Z.M.Boburninng tabiatshunoslikka oid qarashlari - Ботаника - Рефераты

Z.M.Boburninng tabiatshunoslikka oid qarashlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2095.5 KB

www.arxiv.uz Z.M.Boburninng tabiatshunoslikka oid qarashlari Insoniyatning shakllanishi va rivojlanishining butun tarixi tabiiy muhit bilan o`zaro chambarchas bog`liqda o`tgan. Bu ma`lumotlarni tushunish inson ongining shakllanishida muhim rol o`ynagan. Qadimgi odamning atrof-muhit haqidagi fahmlashi ilmiy xarakterda bo`lmagan va doimo anglab yetilmagan, ammo vaqt o`tishi bilan aynan ular ekologik bilimlar to`planishida manba bo`lib xizmat qiladi. Bizga ko`plab eski yozma manbalarda hayvon va o`simliklarning turli nomlari tilga olinib qolmasdan, ularning hayot faoliyati haqidagi batafsil ma`lumotlar xabar qilinadi. Shu bilan birga bu kitoblarda katta e`tibor atrof muhit tozaligiga qaratiladi. Markaziy Osiyo planetamizning eng qadimgi siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri bo`lgan. Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan olimlar dunyo tarixi, ilmu-faniga, madaniyatiga ulkan hissa qo`shganlar. Ularning bir qator asarlari dunyo yodgorliklari sifatida so`nmas iz qoldirgan. XV asrning shunday yodgorliklaridan biri Z.M.Boburning «Boburnoma» kitobi hisoblanadi. O`zining kuchli qobiliyati bilan Bobur tarixga nafaqat sarkarda, balki hukmdor va shoir, shu bilan birga boy ilmiy merosini qoldirgan olim sifatida kirib keldi. «Boburnoma» o`zining hajmi va qiymati, materiallarning boy va rang-barangligi bo`yicha Bobur ilmiy merosida birinchi o`rinni egallaydi. Chunki bu tevarak olamni chiroyli kuzatishlar asosida tuzilgan. «Boburnoma» da O`rta Osiyo fauna va florasi, tabiati, iqlimini tasvirlashning ajoyib xususiyatlari berilgan. Bobur kuzatuvlari shunchalik aniq va obrazliki, ular o`zining mazmuni va ma`nosi jihatidan XIV- XX asrdagi mashhur Yevropa sayohatchilari ma`lumotlaridan ajralib turadi, shu bilan birgalikda ko`p holatlarda to`liq va ishonchli bayonlari bilan chet ellik sayyohlarning materialidan ustunlik qiladi. “Boburnoma”ning katta bir qismi tabiatshunoslik fanlari, xususan geografiya, biologiya, ekologiya, sistematika sohalariga bag`ishlangan bo`lib, ularni o`rganish, ilmiy izlanishlarda foydalanish va www.arxiv.uz Страница 1

www.arxiv.uz barkamol avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bobur zamonasida biologiya, ekologiya hali fan sifatida shakllanmagan bo`lsada, u o`zining asarida tabiat va undagi muvozanat, o`simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni e`zozlash haqida qimmatli fikrlar aytgan. U shunday deb yozadi: «Xost, Badaxshon shimoliy tog`lari butunlay archa bilan qoplangan, o`simliklari serob bo`lib, qiyalanib ko`tariladi. O`t o`simliklar tog`larda, tepaliklarda, vodiyda bir xil va yaxshi. Lamganota va Bajuriy tog` massivlarida ko`plab qarag`ay, piniya, eman daraxtlari o`sadi. O`tlar u yerda zich va baland. Ammo bu ahamiyatsiz o`tlar. U ot va qo`ylar uchun yaroqsiz». Qobuldan g`arbda joylashgan tog` massivini tasvirlar ekan, jumladan janubiy tog`lar xususida Bobur shunday yozadi: «Tog` va tepaliklardagi o`tlar shimoliy tog`lardagidek emas; shunday zich daraxt va archalar u yerda yo`q, ammo u yerdagi o`tlar ot va qo`ylar uchun foydali». Bir qarashda daraxt va o`simliklarning u yoki bu turini janubiy quyoshli, aksincha shimoliy soya tushgan tog` tomonlarda o`sishga moslashishi insonga qiziq tuyuladi. Biroq ushbu ekologik o`rinlarda aniq hayotiy formalarning qatnashishi yoki qatnashmasligi gullashga bog`liq bo`ladi yoki aksincha, boshqa ekologik alohida bo`lgan shakllar bilan halokatga uchrashi mumkin va nihoyat o`z navbatida mavjud boshqa turlarga ham ta`sir ko`rsatadi. Tog` tabiati haqidagi Bobur tavsiflarini aynan shu nuqtai nazardan tushunish kerak bo`ladi. Aytilgan gaplar dalilsiz bo`lmasligi uchun xuddi shu joylarda akademik N.I.Vavilov murakkab ekspeditsiya o`tkazish paytida yozgan kundaliklarini «besh qit`a» kitobidan keltirib o`tamiz. U bu o`lkalarda 4 asr keyin, ya`ni 1916- 26 yillarda bo`lgan. «Nuriston 2950-3000 metr balandlikda joylashadi. U yerda tipik o`rmon zonasi, igna barglilar dunyosi-qarag`aylar, qora qarag`ay, ular orasida abadiy yashil eman daraxtlari mavjud. O`t o`simliklar qoplamiga boy. Ajoyib har xil o`tli o`simliklar makoni....». www.arxiv.uz Страница 2

