Moddalarning ajralishi - Ботаника - Рефераты

Moddalarning ajralishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Moddalarning ajralishi Reja: 1. Moddalar ajratishning uslublari 2. O`simliklarda maxsus ajratmalar tizimining faoliyati.

O`simliklarning passiv va faol ya`ni metabolik energiya sarflanishi bilan horadigan moddalar ajratishi jarayonlari haqida tushunchalar beriladi. O`simliklardan moddalar ajralishi jarayoni keng tarqalgan bo`lib bir xil vazifalarni bajarishi mumkin. Masalan, zararlanishdan va hujayraga infeksiya kirishidan hujayra devori himoya qiladi. Hujayra devorining o`zi esa sitoplazmadan kelayotgan polisaxaridlar va boshqa birikmalardan sintezlanadi. Shuningdek shilimshiq polisaxaridlar tufayli bir qancha organlar masalan ildiz tukchaiari changchi naychalar va boshqalar himoyalanadilar. Barglar yuzasida himoya vazifasini bajaruvchi mumli ajratmalarning ham o`simliklarning o`sishi va rivojlanishidagi ahamiyati katta. Sho`rlangan muhitlarda o`suvchi galofit o`simliklar hujayralarida ionlar nisbatining doimiyligini ham hujayralarning ajratmalari asosida faoliyat ko`rsatadigan tuz bezchalari va tuz tukchaiari taminlaydi. Avval aytib o`tganimizdek, hashorotxo`r o`simliklarda oziqning hujayra tashqarisida hazm bo`lishi ham hujayra ajratmalari-fermentlar faoliyatiga bog`liqdir. Nektarning ajralishi esa gullarning changlanishiga va boshqa hollarga sababchi bo`ladi. O`simliklar metabolizmining mahsulotlari atrof muhitga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Masalan ildiz ajratmalari tuproqning faqatgina fizik-kimyoviy xossalariga ta`sir etib qolmasdan balkim unda yashayotgan organizmlar avvalo mikrofloraga katta ta`sir qiladi. O`simliklrning hayot faoliyati natijasida har yili atmosfera havosiga 175 mln tonna uchuvchan uglevodorodlar, terpenoidlar va shu jumladan o`simliklar tomonidan ajratiladigan efir moylari ajraladi. Suv o`tlari tomonidan gidrosferaga ajratiladigan ajratmalar ular tomonidan o`zlashtirilayotgan umumiy uglerodning 20-40% qismini tashkil qiladi. Efir moylari kabi kuchli qaytarilgan uchuvchi metabolitlarning chiqarilishi o`simliklarning modda almashinuvini muvofiqlashishiga olib keladi. Evolyutsiya davomida uchuvchan moddalarning ajralishi xususiyatlarini saqlanib va mustahkamlanib borishi boshqa hollar uchun ham foydalidir. Masalan ayrim organizmlardan saqlanish yoki ayrimlarini chaqirishda ajratmalarning o`rni

