O'similiklarning sho'rlanishga chidamliligi - Ботаника - Рефераты

O'similiklarning sho'rlanishga chidamliligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

O'similiklarning sho'rlanishga ch i damliligi Reja: 1. O'simliklarning sho'rlanishga chidamliligi 2. Tuz ajratuchi galofitlar

O'simliklarning sho'rlanishga chidamliligi organizmning o'ziga xos xossasi bo'lib evolyusiya jarayonida shaklanib kelgandir. Bu xolatning asosida sitoplazmada ionlar gomeostazini ma'lum bir miqdorda uning tashqarisida tuzlar miqdoriga qarab boshqarib turish yotadi. Gomeostazni ushlab turishda bir qancha ijroiya mexanizmlari qatnashadi. Bu vazifalarni shartli ravishda ikkita gruppaga bo'lish mumkin. 1.Ionlar o'tkazuvchanligining plazmatik membranalar tufayli boshqarilishi. Bu xolat tufayli sho'rlangan sharoitda tashqaridan ionlarning tsитозолга kirish muqobillanadi. 2.Ionlarni hujayradan tashqi muhitga ko'chiruvchi nasoslar ishi ya'ni ichkaridan tashqariga xaydash. Bunda ionlarning shimiluvi xususan Na + ionlarining tashiluvi termodinamik gradientga kirish holatda hujayraning energiya yo'qotish bilan boradi. O'simlik hujayralarida sho'rlangan tuproq sharoitida ko'proq Na, Mg,Cl, SO 4 va boshqa ayrim ionlar xususan og’ir metallar miqdori ortiqcha bo'ladi. Shuningdek, o'simlik hujayralarida suvda erigan gazlarning, pestitsit qoldiqlarining, gerbitsitlar qoldiqlarining yig’ishi unda juda qiyin o'zgarishlarga olib keladi. Ko'pgina zaharli moddalarning o'simlik o'suvchi organlarida va barglarida yig’ilish ovqatga ishlatilganligi tufayli odam uchun havflidir. Hozirgi vaqtda o'zida 3-4% tuz saqlagan suv manbalari er shari suv manbalarining 75% қисмини egallaydi. Er shari quruqlik qismining 25% sho'rlangandir. Shuningdek sug’oriladigan maydonlarning 1/3 qismi tuzning ko'payishi kuzatilmoqda. B.P.Sitroganovning (1962) fikricha sho'rlanish darajasi bo'yicha tuproq 4- gruppaga bo'linadi. 1.Sho'rlangan. 2.Kuchsiz sho'rlangan . 3.O'rtacha sho'rlangan.4.Sho'rxok erlar. Tuproqning sho'rlanish darajasini aniqlash esa ular tarkibidagi anionlarning, ya'ni xlor, sulfat, xlor sulfit, sulfat xlorid va karbonat ionlarining miqdori bilan o'lchanadi. Ulardan ko'proq natriy o'lchanadi. Shuningdek karbonat-magniyli va xlorid-magniyli sho'rlanishlar ham ko'p uchraydi.

Sho'rlangan joylarda o'suvchi o'simliklarga gal о fitlar deyiladi (grekcha galos- tuz, phiton- o`simlik). Ular o'zlarining anatomik tuzilishlari va modda almashinuvi bilan glikofit o'simliklardan farq qiladi. Galofit o'simliklar tuzlarning yuqori miqdoridan asosan uzlarning 3 ta fazilati tufayli himoyalanadi. 1.Ko'p miqdorda tuzni hujayralar tomonidan so'rilish и va vakuolalar shirasida to'planishi natijasida hujayralarda yuqori osmotik bosimning mavjudligi. 2.Galofit o'simliklar ildizlari orqali so'riladigan tuzlar miqdorining chegaralanganligi. 3.Yutilgan tuzlarning suv yordamida va maxsus tuz bezchalari yordamida hujayradan chiqarilishi hamda ortiqcha tuzlarni barglarni tukilishi tufayli yo'qotilishi. Bu hodisa quyidagicha bo'ladi. A) Tuz bezchalari yordamida barglar va poyalardan tuzlar tashqariga chiqariladi.U erdan esa yomg’ir suvlari tufayli yuviladi. B) Barglardagi tuz ajratuvchi barg tukchalari ikki qismdan iborat, ya'ni har biri bitta hujayradan tashkil topgan bulib, oyoqcha va boshchadan iborat. Boshcha vakuolasida ko'p tuz yig’ilib qolsa u oyoqchadan ajraladi. Uning o'rnida esa o'sish davomida yangi boshcha vujudga keladi. Galofit o'simliklarni 3 ta guruhga bo'lish mumkin. 1.Haqiqiy galofitlar. Ularga Qora sho'ra va Sho'ra o'simliklari misol bo'ladi. Ular sho'rlangan nam sharoitda o'sishga moslashgandir.Ular hujayralari yuqori osmotik bosimga ega bo'lganligi tufayli sho'rlangan erlardan ham suv tortib olish qobiliyatiga ega. 2. Tuz ajratuchi galofitlar. Ularga Mushuk quyruq, Yulg’un o'simliklari misol bo'ladi. Bu o'simliklar o'z to'qimalarida tuz yig’maydilar. Ildizlar tomonidan so'rilgan tuz barglardagi ajratuvchi bezchalar yordamida hujayralardan chiqarishadi.

Tuzlarning hujayralardan chiqarishi ulardagi ionlar nasosi tufayli bo'lib ko'p miqdorda suv tashiluvi bilan boradi.Tuzlarning bir qismi to'kiladigan barglar orqali ham ajraladi. 3.Glikogalofitlar. Bu o'simliklar kam sho'rlangan erlarda o'sadi. Ular hujayralaridagi yuqori osmotik bosim fotosintez mahsulotlari tufayli ushlab turiladi. Hujayralari tuzlarni kam yutadi. Masalan polo'n o'simligi. Sho'rlanish tiplari o'simlik organlari tuzilishiga ham katta ta'sir qiladi. Masalan xlorli sho'rlanishda o'simliklarda sukkulentlik xossalari, ya'ni barglari go'shtdor bo'lib suv so'ruvchi to'qimalari rivojlangandir. Sulfatli sho'rlanishda esa o'simliklardi kseromorflik xususiyatlari vujudga keladi. Nafas olish intensivligi va fotosintez xlorli sho'rlanishda sulfatli sho'rlanishga qaraganda kam bo'ladi. Shuningdek suvning ajralishi ham anchagina kam bo'ladi. Glikofit o'simliklarda ham sho'rlanish sharoitida bir qancha moslanishlar vujudga keladi. Qishloq ho'jalik o'simliklaridan arpa, qand lavlagi, yumshoq bug’doy, g’o'za boshqa o'simliklarga nisbatan chidamliroqdir. Arpa va pomidori o'simliklarini uzoq vaqt sho'rlangan sharoitda o'stirib ularda sho'rlanishga chidamlilik vujudga kelishi natijasida hosildorligi pasaymaydi. Ammo tuzning tuproqda ortiqcha bo'lishi glikofit o'simliklarni halokatiga olib keladi. Sho'rlanish o'simliklarda quyidagi o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. 1.Hujayralarning bo'linishga kam ta'sir qilgan holda ularning chuzilishini qiyinlashtiradi. 2.Azot almashinuvini buzadi ya'ni azot almashinuvi oraliq moddalari bo'lgan aminlar, diaminlar va ammiak miqdorini oshishiga olib keladi. Ular o'simliklarni zaharlfshi mumkin. Ammo di va poliaminlar professor N.M.Shivyakovaning (1983) fikricha o'simliklarning stresslarga moslanishida quyidagi vazifalarni bajarishi mumkin. 1.Biopolimerlarning tabiiy tuzilishini, membranalarni, fermentlarni aktiflik markazini turg’unlashtiradi.

2.Hujayra tuzilishini gidrolitik fermentlar tomonidan parchalanishini to'xtatadi. 3.Oqsil xlorofil kompleksini turg’unlashtiradi. 4.Aktomiozin singari oqsillarning polimerlanishida yordam beradi . 5.Oqsillar modifikatsiyasini tanlab aktivlashtiradi. 6.RNK- polimeraza fermentini aktivlashtiradi. 7.Embriogenez, mitoz prosesslarini aktivlashtiradi, qarish xodisasini sekinlashtiradi. O'simliklarda sitress sharoitida paydo buladigan prolin aminokislotasi quyidagi vazifalarni bajarishi mumkin. 1.Oqsillar suv muhitini va biopolimerlar tuzilishini himoyalaydi. 2.Osmoregulyatorlar mexanzmi tarkibiga kirib suv faolligini boshqaradi. 3.Prolin va oksiprolin saqlovchi glikoproteidlar tarkibiga kirib protoplazmaga elastiklik beradi. 4.Stress tugagan davrdan so'ng energiya va azot manbai bo'lib hizmat qiladi. Sho'rlanishning hamma xillarida o'simlik tuzlarning yuqori konsentratsiyasiga duch keladi. Kationlardan ko'proq Na + , K + , Mg 2+ va Ca 2+ ta'siriga duch keladi. O'simlik tomonidan Na + ionlarini ko'plab o'zlashtirishi K + va Mg 2+ ionlarining hujayradagi miqdorini kamaytiradi. Suvda tez eruvchan bo'lgan Na + va K + tuzlari o’simlik rivojlanishi boshlang’ich fazalarida ayniqsa yomon ta'sir qiladi, ya'ni ular ildizga passiv yoki aktiv yutilishi natjasida sitoplazmadagi va organellalardagi ionlar nisbatini buzadi. Bu esa barcha biokimyoviy protsesslarning buzilishiga olib keladi. Galofit o'simliklar ayrim ionlarni tanlab yutish yoki chiqarish xususiyatiga egadir. Evolyutsiya protsessi jarayonida hujayralar organellalarida va membranalarida Na, K-ATFazalar yoki Ca, Mg-nasoslari vujudga kelganki, ular shu kationlarni so'rib kirishish, yoki haydashga moslashgan bo'lib ionlarning xujayradagi miqdorini moslashtirib turadi. Membrana nasoslariga ATF makroergik bog’ini gidrolizlab uning energiyasidan nasosning mexanik ishida foydalana olishni ta'minlaydigan fetment ulangandir.