www.arxiv.uz «...Zamonaviy tabiiy-tarixiy qiyofadagi rayonlardan hisoblangan Shiberg`an hamda Balxni o`z ichiga olgan Maymana ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi xo`jaliklar uchun ajoyib yaylov va yem-xashak mahsulotlari bilan katta imkonyat yaratadi». Yuqoridagi avtorlar tomonidan ko`rsatilgan ikki ta`rifni qiyoslash natijasida ushbu joy tabiatini nechog`liq yaxshi bayon etilganligini tushuntirish qiyin emas. Z.M.Bobur o`z kitoblarida O`rta Osiyoning deyarli hamma shaharlarida bo`lgan va o`sha joylarni iqlim sharoitlari va atrof muhit tozaligi haqida tavsif bergan. U shunday yozadi: «Farg`onaning shaharlaridan biri O`sh. U yerda havo toza, oqar suvlar ko`p. Havoning musaffoligini u bog` va uzumzorlarning serobligi bilan bog`laydi. Andijon havosi namgarchilik bo`lganda, kuzda ko`pchilik bezgak bilan kasallanadi. Farg`onaning qadimiy shaharlaridan biri Xo`jakentdir. U yerda havo juda ham nam. Aytishlaricha, bu shahardan shimolda joylashgan tog`lar bilan bog`liq». Ma`lumki, inson faoliyati natijasida tabiiy muhit komponentlarining paydo bo`lishi yoki qandaydir tabiiy hodisalar u yoki bu joyda ifloslanishni keltirib chiqaradi. Muhitning ifloslanishi tabiiy sabablar natijasida paydo bo`ladi. Qadimdan ma`lumki, u yoki bu konsentratsiyada ifloslantiruvchi modda qatnashmagan joyni topib bo`lmaydi. Tabiiy muhitni ifloslantiriuvchi modda juda xilma-xil. O`zining tabiatiga ko`ra konsentratsiyalar, zaharli ta`sirlar turli noxush oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Boburning «Boburnoma» kitobida chamasi aynan shunday havoni ifloslantiruvchilar haqida gap boradi. Bobur tabiatga, uni bilishga, xususan ona yurtining o`ziga xos tabiiy xususiyatlarini anglashga muxabbati kuchli bo`lgan. U hayotdan tabiatdan zavqlangan, tabiat va jamiyat xodisalariga ilmiy tafakkur bilan ya`ni olimga xos e`tibor bilan yondashgan. Bobur “Yomonlik qilganingdan keyin ofatlardan emin bo`lmagan, chunki tabiatning jazosi aniqdir” deb yozadi (“Boburnoma”. T. 1993 y. 26 b). www.arxiv.uz Страница 3