beqiyosdir. Shuningdek hujayra ajratmalari tufayli atrof muhit o`simliklarini ayrimlarining o`sishi va rivojlanishini kuchayishi yoki susayishi fitogenozdagi o`simliklarning o`zaro munosabatlarini belgilaydi. O`simliklar jamoasidagi bunday kimyoviy munosabatlar allelopatiya deyiladi. Moddalar ajratishning uslublari. O`simliklarda ham xuddi hayvonlardagi kabi moddalarning ajralishi faol yoki kuchsiz bo`lishi mumkin. Modda almashinuvi mahsulotlarining konsentratsiya gradienti bo`yicha kuchsiz ajralishi eksretsiya faol ajralishi esa sekretsiya deyiladi. Sekretsiya jarayonida moddalarning faol tashiluvi ro`y berib metabolik energiya sarflanishi bilan boradi. O`simliklarda ham xuddi hayvonlardagi kabi moddalar ajralishining 3ta ya`ni merokrin, apokrin va galokrin tiplari kuzatiladi. 1. Sekretsiya`ning merokrin tipi ham ikki xil bo`ladi. Bular: a) membranalar orqali bo`ladigan hamda ionlar nasosi yoki faol tashuvchilar ishtirokida bo`ladigan ekkrin sekretsiyasi. b) granulokrin sekretsiiyasi- ajratmalarning «membranaga o`ralgan» ya`ni pufakchalar (vezikulalar) holida ajralib plazmalemmalar bilan uchrashganda yoki vakuolaga kirganda ta`sir qiladi. 2. Apokrin sekretsiyasi. Bunda ajraluvchi modda sitoplazmaning bir qismi bilan qo`shilib chiqadi. Masalan, galofit o`simliklardagi tuz ajratuvchi bezlar boshchalarining uzilib tushishi. 3. Galokrin sekretsiyasi. Bunday holda hujayradagi sekretsiya`ning o`ta faolligi tufayli butun hujayra ajratmaga aylanadi. Masalan ildiz qinchalari yuzasida shilimshiq massaning hosil bo`lishi va ildiz tukchalarining harakatlanishini yengillashtirishi. Sekretsiya jarayoni maxsus hujayralar yoki to`qimalar faoliyati tufayli ro`y beradi. Ammo shuning bilan birga sekretsiya hodisasi har bir o`simlik hujayrasi uchun xosdir. Masalan barcha hujayralarning devorida ion nasoslari (H + -pompalari va boshq.) va ikkilamchi tashiluv mexanizmlari faoliyat ko`rsatadi. O`simliklar organizmida hayvonlardan farqli o`laroq yagona sekretsiya ajratuvchi organ yo`q. Shuning uchun ham ajratma hujayraning ichida, masalan

vakuolada, maxsus zahiralovchi tuzilmalarda, masalan mumlarning yig`ilishi yoki bo`lmasa o`simlik yuzasiga chiqarilishi mumkin. Ekrin sekretsiyasining nisbatan o`rganilgan mexanizmi ionlar nasosi, avvalo H + - pompalaridir. Granulokrin yoki vezikulyar sekretsiyasining fiziologiyasi kamroq o`rganilgandir. Vezikulyar sekretsiyasning molekulyar mexanizmi o`simlik organlarida umuman o`rganilmagan. Ammo bu holatda ham Ca 2+ ionlarining zarurligi aniqlangan. Binobarin, Ca 2+ o`simlik hujayralaridagi sekretsiya jarayonlari ham xuddi hayvon hujayralaridagi kabi bo`lishi mumkin. O`simliklarda maxsus ajratmalar tizimining faoliyati. Maxsus ajratmalar ajratuvchi tuzilmalar asosan ikki xil tipda tashqi va ichki bo`ladi. Tashqi sekretor tuzilmalarga temirsimon tukchalar (trixomalar), bezchalar (tuzli, hashorotxo`r o`simliklar), nektarchilar, osmoforlar, ya`ni gulning har xil qismlarida joylashgan va ularga turli xushbuy hidlarni beruvchi bezchalar, va gidatodlar misol bo`ladi. Ichki sekretor tuzilmalarga kiruvchi-idioblastlar g`aroyib hujayralar bo`lib, ayrim moddalarning yigilishiga xizmat qiladi va boshqa hugayralardan o`zlarining o`lchamlari va k o`rinishi bilan farq qiladi. Oqsilli shira ajratuvchi hujayralarning o`ziga xos xususiyatlaridan biri bu ularda ajraluvchi oqsillarni sintezlovchi donador ER va ko`plab mitoxondriyalarning bo`lishligidir. Shuningdek ushbu hujayralarda GA faol holda bo`lishi ham oqsillarning qandlashishiga va glikoproteinlar hosil bo`lishiga olib keladi. Nektar ko`p komponentli mahsulotdir. Ammo uning asosini bir muncha o`zgargan floema shirasi tashkil qiladi. Ammo floema shirasida saxaroza ko`p bo`lsa, nektar tarkibida odatda glyukoza, fruktoza va saxaroza ko`p bo`ladi. Shuningdek kichik miqdorda bo`lsa ham nektar tarkibida K + , Na + , Ca 2+ , Mg 2+ , PO 4 3- kabi ionlar, ikki va uch karbon organik kislotalar, vitaminlar (askorbat, nikotinat kislotalari va boshq.), oqsillar, ayrim hollarda lipidlar ham uchraydi. Nektarchilardagi qandlarning miqdori nektarchilarning tipiga, o`simliklarning turiga, namlikga va haroratga qarab 7-87 % atrofida bo`lishi mumkin. Floral

