O`quvchilarning tabiatshunoslikka doir tasavvur va tushunchalarini shakllantirish - Ботаника - Рефераты

O`quvchilarning tabiatshunoslikka doir tasavvur va tushunchalarini shakllantirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzReja: 1. O`quv jarayonida tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish. 2. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda tabiat vositalarining roli. 3. Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalarni shakllantirish. 4. O`quv jarayonida mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzBoshlang`ich sinflarda tabiat to`g`risidagi bilimlar tarkibiga jonsiz tabiat jismlari va hodisalari, o`simlik va hayvonlar, odam tanasining tuzilishi va salomatlikni muhofaza qilish, yilning har xil fasllarida qishloq xo`jalik mehnati to`g`risidagi tasavvur va tushunchalar, oddiy geografik tasavvur hamda tushunchalar kiradi. Bolalar maktabga kelishi bilan o`qituvchi rahbarligida atrof olam bilan maqsadga yo`nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishish ularning sezgi organlarining qabul qilishiga. asoslanadi. Olamni bilib olishning birinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo`lsa ushlab ko`rishga qaratilgan tug`ma intilishdir. Shunga ko`ra dastlabki tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirishda o`quvchiga o`rganish ob`ekti bilan bevosita muloqotda bo`lish imkoniyatini berishi kerak. Ekskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o`quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabul qilib, ulardagi o`xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda «oddiy tushunchalar» shakllanadi. Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga keladi. (Fikrga ega bo`lish — nimanidir tasdiqlash yoki rad etish demakdir. Masalan, «Bu gul qizil». «Bu o`simlik—g`o`zadir»). Fikr hosil bo`lishida fikrlash jarayoni: jism va hodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o`rin oladi. Fikr bevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shakl lanadi. Masalan, «Daraxt ildizi, tana (poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir» degan fikr daraxtlarni kuzatish, ularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o`simlikning atalgan qismlarini taqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonida bolalarda atrof olam to`g`risida tushunchalar shakllanadi. Tushuncha ochib beriladigan fikrlar yig`indisi uning mazmunini tashkil qiladi. Tabiat jismlari yoki ob`ektlarining birortasi to`g`risida bolalar qanchalik ko`proq fikr ayt-salar, tushunchalar mazmun jihatidan boyroq bo`ladi. Bu fikrlarda ifodalangan belgilar qanchalik muhim bo`lsa, shunchalik tushuncha mazmun jihatidan chuqur bo`ladi. Tabiatshunoslikni o`rganishda bolalar oladigan tushunchalar jo`g`rofiy (umumiy, alohida va yig`ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo`linadi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzTabiatshunoslikda bolalar Toshkent, Sirdaryo, Tyan-SHan tog`lari kabi yagona tushunchalar; tog`lar, daryolar, shaharlar kabi umumiy tushunchalar; archa, qarag`ay, terak, na`matak, jasmin, kulrang quyon, oq quyon kabi tur tushunchalari; daraxt, buta, quyonlar va boshqa avlod tushunchalari bilan uchrashadilar. Tabiatshunoslikni o`qitish jarayonida jo`g`rofiy tushunchalarni bio logik tushunchalar bilan bog`lanishiga e`tibor bermoq zarur. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktab o`quvchilari tomonidan o`zlashtirilishining xususiyatlari. Tabiatshunoslik tushunchalari — bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob`ektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to`g`risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, «o`simliklar» tushunchasiga barcha o`simliklar uchun umumiy bo`lgan muhim belgi lari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ularning hammasi o`sadi; rivojlanadi, nafas oladi, ko`payadi, ya`ni tirik organizmlar hisoblanadi. Tushunchalarni tasavvurlardan farq qila bilish kerak. Tasavvur — bu sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasavvur qilishning maxsulidir. Tushun cha — tafakkur mahsuloti hisoblanadi. Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur etiladigan narsalar ustida fikr yuritish natijasida vujudga keladi. Masalan, qushni tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. O`sha qush to`g`risida tushuncha hosil qilish uchun esa aniq bilimlar va ularni sistemalashtirish bo`yicha fikrlash kerak bo`ladi. Qabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butun narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettiradi. Masalan, «barg» tushunchasi daraxt, buta, o`t o`simliklari o`sadigan hamma barglarga taalluqlidir. Tasavvurlar tushunchalarning sezgili asosi hisob lanadi, biroq tasavvurlar bilan tushunchalar o`rtasida keskin chegara yo`q. Tasavvurlar mazmunning boyib borishi va ularda narsalarning muhim xossalarini tobora ko`npoq aks ettirib borishi bilan umumlashadi va tushunchalarga aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o`z-o`zidan vujudga kelmaydi. U yoki bu narsa yoki tabiat ob`ektlari to`g`risida