www.arxiv.uz Asarning Markaziy Osiyo, Hindistonning quruqlikda yashovchi hayvonlari, qushlari, suv hayvonlari, o`simliklari, mevalari, gullari haqidagi boblari shu qadar maroqli yozilganki, u bugungi kunda ham o`zining ilmiy qiymatini zarracha bo`lsa ham yo`qotgani yo`q. U Hindiston tabiatini o`z mamlakati Movorounnahr tabiatiga taqqoslab quyidagilarni yozadi: “G`arib mamlakati voqi` bo`libdur, bizning viloyatlarga boqa o`zga olamdur. Tog` va daryosi jang`al va sahrosi, ......Hayvonot va nabobati, yomg`uri va yeli – barcha o`zgacha voqe bo`libdur”. (Shu kitob, 250 b). Asarda shuncha ko`p hayvonot va o`simliklar nomi, xossalari, tarqalishi keltirilganki, bularni hammasi uning tabiat bilimlarini ham chuqur egallaganligidan darak beradi. “Boburnoma”ni o`qigan har bir kishi uni tabiatni yaxshi bilgan olim yozgan, degan xulosaga keladi. Bobur qaysi viloyatda bo`lgan bo`lsa, u yerning tabiatini, o`simlik va hayvonot dunyosining xilma-xilligini ilmiy asosda tasvirlagan. Bu esa vatandoshimizning ekologik dunyoqarashi chuqur ekanligidan darak berib, o`sha davrga xos bo`lgan ekologik qarashningg ilmiy talqindagi boy materiali hisoblanadi. Shuning uchun «Boburnoma» da keltirilgan ekologiyaga oid ilmiy dunyoqarashlarni har bir o`quvchi o`qib chiqishi natijasida tabiat in`om etgan mu`jizalar, nainki hayvonot va o`simlik olami, tabiiy rusurslar, musaffo havoni e`zozlash, saqlash, himoya qilish va kelgusi avlodga yetkazishdek burchni ongli idrok qilish hissi tug`iladi. Yuqorida keltirilgan so`zlardan ko`rinib turibdiki, Bobur tabiatga, tabiat hodisalariga, atrof-muhit tozaligiga juda katta ahamiyat bergan. Shu bilan birga u tabiatshunoslikning ko`p yo`nalishlari bo`yicha ilmiy kuzatishlar ham olib borgan. «Boburnoma» asarida o`simliklarning introduksiyasi, O`rta Osiyo va Hindistondagi biologik xilma-xillik, Hindistondagi o`simliklar va hayvonlarning tasnifi, iqlimning o`simlik va hayvonlar morfologiyasiga ta`siri to`g`risida juda ko`p ma`lumotlar keltirilgan. Ammo bu ilmiy ma`lumotlar Bobur ijodini o`rganuvchi olimlarimizning nazaridan chetda qolgan. Shuning uchun Boburning www.arxiv.uz Страница 4

www.arxiv.uz tabiatshunoslik sohasidagi ilmiy qarashlarini chuqur tahlil qilish va shu asosda biologiya va ekologiya fanlarining rivojlanish tarixini boyitish va fan tarixidagi ayrim kamchiliklarni to`ldirish zarur, deb hisoblaymiz. Bunday tadqiqotlar ajdodlarimizning boy ilmiy meroslaridan, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. www.arxiv.uz Страница 5

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Babur-name. Perevod M.Salye-T.1958, s.165. 2. Babur-name. Perevod M.Salye-T.1993, s.51. 3. Babur-name. Perevod M.Salye-T.1993, s.30-31. 4. N.I.Vavilov.Pyat kontenentov.L.Izd. «Nauka» 2 izd. 1987 g. s. 46, 62. 5. www.ziyonet.uz 6. WWW.PEDAGOG.UZ 7. WWW.ECO.UZ www.arxiv.uz Страница 6

Похожие

O`quvchilarning tabiatshunoslikka doir tasavvur va tushunchalarini shakllantirish

Boshlang`ich sinf o’quvchilarida tabiatshunoslikka doir tasavvur va tushunchalarini shakllantirishning metodik asoslari

Sharq mutafakkirlarining insonni o'rab turgan tabiat bilan aloqalari haqidagi qarashlari__2

Tabiatshunoslik o’qitish metodikasi ta`limotining shakllanishi va rivojlanishi

Tabiatshunoslikni o'qitish metodikasining predmeti va vazifalari__2