nektarniklar hashorotlarning reproduktiv ko`payishi uchun zarur bo`Igan steroid gormonlar tipidagi moddalar ham bo`lishi mumkin . Nektarning chiqishiga fotosintez mahsuldorligi katta ta`sir qiladi. Nektarning ajralishi uchun shu nektarchiga yaqin bo`Igan bargga assimilyatlarning tashiluvi muhimdir.Nektarchi to`qimalarida floema shirasi tarkibidagi qandlar glyukoza, fruktoza va boshqalarga aylanadi va ularga nektarchining kraxmalidan hosil bo`Igan qandlar qo`shiladi. Nektarchidan nektarning ajralishi ular to`qimalarining jadal kislorod yutilishi bilan borib, haroratga bog`liqdir. Nektarchidan nektarning chiqishi kislorod etishmasligi, nafas olish zanjirining va oksidlanishli fosforlanishning ihgibitorlari tufayli to`xtashi yoki sekinlashishi mumkin. Noqulay muhit sharoitida nektarchi to`qimalari nektar moddalari va uning birikmalarini ham yutishi mumkin. Nektarning hosil bo`lishi va uning ajralishi jarayonlari yaxshi o`rganilmagan hol hisoblanadi. Faraz qilinadiki, uning tashiluvining birinchi xalqasi bo`lib tursimon naychalardan floema shirasining chiqishi xizmat qiladi. Nektar hosilalarining keyingi tashiluvi hujayra devorlari bo`ylab (apoplast bo`yicha) hamda plazmodesmalar orqali simplast bo`yicha bo`lishi mumkin. Yopiq urug`lilarda floral nektarchilar mezozoy erasining bur davrida hosil bo`Igan deb qaraladi. Rangli gultojibarglar va xo`shbuy hid bilan birga nektar yopiq urug`lilar gullarining chetdan changlariishidagi entomofiliya hodisasida muhim o`rin tutgan deb qaraladi. Nektarning paydo bo`lishi o`simliklar va hayvonlar evolyutsiyasida alohida o`rin tutadi. Masalan, o`simliklar gullarining rang-barangligi, changlatuvchi hashorotlarning oziqlanish apparatining o`zgarishi va ularda ma’lum bir oziqlanish rejimining paydo bo`lishi shular jumlasidandir. O`simliklar gullaridan ajraluvchi nektar bilan bir qancha umurtqasiz hayvonlar vakillari, masalan, chumolilar, arilar va boshqa hashorotlar oziqlanadilar. Nektar o`z tarkibida fitonuidlar tutgani va bakteriostatik xossasiga ega bo`lgani uchun zigota va uning hosilasini mikroorganizmlardan himoya qiladi.

Polisaxaridlarning ajralishi. O`simliklarda polisaxarid shirasini ajratuvchi maxsus tuzilmalar ham mavjud. Shira hujayra devori va plazmolemma o`rtasidagi idioblastlarda hosil bo`ladi. Ajratilayotgan polisaxarid shira nordan va neytral polisaxaridlardan tashkil topgan bo`lib xususiyatlari jihatidan pektin moddalariga nordon mukopolisaxaridlarga o`xshashdir. Suv o`tlarining shirasi sulfatlangandir. O`simliklarning barcha polisaxarid shiralari kuchli darajada suvlidir. Polisaxarid shiralarini ajratuvchi hujayralarning o`ziga xos tomonlari bu o`zlarida ko`p sonli pufakchali diktiosomalarga ega Golldji apparatining miqdorining odatdagidan ko`pligidir. Shiraning ajralishi granulokrin tipida bo`ladi. Ildiz tukchalari qinchalari hujayralarida shira avvalo hujayra devori va plazmalemma orasida yig`iladi va so`ngra hujayra devorini teshib tashqariga chiqadi. Goldji apparatining har bir vezikulasidan 30 soniyada polisaxarid ajralib turadi. Hujayralarning sekretorlik faolligi esa davriy ravishda har bir uch soatda ro`y berib to`radi. Shira-polisaxarid ajralishi davrida hujayraning o`zi vakuolaga aylana boshlaydi va oxir-oqibatda o`zlari ham shiraga aylanadi ya`ni golokrin sekretsiyasi ro`y beradi. Hujayraning polisaxaridlar tipidagi shirali ajratmalarining ahamiyati katta. Masalan, hashorotxo`r o`simliklarda ov shirasi, moxlarning arxegoniyasida esa spermatozoid laming harakatlanuvchi muhiti. Ildiz qinchalarining polisaxarid ajratmalari ildiz tukchasi yuzasini himoya qilish bilan birga ularning tuproq zarrachalari orasidagi harakatini ham yengillashtiradi. Shuningdek ushbu shirali ajratmalar o`simlik to`qimalari va uning yuzasida suv ushlab qolinishiga yordam beradi va urug`larning unishida qatnashadi ya`ni urug`lar ivitilganda ularning epidermial hujayralari shira ajratish xususiyatiga ega. O`simliklar hujayralaridan ajralgan shira tarkibida ayrim oqsillar, masalan, lektinlar ham bo`lishi mumkin. Lektinlar hujayra, to`qima va organlarni infeksiya kirishidan saqlaydi yoki ma’lum bir o`simlik uchun xos bo`Igan mikrofloraning shakllanishiga yordam beradi. Oqsillarning ajralishi. O`simliklarning oqsilli ajratmalaridan nisbatan keng ma ` lum bo`lgani bu hashorotxo`r o`simliklarning umurtqasiz hayvonlarni oziq

sifatida ajratgan hazm suyuqligidir. Ammo oqsilli ajratmalar boshqa o`simliklar barglaridan ham ajralishi mumkin. Masalan terak va tol o`simliklari barglaridan ajraluvchi shiralarning tarkibi ontogenez davomida terpenoidlardan glikoproteinlargacha o`zgarishi mumkin. Shuningdek oqsilli shira ajratuvchilarga boshoqdoshlar aleyron qavati hujayralaridan ajraluvchi shirani ham misol qilish mumkin . Proteinlar maxsus aleyron vakuolalarda yig`ilishi va ichki muhitga ajralishi mumkin. Masalan, boshoqdoshlar va dukkaklilar aleyron hujayralaridagi zahira oqsillar hamda boshoqdoshlar endospermidagi gidrolitik fermentlar. Hashorotxo`r o`simliklarda shira ajralishi azot va fosforning mavjudligiga sezgir kimyoviy retseptorlarning ishi tufayli indutsirlanadi. Boshoqdoshlar aleyron hujayralaridan shira ajralishi gibberellin gormoni nazorati ostida bo`ladi. Tuzlarning ajralishi. O`simliklarda mineral moddalarni ajralishida uch guruh sekretor hujayralar qatnashadi. 1.Galofit o`simliklarning barglari va poyalaridan tuz ajralishini ta’minlovchi bezchalar. Ushbu bezchalar galofit o`simliklrning tuzlar miqdori yuqori bo`lgan sharoitda o`sishi va rivojlanishi davomida olgan tuzlarning ajralishini taminlaydi va tuzlar bilan birgalikda ko`p miqdorda suvning ham yo`qolishiga olib keladi. Tuzlar barg va poyalarning yuzasidagi kutikulalarda yig`ilishi yoki yomg`ir suvlari bilan yuvilib ketishi mumkin. 2.O`simliklarning barglaridagi ikki qismdan ya`ni boshcha va oyoqchadan iborat, ikkita hujayradan tashkil topgan tuz ajratuvchi tukchalar. Boshcha hujayrasi vakuolasida ko`p miqdorda tuz to`planganidan so`ng u oyoqchadan uziladi (apokrin sekreujyasi) va o`simlik shu yo`l bilan ortiqcha tuzdan qutiladi. O`simlik vegetauiyasi davrida uning o`rnida bir necha marotaba yangi boshcha hosil bo`lib uzilib turadi. Tuzli tukchalar bilan juda kam miqdorda suv yo`qotiladi va u sho`rlangan tuproqlarda o`suvchi o`simliklar orasida keng tarqalgandir. 3.Hashorotxo`r o`simliklarning ionlar, suv va gidrolitik fermentlar ajratuvchi bezchalari.

Tuz ajratuvchi sistemalarning o`simlikning boshqa o`tkazuvchan tizimi bilan bevosita aloqasi yo`q. Bezchalardagi va tukchalardagi ionlar simplast bo`yicha tashiladi. Chunki, ushbu hujayralarning yon devorlari suberin va lignin bilan to`yingan bo`ladi. Tuzlarning chiqarilishi membrananing tashuvchi pompalari yoki vezikulalarning ishi tufayli ro`y beradi. Masalan limonnium o`simligining tuz bezchalarining tashqi hujayralarining plazmalemmasida xlor ionlarini tashqariga yo`naltiruvchi elektrogen nasoslari mavjud. Xlor bilan birgalikda esa natriy ionlarining ham passiv tashiluvi ro`y beradi. Xlor tashuvchi nasosning ishi esa tashqi eritmadagi tuzlar miqdori bilan boshqarilib turadi va o`simlikning tashqi tuzli sharoitga moslashishi mexanizmining ajralmas qismi hisoblanadi. Tuz yig`uvchi tukchalar boshchalarida tuzning yig`ilishi ham xuddi shunday tashqi muhitda faqatgina NaCI oshsagina ro`y beradi. Bezchalar va tukchalarga ionlarning tashiluvi orug`liktufayli boshqariladi va ATF energiyasining sarflanishi bilan boradi Terpenoidlarning ajralishi. Ushbu ikkilamchi metabolitlarning ajralishi bir hujayrali hosilalar yoki ko`p hujayrali tuzilmalar tufayli ro`y beradi. Bir hujayrali hosilalarga yog` hujayralari, sekretor idioblastlar misol bo`ladi. Ko`p hujayrali terpenoid ajratuvchilarga bez tukchalari, bezchalar, bezli epidermis, osmoforlar va boshqalar misol bo`lib terpenoidlarning asosiy qismi hujayradan tashqariga chiqariladi. Idioblastlarda esa terpenoidlar asosan vakuolalarda yig`iladi. Terpenoidlar ajratuvchi hujayralarning o`ziga xos tomonlaridan biri bu ularda silliq ER nisbatan rivojlanganligidir va ushbu tuzilma hozirgi vaqtda terpenoidlarning sintezida qatnashadi deb qaraladi. Shuningdek, terpenoidlar ajratuvchi hujayralarda nisbatan ko`p miqdorda leykoplastlar, mitoxondriyalar va yog` tomchilari uchraydi. O`simliklar tomonidan ajratiladigan efir moylari, mumlar, kauchuk va gutta terpenoid-izoprenning (C 5 H 8 ) hosilalari hisoblanadilar va auetil CoA ishtirokida turli hujayralarda sintezlanadilar. Efir moylari tarkibiga quyidagilar kiradi:

