Новда тузилиши ва ҳаётчанлигига асосан ўсимликларнинг вегетатив оргаиларини классификациялаш - Ботаника - Рефераты

Новда тузилиши ва ҳаётчанлигига асосан ўсимликларнинг вегетатив оргаиларини классификациялаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Новда тузилиши ва ҳаётчанлигига асосан ўсимликларнинг вегетатив оргаиларини классификациялаш Режа: 1. Новда ва поянинг тузулиши хамда шаклланиши

Барча гулли ўсимликларнинг новдалари шакл тузили-ши ва ҳаётчашшгига қараб дарахт, бута, чала бута ва ўт ўсимликларга бўлинади. Дарахг — кўп йиллик ўсимлик бўлиб, ҳаётининг бутун давомида яхши ривожланган танага эга. Тана бўйига ва энига ўсади. Тананинг шохланиши акротон, (юнон. ак-рос — уч; генос — ҳосил бўлиш) ҳаётчанлиги эса бир неча ўн йилдан, юз йилгача ва баъзан минг йилгача бўлиши мумкик. Дунёда энг кўп яшайдиган дарахт секвойя ёки мамонт дарахтидир. Бу дарахтнинг ватани Шимолий Аме-рикадаги Колифорния ярим ороли. У ердаги баъзи ма- монт дарахтларининг ёши минг йилга тенглиги аниқлан-ган. Африка ҳамда Ҳиндистоннинг тропик ўрмонларида ўсувчи баобаб дараххи ҳам шулар жумласидандир. Ер юзида ўсадиган энг баланд дарахтлар экватор атро-фидаги тропик ўрмонларда учрайди. Бу дарахтларнинг узунлиги 50—80 м ва баъзан ундан ҳам узун бўлади. Маса-лан, Австралия минтақасининг ўрмонларида ўсадиган эв-калиптларнинг узунлиги 150 м га етади. Дарахтлар ўсиш хусусиятига биноан ҳар хил: тик пояли (қарағай, терак, заранг ва бошқалар), дарахтсимон лиана (испан. лиан — чирмашмоқ) шаклида бўлади. Лиана шаклидаги дарахтлар фақатгина тропик ва сернам субтро-пик ўрмонларида учрайди. Ўрта Осиёда ўсадиган ток (уШз) дарахтсимон лианаларга киради. Тик пояли дарахтлар шох-шаббали бўлиб, ташқи қиёфа-си ҳар хил: сада, пирамида шакли шабба (масалан, туя, арча, терак), ёйиқ шабба (бақатерак, ёнғоқ, тут, чинор ва бошқалар). Ёпиқ шаббали дарахтлар Африка ва Австралия саван-наларида (якка ҳодда ўсувчи катга-кичик дарахтлар) кўпроқ учрайди. У ерларда нам озроқ, ёруғлик кўп бўлади. Шу сабабли у ерда ўсадиган дарахтларнинг шох-шаббаси кўп (масалан, соябонсимон акация — 57-расм). Австралия ва Мексика саванналарида ўсадиган брахихитон деган дарахт-нинг бўйи паст бўлиб, пояси худди бочкага ўхшашдир (58-расм). Умуман, экватордан узоқлашган сари иссиқ ва совуқ иқяимли ўрмонларда

ўсадиган тик пояли ва ёйиқ шох-шаббали дарахтларнинг бўйи паст бўлади. Ўрта Осиё тоғ-ларида ўсадиган туркистон арчаси ва писта паст бўлади, ёйиқ шох-шаббали дарахтларга мисол бўлади. 1-расм. Соябонсимон дарахт. Брахихитон дарахти. Дарахтсимон лианалар тропик ўрмонларда ўсади. Ма-салан, Осиё тропик ўрмонларида ўсадиган ротанг пальма-сининг пояси 2—4 см бўлиб, узунлиги 300 м дан ҳам ор-тиқроқдир. Улар ёруғлиққа интилиб, бир дарахтдан ик- кинчисига илмоқлари — гажаклари ёрдамида ёпишиб ўсади. Буталар — бўйи 2—3 м дан ошмайдиган, тана ва шох-чалари ёғочланган кўп йиллик сершох ўсимлик. Биринчи асосий новданинг илдиз бўйинчасидаги ухловчи куртак-ларидан ёш новдалар жуда тез ўсиб бир нечта танани ҳосил қилади. Шу хусусияти билан улар дарахтлардан фарқ қила-ди. Буталарнинг