Ionlar nasosi ishi ATFaza aktivligi ajralib chiqqan fosforning miqdori bilan o'lchanadi. ATFazaning ikki formasi ya'ni pH 6,25 da ishlaydigan kislotalik va pH 8.0-9,0 da ishlaydigan ishqoriy formalari mavjud. Sho'rlangan sharoitda pH 8-9 gacha ko'tariladi hamda Na, K-ATFazaning aktivligi bir necha barobar oshadi. Masalan no'xot o'simligi NaCl muhitida o'stirilganda o'simlikning 6 kunlik davrida ular ildizida Na, K –ATFaza aktivligi 32 marta oshgan , er ustki qismlarida esa 4 marta oshgan. Sulfatli sho'rlanishda esa ushbu ko'rsatkichlar mos ravishda 13 va 5 martani tashkil qilgan. ATFaza aktivligi 18 kunlik o'simliklarda juda yuqori bo'lib, ayniqsa sitoplozmotik fraktsiyada sulfatli sho'rlanishda ko'p bo'ladi. Xlorli sho'rlanishda esa sitoplazmada ham mitoxondriyalarda ham ATFaza faolligi yuqori bo'ladi. Shuningdek, juda ko'p ATF sulfat ionlarini qaytarish uchun sarf bo'ladi ya'ni 1M SO 4 2- ni qaytarish uchun 2 m ATF sarf bo`ladi. Sulfatli sho'rlanishda ATF sarfi juda ko'p bo'ladi. Sho'rlangan sharoitda ATFaza reaksiyasi tufayli ajraladigan energiya boshqa energiyaga uzaytirilmasdan majburiy ish uchun sarf bo'ladi. Ammo energiya sarflanishi natijasida vujudga keladigan ionlarning faollashuvi sho'rlanish kuchsiz ya'ni 0,1 M bo'lgandagina o'simlikni saqlab qolish mumkin . ATF miqdorining yangidan to'lib turish esa yorug’lik phosphorlanish sinteziga bog’lig’dir. Ammo xloroplastlardagi ATFazaning aktivligining oshishi va boshqa sabablar tufayli ATF regenerasiyasi pasayib ketadi. Sho'rlanishda O 2 - radikallarining ko'payishi o'simlikka salbiy ta'sir qiladi, ya'ni kislorod, piridin-, flavin-nukleotidlarni, glyotation va askorbin kislotalarini oksidlab organizmning qaytarish potentsialini kamaytiradi, hamda ularning oksidlangan formalarini ildiz ajratmalari shaklida yo'qolishiga olib keladi. Sho'rlangan erlarga Zn 2+ va Mn 2+ o'g’itlarini solish bu elementlarning kislorod radikallariga nisbatan himoya fermentlarini tuzilishini saqlab qolish hisobiga o'simliklar chidamliligini oshiradi.

Tuproq eritmasi osmotik bosimi, faqatgina sho'rlanish juda yuqori bo'lgandagina o'simliklarni zararlashi mumkin. Qishloq ho'jaligida sho'rlanishga nisbatan kurash bu erlarning meliorativ holatini yaxshilashdir. Bu erlarda shurni kamaytirish drenajlar qurish va hosil yig’ib olingandan so'ng erlarni yuvish tufayli amalga oshiriladi. Agar tuproqda juda ko'p natriy bo'lsa, u gipslanadi ya'ni tuproq yutuvchi komleksidagi natriy, kalsiy bilan almashashtiriladi. Shuningdek, tuproqqa mikroelementlar solish ham undagi ionlar almashinuvini yaxshilaydi. Sho'rlanishga chidamlilikni oshirish uchun o'simlik urug’larini ekishdan oldin 1 soat davomida 3% li NaCl bilan namlash so'ngra 1,5 soat yuvish tavsiya etiladi (g’o'za, bug’doy, qand lavlagi). Sulfatli sho'rlanishga nisbatan esa 1 sutka davomida 0,2 M sulfat tuzi eritmasida yuviladi. Hozir gen injinerlik rivojlanmoqda ya'ni tuzga chidamli o'simliklarning shu xususiyatni beruvchi komleks genlarini olib chidamsiz o'simliklarga o'tkazish.

Похожие

O'simliklarning gazlarga chidamliligi

O'simliklarning radiatsiyaga chidamliligi

O'simliklarning past haroratga chidamliligi

O'simliklar chidamliligi va himoyalanish fiziologiyasi

O’simliklarning noqulay omillar ta‘siriga chidamliligi