a) aldegidlar, spirtlar va alifatik terpenlar (C 10 H 6 ) va spirtlarning efirlari. Masalan, lenaleol spirti landish gullaridan ajraladi. L 1 apelsin moyida ham ko`p uchraydi. Geraniol atirgul, geran va ekvalipt gullari tarkibida ko`p uchraydi. b) uiklik terpenlar va ularning hosilalari. Masalan, limonen skipidar, tmin va ukrop moylari tarkibida ko`p uchraydi. Ikkilamchi spirt mentol perechnoy myati tarkibidagi efir moyining 70% ga yaqinini tashkil qilishi mumkin. Shuningdek pinen moddasi skipidarning asosiy qismini tashkil qiladi. Kauchuk va gutta esa izoprenning polimer hosilalaridir. Ammo ularning tarkibidagi izopren qoldiqlarining soni har xildir. Masalan, gutto tarkibida 100 dona atrofida izopren qoldig`i bo`lsa kauchuk tarkibida 500-5000 dona bo`lishi mumkin. Kauchukning asosiy manbai braziliya geveya o`simligidir. Markaziy Osiyo sharoitida kauchuk ko`k-sag`iz va tog`-sag`iz o`simliklari tarkibida ko`p bo`ladi. Ushbu o`simliklarda kauchuk ildizlarning sut ajratuvchi qismlarida yig`iladi. Gutta moddasi esa subtropik o`simlik evkomiya barglarida ko`p uchraydi. O`simliklarning ekskretor tizimlari. Yuqorida aytib o`tilganidek, ajratmalar- sekretlar (polisaxaridlar, terpenoid-lar, mumlar va boshq.) maxsus bo`shliqlarda, va sut shirali ko`rinishda yig`ilishi mumkin. Sekretor hosila-bo`shliqlar o`simlikning barcha qismlarida uchrashi mumkin. Ular avval bir-biriga qattiq yopishgan hujayralarni orasini ajralishi yoki ayrim hujayralarning erib ketishi tufayli hosil bo`lishi mumkin. Keyingi holda ajratma hujayra erib ketgunicha ajralishi mumkin deb hisoblanadi. Ushbu maxsus bo`shliqlar va sut shirali hosilalardan shiraning ajralishi faqatgina ushbu to`qimalar zararlanganda ajralganligi tufayli ular o`simliklarning ekskretor tizimlari deyiladi. O`simliklar ko`pchillk moddalarni passiv ravishda va faol tipda ya`ni metabrolik energiya sarflash orqall ajralishi mumkin. Sekreifiya jarayoni maxsus to`qimalar faoliyati tufayli bo`ladi. Ammo bu barcha hujayralar uchun xosdir. Masalan hujayra devorining shakllanishi, membrananing ion nasoslari, ikkilamchi faol tashiluv shular jitmlasidandir. O`simlik hujayrasi ajratmalari mexanizmi asosida xuddi hayvon hujayralaridagi kabi hollar yotadi. Ammo o`simliklarda yagona

ajratuvchi lizim yo`q. Ajratma moddalar o`simlik hujayrasining vakuolasida yoki maxsus hosila-joylarda yig`ilishi, ayrim hollarda esa tashqariga chiqarilishi mumkin. O`simlik ajratmalari avvalo uning o`zi uchun ya`ni ionlar gomeostazini ushlab turish uchun katta ahamiyatga ega. O`simlik ajratmalari tuproq va yer o`sti fitoitenozini shakllantirishda hamda hashorotxor o`simliklar bilan hasnorotlarning evolyutsiyasida muhim o`rin tutadi.

Похожие

Moddalarning ajralishi

O`simliklarda moddalarning uzoqqa tashiluvi

Tabiat. Tabiatda moddalarning aylanishi. Tabiat hodisalari

O‘simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari

Fotosintezning biosferadagi va xujayra metobolizmidagi о‘rni, о‘rganish uslublari