ҳаётчанлиги ҳар хил, улар жуда кўп йил-лар давомида ўсиши мумкин. Лекин ҳар бир тананинг ўртача ёши 20—40 йилдан ошмайди (зирк, учқат, бодом, анор ва бошқалар). Буталар ер куррасининг деярли ҳамма қитьаларидаги ўрмонларда, махсус бутазорларда ҳам ўсиши мумкин. Ма-салан, тундра, Кавказ ва Ўрта Осиё тоғларида, чўл ва дарё бўйларида (рододендрон, олхўри, жийда, наъматак, жин-гил ва бошқалар). Бутача ёки чала бутача. Бутачаларнинг бўйи 50—70 см дан ошмайди. Уларда барча новда ва шохчаларнинг паст-ки қисми ёғочланган, устки қисми эса ёғочланмаган бўла-ди. Шунинг учун уларни қишда совуқ уради. Бутачалар илдизпояли (ер остки танали) олиготроф (юнон. оли-г о с — оз, кам; тр о ф е — озиқланиши), яъни уларнинг ўса-диган муҳитида озиқ моддалар кам бўлганлиги сабабли ўсимликлар бу, озиқ моддаларни кам талаб этади. Улар кўпинча Ўрта Осиёнинг шўр, тақир, қумли чўлларида, адир ва тоғ минтақаларида ўсади (масалан, чўл шувоқлари, изень, астрагал, лагохилус). Ўт ўсимликлар деб бир ўсув даврида ер устки (ўсув, генератив новдалари ва барглари) қисмлари, қишда бу-тунлай қуриб қолади1~ан ўсимликларга айтилади. Ўт ўсим-ликлар ҳаётчанлигига қараб кўпйиллик, икки йиллик ва бир йилликларга бўлинади. Кўпйиллик ўтларнинг ер устки қисми вегетация охи-рида қуриб, ўсиш куртаклари тупроқ остида қишлайди. Улар ер остидаги таналарининг ўсиш хусусиятларига қараб илдизпояли, ўқпояли ёки каудекс (лот. каудекс — тана), поя тугунакли, пиёзбошли ва бошқа шаклларда бўлиши мумкин. Каудекс ёки илдизпоя деб, поянинг ер остида туради-ган, ташқи кўриниши жиҳатидан илдиздан фарқ қилади-ган, йўғонлашиб қалин ва зич барг қолдиқлари орасида қишловчи куртаклар жойлашган қисмига айтилади. Кўпйиллик ўтларнинг аксариятида каудекс бор. Каудекс узун (чўл шувоқлари, лагохилус, қиёқўтлар ва бошқалар), калта ёки йўғон (отқулоқ, наврўзгул, гулсапсар ва бошқа-лар) баъзан горизонтал ёки ёйиқ жойлашган. Улар келиб чиқиши жиҳатидан эпигеоген (юнон. э п и — устида, юза-сида,