www.arxiv.uzwww.arxiv.uztasavvurlarning bo`lishi hali ular to`g`risida tushunchadan dalolat bermaydi. Tushuncha ko`pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umumlashgani sifatida hosil bo`ladi. Maktabda o`qishning birinchi yilida bolalar atrof olam bilan tanishish o`quv kitobidan ertak va hikoyalarni o`qish, tabiatdagi kuzatishlar asosida o`simlik va hayvon organizmlari to`g`risida umumiy oddiy tabi atshunoslik tushunchalarini oladilar. Kelgusi sinflarda ular tajribalar o`tkazishda, kuzatishlar, ekskursiyalar, amaliy ishlar vaqtida tabiat to`g`risida aniq tushunchalarga ega bo`ladilar. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o`qituvchi : ob`ektlarni maqsadga yo`nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi; tabiat jismlari va hodisalari to`g`risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o`zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi; ikkinchi darajali uncha muhim bo`lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo`lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgi - larini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardan foydalanishi lozim. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan: tahlil, sintez,, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish, umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyag berish kerak. Biror o`simlik, hayvon, jonsiz tabiat ob`ekti; (kompas, termometr) to`g`risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning har birini alohida ko`rib chiqish zarur. Masalan, 1—2-sinf o`quvchilarini erta gullovchi o`simliklar (binafsha, yarutka, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o`qituvchi bolalarga shu o`simliklar» ning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har bir qismning vazifasini aniqlashni, ya`ni tahlil qilishni taklif qiladi. Shundan keyin bolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya`ni sintez uslubidan foydalanish kerak. Tahlil va sintez — fikrlashning eng muhim uslubidir, uning yordamida tushunchalar shakllantiriladi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzNarsalarning ayrim elementlarini fikran ajra tish va ularni bir butunga birlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash (binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko`knorni, tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlar bilan bog`liq holda o`simliklar hayotidagi o`zgarishlarni) orqali o`tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o`simlik organlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo`yicha o`tkaziladi. Tushunchalar umumlashtirish, ya`ni umumiy xossalarga ega bo`lgan jism va hodisalarni birlashtirish jarayonida shakllanadi. Umumlashtirish, agar narsa va hodisalar muhim belgilari bo`yicha birlashtirilganda to`g`ri hisoblanadi. Masalan, «metall» tushuncha si quyidagi: jaranglash, issiqlik o`tkazish qobiliyati, chiniqish, erish (4- sinf) kabi umumiy belgilarga ega. Darslarda xilma-xil metodik uslublarni qo`llanish, amaliy ish, tajribalar, ko`rgazmali qurollardan foydalanish yangi tushunchalarni ongli o`zlashtirilishini oshiradi. O`tkazilgan amaliy ish va tajribalardan kelib chiqqan, puxta o`ylangan savollardan foydalaniladigan suhbatlar ularni mustahkamlashga yordam beradi. Shakllantirilgan tushunchalarni bolalar amalda qo`llana olishlari kerak Masalan, bolalar daryolar to`g`risidagi tushunchalarni o`zlashtirib, uning yordamida xaritadan topishlari, o`simliklarning ko`payishi to`g`risidagi tushunchani olib, undan tirik tabiat burchagida yoki maktaboldi uchastkasida qo`llanishlari kerak ob- havoni kuzatib, o`quvchilar kuzatishlar kundaligida qayd qilishga, taqqoslash va xulosalar chiqarishga (yanvar, fevralda sovuq, martda esa iliqroq) o`rganishlari kerak. Tushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki, tushuncha ayrim elementlarda tarkib topadi. Chunonchi, «tepalik» tushunchasi quyidagi elementlardan: cho`qqisi, tagi, tik yonbarirlik, yotiq yonbagirlik kabilardan tarkib topadi. Daryo tushunchasi qu yidagi unsurlarni: quyilish joyi, boshi (boshlanishi), o`zani, o`ng va chap qirg`og`i kabilarni o`z ichiga oladi. Tabiat ob`ektlari va hodisalari to`g`risida to`g`ri tushuncha hosil qilish uchun avval ular ustida kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat, jadval, xarita, sxema) qarab chiqish, o`qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan

www.arxiv.uzwww.arxiv.uztushunchani darslik bo`yicha mustahkamlash kerak. O`qituvchining maqsadga yo`nalgan ishi tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam beradi. Yakka tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish. Yakka tushunchalar - bu yoki boshqa narsalarga, hodisalarga xos bo`lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan mustahkamlansa, yakka tu shuncha esa nomlar yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa ob`ekt bo`lmaydi. O`quvchilar e`tiborini ob`ektning umumiy tushuncha bilan bog`lanishiga qaratmoq, ya`ni ob`ektning yakka xususiyatini ta`kidlamoq zarur; agar u jo`g`rofiya ob` ekti bo`lsa, unda ob`ektga fazoviy xarakteristika berish, ya`ni joylashgan o`rnini xaritadan aniqlash kerak. Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda uncha umumiy bo`lmagan tushunchalardan ancha umumiyroq, tushunchalarga olib kelish bo`yicha mashqlar katta ahamiyatga molikdir. Masalan, tur doirasidagi «bo`ri», «tulki», «yo`lbars», «sher» tushunchalari avlod doira sidagi «Yirtqichlar» tushunchasiga kiradi. Bunda farq ettiruvchi xususiyatlar (tur belgilari): junlarining rangi, tana tuzilishi, harakatlanish xususiyatlari shu hayvonlarning tashhi ko`rinishidayoq ma`lum bo`ladi. Ularning umumiy avlod doirasidagi belgisi boshqa hayvonning go`shti bilan oziqlanish qobiliyatidir. O`quvchilarni avlod doirasidagi belgilarni tur doirasidan farq qilishga o`rgatish uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarni o`zida saqlagan bo`lishi kerak. Yakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tu shunchani ochishga aloxida e`tibor berish lozim. Chu nonchi, «daryo» umumiy tushunchasini shakllantirish uchun uni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jarayonida uning muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o`qituvchi xaritadan Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq daryolarini ko`rsatishi, ya`ni yakka tushunchalar berishi va bolalardan nimalar umumiy ekanligini so`rashi mumkin. (Ularning hammasi oqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga, o`ng va chap qirg`oqlariga ega). Shu belgilar asosida «daryo» umumiy tushunchasi shakllantiriladi. Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig`ma tushunchalar ham shakllantiriladi. Ular umumiy belgilarga ega bo`lgan yakka

www.arxiv.uzwww.arxiv.uztushunchalar dan tarkib topadi. Masalan, cho`llar uchun xos o`simliklar (saksovul, qum akatsiyasi, yantoq) ni bir territoriyada bo`lishi va umumiy belgilari (uzun ildizlari, yirik barg plastinkalarining yo`qligi, tikanlarining bo`lishi) ni birlashtiradi. Tabiatshunoslik tushunchalarini samarali o`zlashtirilishini ta`minlovchi metodik sharoitlar. O`quv materialini o`quvchilar tomonidan puxta o`zlashtirmaslik hollari ham kam emas. Buning sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasida qolgan. Bu darsda yoki bir mavzu bo`yicha shakllantirilgan tushunchalar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilan bog`lanmaydi. Tushunchalarni rivojlantirishning zarur sharoiti sistemadir. Jumladan, tabiatshunoslik tushunchalarining hosil bo`lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi. Chunonchi, tabiiy ob`ektni kuzatishlar, qabul qilishni aniqlovchi mashqlar; o`qituvchining hayajonli xikoyasi qabul qilishning to`g`ri bo`lishini ta`minlaydi. O`qituvchining savollari xotiradan rasm chizish, har xil narsalarni tanib olish bo`yicha mashqlar tasavvurlarning to`g`ri bo`lishiga yordam beradi. Muammoning aniq qo`yilishi: o`qituvchi tomonidan o`quv materialini bayon qilish mantiqi; aniqlash va taqqoslash bo`yicha mashqlar; tushunchalarni bog`lovchi va rivojlantiruvchi takrorashsh sistemasi; umumlashtirishni talab qiluvchi savollar; tushunchalarni o`quv va ko`nikmalar bilan bog`lovchi savollar tushunchalarning to`g`ri bo`lishini ta`min laydi. Tabiatshunoslik tushunchalari bevosita qabul qilish — kuzatishlarga asoslanib, o`rganilayotgan narsa yoki hodisa to`g`risida aniq va ravshan tasavvur hosil qilingan sharoitda to`g`ri bo`lishi mumkin. Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo`lishida ob`ektlar va ko`rgazmali materialning har xil turlari (jadvallar, sxemalar, suratlar va h) katta ahamiyatga egadir. O`quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ular ni fikrlash ishiga jalb qilmasdan turib tushunchalar ning o`zlashtirilishiga erishish mumkin emas. O`quvchilarning fikrlash faoliyatini rag`batlantirish uchun o`qituvchi mavzu va dars boshida ular oldiga muammolar qo`yadi. O`quv materialini bayon qila borib, u o`quvchilarni sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o`rtasidagi boglanishlarni

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzaniqlashga jalb qilish uchun harakat qiladi. «Jonajon o`lkaning tabiati» mavzusi misol bo`lib xizmat qilishi mumkin, unda har xil o`simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar va boshqa omillarga bog`liqligi (3-sinf), o`simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga bog`liqligi (4- sinf) ko`rsatilgan. O`quvchilarni faol fikrlashlarini tarbiyalashda o`qituvchining savollari katta rol o`ynaydi. Tabiat shunoslik darslarida darslik matnini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni umumlashtirishni talab qiluvchi savollar berish kerak. Javobda sintezni ta lab qiluvchi, tushunchalarni kengaytiruvchi savollar alohida ahamiyat kasb etadi. Quyidagi savollar misol bo`lishi mumkin: cho`lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga qurg`oqchilikka va jazirama issiqqa chidashga yordam beradi? Dasht va cho`l tabiatining o`xshashligi nimada? Nima uchun tundrada katta daraxtlar o`smaydi? va xokazolar. O`quvchilar jadvaldan foydalanib, o`simlik va hayvonlarning tashqi xususiyatlarini taqqoslaydilar, ular har xil tabiiy sharoitlarda yashashga qanday moslanganliklarini hikoya qiladi. Tushuntirish jarayonida o`qituvchi o`quvchilarning o`z ijodiy daftarlariga ko`chirib olishlari uchun doskaga oddiy sxemalarni chizishi mumkin. O`quvchilarga uyda sxemalar chizishni taklif qilish ham mumkin, kelgusi darsda esa chizilgan sxemalar kollektiv bo`lib aniqlanadi va to`ldiriladi. SHunga o`xshash ishlar o`qituvchi tomonidan oldindan ilib qo`yilgan jadvallarni to`ldirish bo`yicha ham o`tkaziladi. Jadvallar ham taqqoslash va umumlashtirish uchun sinfda (umumlashtiruvchi darslarda) hamda uyda to`ldirilishi mumkin. Solishtirma jadvallar sinfdagi amaliy ishlarda tirik tabiat burchagida hamda maktab o`quv-tajriba uchastkasida tajribalar o`tkazishda qo`llaniladi. O`qituvchi tushunchalar tarkibini bilib, ularni tashkil qiluvchi elementlar bo`yicha o`quvchilar bilimini ob`ektiv baholashi mumkin. Tushunchalarni o`zlashtirilishining qadrini bilish o`qituvchiga o`qitishning borishini fahmlashga, bilimni o`zlashtirish jarayoniga to`g`ri rahbarlik qilishga yordam beradi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzTushuncha larni ajratib o`qituvchi tegishli metodik uslublarni tanlaydi va qo`llanadi. Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish . Tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur va nutq katta rol o`ynaydi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`quvchilari nutqining to`g`ri bo`lishini kuzatib borishi kerak. Nutqni mashqlantirish uchun eng muhim materiallardan biri o`quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirish bolalarning kuzatishlariga asoslanadi. Tabiatni kuzatish jarayonida to`plangan material leksikani boyitish, jumlalar va og`zaki hikoyalar tuzish, lug`aviy mashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o`tkazish uchun xizmat qiladi. Ko`pincha kichik yoshdagi maktab o`quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar, bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba, darslik matni bilan bog`lashga qiynaladilar, o`rganilgan mavzu bo`yicha og`zaki hikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanish uchun nutqiy mashqlar ishlay turib, o`qituvchi aqliy ishning muayyan shakllariga — tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga, umumlashtirishga, fikr yuritish bo`yicha masalalar yechishga, sabab va oqibat bog`lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo`yishga tayanish kerak. Kichik yoshdagi maktab o`quvchilari ko`pincha narsalar ning, hodisalarning, faoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlar bilan borliq yoki o`quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo`yicha o`tkazish zarur. Kuzatish lar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiat hodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug`dan o`simliklarning rivojlanishi; bahorda o`simliklarning uyg`onishi) olib boriladi. Gul va uning tabiatda tovlanishini kuzatish ham o`quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o`rab olgan olamni ko`ra bilish va qabul qila olishga yordam beradi. Bularning hammasi tafakkur va nutqni rivojlanishini ta`minlovchi bazadir. Kuzatishlar jarayonida o`quvchilar narsalarning belgilarini payqashga o`rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o`quvchilari bilan parkda o`tkaziladigan kuzgi sayr vaqtida suhbat o`tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagi

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzranglarning o`zgarganini ko`radilar. Bunda ular e`tibori bir xil daraxtlarda ranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda — yuqoridagi shoxlarda o`zgarganligiga, siren va ligustrum kabi o`simliklarda barglarning o`zgarmay yashil holda qolganligiga qaratiladi. Shu sayrning o`zida bolalarga o`simliklarning o`lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog`liq bo`lgan narsalarning belgi larini ajratish bo`yicha topshiriqlar berish mumkin. Tabiiy material bilan ish olib borilganda taqqoslashga, tafakkurning rivojlanuvchi mantiqiga alohida ahamiyat beriladi. Bu uslubning muhimligini hisobga olib, uni to`laroq qarab chiqishga to`g`ri keladi. Taqqoslash — bu narsa va hodisalar o`rtasidagi o`xshashlik va tafovut belgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash — aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslash jarayoni murakkab va o`z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladi. O`quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhim bo`lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo`lishi mumkin, chunki faqat muhim belgilar bo`yicha taqqoslash mumkin bo`ladi. Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur: Faqat bir-biriga daxlli bo`lgan narsa va hodisalarni, ya`ni ular o`rtasida o`xshashlik yoki tafovut bo`lganligini (archa va qarag`ay, zarang va chinor, aka - tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak. Taqqoslash maqsadga yo`nalgan holda (masalan, bo`ri va it, it va mushuk) bo`lishi. Taqqoslash fa qat tashqi belgilari bo`yichagina emas, balki xarakteri va keltiradigan foydasi bo`yicha ham bo`lishi mumkin. Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak. Mashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. Keyin uch, to`rt va hatto ko`proq sondagi ob`ektlarni taqqoslash mumkin bo`ladi. Taqqoslashni hammadan ko`ra bir-biriga qarama-qarshi qo`yishdan boshlash qulay (qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan belgilargina emas, balki o`xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uzMaktaboldi uchastkasidagi gulzorda o`suvchi o`simliklarni poyasi, barglari, gullari, mevalari bo`yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb etib boradi. Taqqoslash yordamida o`qituvchi o`quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko`rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o`rtasidagi boglanishlarni ochib berishi mumkin. Tahlil — bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo`lish, o`xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g`alla o`simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo`ladi. Ammo bu belgilarning o`xshashligida, masalan, bug`doy va makkajo`xorida farqlar ham bor. Sintez — bu bog`lanishlar o`rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g`alla o`simliklarining ildizlari ko`pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi kovak—poxol cho`p, bargi ensiz va uzun, mevasi— don). Fikrlash natijasida ilgari ko`rilmagan yangi bog`lanishlarni o`rnatsa bo`ladi. Tafakkur jarayonida o`quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog`lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo`llanadi. Aqliy operatsiyalar vositasida u o`xshash va farq qiluvchi narsalarni taqqoslaydi va guruhlaydi. Foydalanilgan adabiyotlar:

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz 1.Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o`qitish. 3-sinf. T., 2003. 2. Belskaya Ye.M., Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o`qitish. 4-sinf. T., 2003. 3. Grigoryans A.G. Tabiatshunoslikni o`qitish. T., 1992. 4. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (1-sinf darsligi). T., 2006. 5. Grigoryans A.G. Atrofimizdagi olam. (2-sinf darsligi). T., 2005. 6. Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (3-sinf darsligi). T., 2005. 7. Grigoryans A.G. va boshqalar. Tabiatshunoslik (4-sinf darsligi). T., 2003. 8. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi. T., 2005. 9. http://ziyonet.uz

Похожие

Boshlang`ich sinf o’quvchilarida tabiatshunoslikka doir tasavvur va tushunchalarini shakllantirishning metodik asoslari

Z.M.Boburninng tabiatshunoslikka oid qarashlari

Tabiatshunoslik o`quv materiallarining mazmuni

Boshlang'ich sinf o'quvchilarining tabiatshunoslik__2

Darsdan va sinfdan tashqari mashg`ulotlar