahsuldorligiga, yani fotosintez jarayoniga ham salbiy ta’sir qiladi. Ammo ayrim hollarda o'simliklarga suv yetishmasligining boshlang'ich davrida fotosintez jarayoning borishi tezligi qisman oshishi mumkin. Fotosintez jarayoni tezligining suv yetishmasligi natijasida kamayishiga quyidagi hollar sababchi bo'lishi mumkin. Suv kam bo'lganligi tufayli barg og'izchalarining gidrofaol yopilishi va buning natijasida fotosintez jarayonining tarkibiy qismlaridan bo'lgan CO 2 gazining o'simliklarga yutilishining kamayishi. 1. Barg hujayralarida xlorofillning sintezini ishining buzilishi. 2. Yorug'lik fosforlanishining va elektronlar tashiluvining buzilishi. 3. CO 2 qaytarish reaktsiyalarining va yorug'lik ishtirokida boradigan ximiyaviy reaktsiyalarning (foto ximik) o'zgarishi. 4. Xloroplastlar tuzilishining buzilishi. 5. Assimilyatlarning barglardan chiqishining sekinlashishi yoki umuman to'xtashi. Qurg'oqchilik sharoitida nafas olish jarayoni . Fotosintez jarayonidan farqli o'laroq oldin anchagina kuchayadi, so'ngra pasayadi. Bu holatga avval aytib o'tganimizdek qurg'oqchilikda ro'y beradigan polisaxaridlarning parchalanishidan hosil bo'ladigan qandlar miqdorining keskin oshib ketishi sabab bo'lishi mumkin.

Chunki nafas olish jarayoni uning asosiy tarkibiy qismi bo'lgan qandlarga chambarchas bog'liqdir. O'simlikka suv yetishmasligi natijasida uning o'sishi to'xtaydi, ayniqsa barglar va poyalarning o'sishi juda sekinlashadi. Bu holat hujayralaming bo'linishining va ularni tuzilishini sekinlashishi natijasida ro'y beradi. Ildizlarning o'sishi esa kuchayadi. Masalan, makkajo'xori, har xil namlikdagi tuproqli idishlarda o'stirilganda ildiz to'qimalari soni va ildiz uzunligi tuproq namligiga teskari tartibda bo'lishi aniqlangan, yani makkajo'xori suvda o'stirilganda tuklar mutlaqo hosil bo'lmagan, tuproqda esa u qanchalik quruq bo'lsa, tuplar soni shunchalik ko'p bo'lgan. Agar tuproqda uzoq vaqt suvyetishmasa, ildizlarning o'sishi ham susayadi. Shuningdek. ildizlarda po'kak hosil bo'lishi ro'y beradi va meristemadan chiqayotgan hujayralaming differensiyalashishi kuchayadi. O'simliklarning haddan tashqari isib ketishdan saqloychi hollardan biri ularda ketadigan va baquvvat ildiz sistemasi orqali ta’minlanadigan suv bug'lantirish hodisasidir. Qishloq xo'jaligida o'simliklarning issiqqa chidamliligini oshirish uchun ularni barglari va tanasi rux tuzining 0,05%li eritmasi bilan ishlanadi.

Похожие

O'simliklarning gazlarga chidamliligi

O'similiklarning sho'rlanishga chidamliligi

O'simliklarning radiatsiyaga chidamliligi

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi

O'simliklarning past haroratga chidamliligi