гео — ер; генезис — чиқиб келиш)дир. Новданинғ ер остки қисми қисқа бўғимли бўлиб, май-да қипиқчали (қўнғир ёки оч рангли) баргчалар билан қоп-ланган. Улар барвақт тушиб кетади ва ўрнида кичик чок-лар қолдиради (10-расм). Каудекс ёки иддизпоялар ҳар йили баҳорда учки ёки қўлтиқ куртагидан, кўпинча иккала куртакдан ҳам битта ёки бир нечта новдалар чиқаради. Новдалар моноподиал бўлиб, гул ва уруғ ҳосил қилгандан сўнг қурийди. Улар олдинги вегетация даврининг кузидаёқ юзага келади. Одат-да, илдизпоялар (ка-удекс)да қўшимча илдизлар ҳосил бўла-ди, улар ер остки та- нанинг ҳамма томо-нидан ўсиб чиқади. Илдизпояли ўсимликлар қариса, унинг қариган қисм-лари аста-секин нобуд бўлиб кетади. Лекин, баъзи узун илдизпояли (лагохилус, чўл шувокдари ва бошқалар) ўсим-ликларнинг йўғонлашган каудекс қксми бир қанча бўлакларга ажралади ва янги мустақил ўсимликни ҳосил қилади. Бу ҳодисага партикуляция (лот. партикула-рис — алоҳида, парча, айрим) деб аталади (11- расм). Ил-дизпоялари кўндаланг (горизонтал) ҳолатда судралиб ўса-диган ўсимликлар (буғдойиқ, ажриқ, ғумай ва бошқалар) тармокланиб жуда кўп ер остки новдалар чиқариб шу нов-далардан вегетатив кўпайиб, кагта майдонларни ишғол эта-ди ва экикларга зарар етказади. Ер устки тананинг қуриб қолиши натижасида худди "тўнгакка" ўхшаб дўппайиб турадиган ва қўшимча илдиз-лар чиқариб тупроққа зич жойлашиб, чим ҳосил қилади-ган қўпйиллик ўт ўсимликларга калта илдизпояли ёки ер остки танали ўсимликлар деб аталади. Масалан, қумли чўлларда ўсувчи илаак (Сагех рЬуяоШез), адирда ўсувчи ранг 10-расм. Ер ости новдаларда барг чокларини ҳосил бўлиши: роз — тўпбаргновда; цв — тул; лр — илдизпояда барг чокларининг кўриниши. Пиёзбош. Кўпйиллик, новдаси ривожланмасдан калта қисқарган, пиёз учида куртак ҳосил қилади-ган ўсимлик. Пиёз учи куртагидан келгуси йилда ривожланган ерус-ти новда гул ҳосил қилади. Буларда ён илдизларнинг ривожланишидан илдиз системаси ҳосил бўлади. Бу хилдаги ўсимликлар

эфимероид яъни вегетация даври қисқа ўсим-ликлар деб аталади (масалай, тоғ пиёзи — пиёз анзур, лола). Ер остки тана ёки илдиз тугу-нак. Бундай ўсимликлар уруғпал-ла пастки бандининг (гипокотиль) йўғонлашишидан (цикламен, ер совун, редиска) ёки остки ётиқ ста-лонлар (лот. сталонис — бачки)-новдадан ҳосил бўлади. Улар ер остида (картошкада) ёки ер усти-да (кольраби) вужудга келади. Икки йиллик ўсимликлар. Улар биринчи йили ўсиб, ер устки ва ер остки ўсув органлари ҳосил қилади. Иккинчи йили гуллаб, уруғ ҳосил қилиб, ҳаётини тугата-ди (сабзи, пиёз, лавлаги ва бошқалар). Бир йиллик ўтл ар ёкитерофитл ар (юнон. тер, ёз, фит — ўсимлик) — фақат бир ёз давомида яшайдиган ўсимликлар. Уларнинг ўсиши, гуллаши, уруғ ҳосил қили-ши бир ёз давомида тамом бўлади. Бир йиллик ўтлар орасида э ф и м е р (юнон. э ф и м е -р о с — бир кунли) ёки умри қисқа, яъни баҳори ўсимлик-лар бўладики, улар бир неча ҳафта ичида уруғдан ўсиб, гуллаб, уруғлайди ва шу билан ҳаётини тугатади (масалан, лола қизғалдоқ, бутгуллилар оиласининг жуда кўп вакил-лари). Баъзи бир йиллик ўт ўсимликлар ҳаётини икки тўлиқ бўлмаган вегетация давомида ўтказади (масалан, жағ-жағ 11-расм. Партикуляция.

ва бошқа бегона ўтлар). Уларнинг уруғи кузда намгарчи-лик кўп бўлган, иссиқ кунларда ўсади, қишлайди ҳамда баҳорда вегетациясини давом эттириб, гуллайди ва уруғ-лайди. Бу хилдаги ўсимликлар кузги ўсимлик дейилади. Кузги ўсимликларнинг уруғлари кузда ўсиб қишлайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари

Новда ва поя

Новда ва новдалар тизими

Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши