Maxsus organellalar va kiritmalar

Maxsus organellalar va kiritmalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46.5 KB

M axsus organellalar va kiritmalar Reja: 1. Mikrovorsinkalar. 2. Kipriklar. 3. Xivchinlar. 4. Fibrillalar. 5. Sitoplazma kiritmalari. 6. Gialoplazma.

Ba’zi bir hujayralar sitoplazmasida maxsus organellalar bo‘lib, ularni metaplazmatik tuzilmalar deb ataladi. Maxsus organellalarga mikrovorsinkalar, xivchinlar, kipriklar, tonofibrillalar, miofibrillalar va neyrofibrillalar kiradi. Mikrovorsinkalar. Mayda sitoplazmatik o‘simta bo‘lib, hujayraning apikal jismi yuzasida joylashgan, shakli silindirsimon, uchi yumaloq, ya’ni gumbazsimon bo‘ladi. Xar bir hujayrada bunday mikrovorsinkalarning soni 1000 taga yaqin bo‘ladi. Ularning uzunligi taxminan 1,1 mk, diametri 0,1 mkg na teng. Xar xil hujaralarda turlicha uzunlikda va turlicha sonda bo‘ladi. Ularni faqat elektron mikroskopda kuzatish mumkin. Ichak epiteliysi mikrovorsinkalari yig‘indisi so‘ruvchi jiyak yoki kutikulani hosil qiladi. Mikrovorsikalar asosan jadal ravishda so‘rishi kerak bo‘lgan organlarning epiteliy yuzalarini (ichak, buyrak kanallari yuzalarini) qoplab turadi. Me’dada parchalangan ovqat moddalari ichaklarga tushganida mikrovorsinkalar tekislanib yoziladi, natijada ularning so‘rish yuzasi 30 baravargacha kattalashadi. Ovqat moddalari qon tomirlarga so‘rilgandan keyin vorsinkalar yana o‘z holatiga qaytadi va avvalgi hajmini egallaydi. Ichak epiteliysining 1mm2 yuzasida 2*108 ta mikrovorsinka bo‘ladi. Xar qaysi mikrovorsinka ichida submikroskopik kanalchalar bor. Bu kanalchalar faqat mikrovorsinkalarning oziq moddalarni so‘rish yuzasining kengayishini ta’minlamay balki ularning o‘ziga xos “G‘ovakligini” ham ta’minlaydi. Bundan tashqari, mikrovorsinkalar bag‘rida ovqatning yetarli darajada parchalanib so‘rilishini ta’minlaydigan ayrim fermentlar bo‘lib, ular murakkab birikmalarni oddiy birikmalarga aylantiradi. Natijada yetarli darajada parchalangan ovqat hujayra membranalaridan bemalol o‘tib, qon tomirlarga tushadi. Mikrovorsinkalarning yana bir hususiyati parchalanmaydigan va organizm uchun kerak bo‘lmagan ayrim mikroorganizmlarni qonga o‘tkazmaydi, ya’ni u to‘siq (barer) vazifasini ham o‘taydi. Kiprikchalar. Tashqi ko‘rinishdan mayda tukchalarga o‘xshagan bo‘lib tebranuvchi epiteliy hujayralarning apikal jismi yuzasini qoplab turadi. Ularning soni 250-300 taga yetadi. Kiprikchalar xuddi protoplazmatik o‘simtalarga o‘xshab, tashqi tomondan hujayra apikal jismida membrana bilan qoplangan bo‘ladi.

Kiprichalar o‘ziga xos morfologik tuzilishga ega. Ularning ko‘ndalang kesimi mikroskopda ko‘rilganda markazda bir juft, periferik jismida esa 9 juft mikronaychalar borligi aniqlangan. Elektron mikroskop yordamida o‘rganilganda ular hujayra sitoplazmasining apikal jismida joylashgan bazal tanachalar bilan bevosita tutashganligi ma’lum bo‘ldi. Kiprikchalarning uzunligi bo‘ylab mikronaychalar o‘tgan bo‘lib, ular ko‘ndalang kesimining o‘lchami 200-250 A0 ni tashkil qiladi. Mikronaychalarning ikkitasi,odatda, kiprikchaning o‘rtasida, qolgan to‘qqiz jufti chekka jismida joylashgan bo‘ladi (24-rasm). Ayrim umurtqasiz va tuban hayvonlarda bazal tanachalar tolachalar hosil qilib, ular yig‘indisi epiteliy hujayra sitoplazmasining ichki jismida hilpillovchi kiprikchalar ildizini hosil qiladi. Odatda, kiprikchalar uzluksiz tez harakatlanib turadi. Kiprikchalarning asosiy vazifasi: nafas yo‘llaridagi havonii tozalab, ilitib berishdan, havo bilan kirgan yot zarrachalarni tutib qolishdan iborat. Ular uzluksiz harakatlanib turishi tufayli epiteliy yuzasiga chiqib turgan suyuq moddalar bilan bir tomonga oq adi. Jinsiy yo‘llarda esa jinsiy hujayralarning harakatini ta’minlaydi. Xivchinlar. Ayrim umurtqasiz hayvonlardan ignatanlilar, yelka oyog‘lilar va bosh skeletsizlarning ovqat hazm qilish sistemasi epiteliysini tashkil etuvchi hujayralarning apikal yuzasidan bittadan o‘simtasi bo‘lib, bu epiteliy xivchin deb yuritiladi. Yuqori tabaqalangan umurtqali hayvonlarning spermatoizodining harakat organi ham xivchinlarga kiradi. Xivchinlarning o‘ziga xos vazifasiga qaramasdan, morfologik tuziliishi kiprikchalarga o‘xshaydi. Epiteliy kiprikchalari hamda xivchinlarning ko‘ndalang kesimi elektron mikroskopda ancha yaxshi o‘rganilgan. Natijada ular tarkibida adenozintrifosfataza fermenti ko‘p bo‘lishi aniqlangan, Ma’lumki, bu ferment umurtqali hayvonlarning muskul tolalarida ko‘p uchraydi va ularning qisqarishini ta’minlaydi. Albatta, spermatozoid hujayralarning harakati faqat adenozintrifosfataza fermentiga bog‘liq bo‘lmasdan, balki boshqa kompleks ta’siriga ham bog‘liq. Masalan, sperma suyuqligi takibidagi moddalar shunday ta’sir ko‘rsatadi. Xivchinlar qaysi hayvonda, qayerida bo‘lmasin ular kiprikchalar bilan bir xil tuzilgan bo‘ladi.

Tonofibrillalar epiteliy hujayrasi sitoplazmasining tabaqalanishi jarayonida hosil bo‘ladigan o‘ziga xos element. Xar bir tonofibrillaning diametri 60-150 Ao ga teng bo‘lib, juda mayda keratindan tashkil topgan tonofilament, ya’ni protonofibrilla tolachalaridan iborat. Xozirgi zamon tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, tonofibrillalar yonma-yon turgan hujayralar membranasiga tutashib turadi, lekin bir hujayradan ikkinchi bir hujayra sitoplazmasiga o‘tmaydi. U epiteliy hujayrasi va to‘qimani mustaxkamlashda aktiv ishtirok etadi. Miofibrillalar- qisqaruvchi apparat asosan muskul to‘qimasi xarakatini ta’minlaydi. Fibrillalar qisqarish-bo‘shashish hususiyatiga ega. Ularning morfologik tuzilishi ham bajaradigan vazifalariga moslashgan. Muskul tolachalarning qisqaruvchi apparatiga asosan miofibrillalar kiradi. Ularning uzunligi, odatda, tolasining uzunligiga teng bo‘ladi. Ko‘ndalang kesimi esa har xil umurtqali hayvonlarda turlicha bo‘lib, o‘rtacha 0,5-2 mikronga teng. Miofibrillalar o‘ziga xos fizik va kimyoviy tuzilishga ega, izchil joylashgan oq va qora disklardan tashkil topgan. Qora disk bo‘yog‘larda yaxshi bo‘yalish va ikkita nur sindirish hususiyati bilan ajralib turadi. Shuning uchun ular anizotrop disklar deyilib, A xarfi bilan belgbilanadi. Ikkinchisi - oq disklar esa yaxshi bo‘yalmay, ikki marta nur sindirish xususyatiga ega emas. Bularni izotrop disklar deyilib, I xarfi bilan belgbilanadi. Xar ikkala diskning o‘rtasidan ko‘ndalang holda chiziqqa mezofragma deyilib, M xarfi bilan belgbilanadi, izotop yoki I diskni kesib o‘tgan chiziqqa esa telofragma deyiladi va T xarfi bilan belgbilanadi. Xozirgi vaqtda bunga Z chizig‘i ham deyiladi. Bo‘shashgan xolatda turgan muskulda anizortop diskning o‘rtasida oq ish jiyakka o‘xshagan chiziq hosil bo‘lib, unga N disk deyiladi. Odatda, shu N disk o‘rtasidan mezofragma o‘tgan bo‘ladi. Miofibrillalar sarkomer qismlardan tashkil topgan. Sarkomer deb, odatda, ikkita T disklarning o‘rtasidagi miofibril qismlarga aytiladi. Xar bir sarkomerga bittadan to‘la anizotrop va ikki tomondan yarimtadan izotrop disklar kiradi. Elektron mikroskop yordamida tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, har bir miofibrillalar bir-biriga parallel holda joylashgan ingichka mayda oqsil ipchalardan, ya’ni protofibrillalardan (miofilamentlardan) tashkil topgan. Ana shu

ipchalarning biri yo‘qon, ikkinchisi ingichka bo‘ladi. Yo‘qon protofibrillalarning ko‘ndalang kesimi 100-250 Ao ga, ingichka protofibrillalarning ko‘ndalang kesimi 50-70 Ao ga teng. Yo‘qonlarining uzunligi 1,5-2 mk bo‘lsa, ingichkalarining uzunligi 2 mk ga teng miofibrillalar geksogonal tartibda joylashadi, ya’ni tashqaridan bir necha qalam yig‘indisi-to‘tami shaklida ko‘rinadi. Xar bir yo‘qon protrofibrilla 6 ta mayda protofibrillalar bilan o‘ralgan. Bu odamda taxminan 1:3 nisbatda bo‘ladi. Yo‘qon ipchalar A disk asosini tashkil etib, tarkibi miozin oqsilidan tashkil topgan, ingichka ipchalar esa I disk asosini tashkil etib, aktin oqsildan tarkib topgan. Ingichka ipchalar I diskdan boshlanib, T chizig‘i kelib tutashadi. Sarkomerlar qisqarganida aktin ipchalarning uchlari miozin ipchalarning orasiga kirib N chiziqqa yetib boradi. Binobarin, A diskning periferik jismida yo‘qon hamda ingichka ipchalar ham bo‘ladi. Xozirgi vaqtda muskul tolachalarda yuqorida aytib o‘tilgan oqsillardan tashqari, yana bir nechta boshqa oqsillar topilgan. Bularga tropomiozin bilan troponinni misol qilib keltirish mumkin. Neyrofibrillalar perikarion bo‘shliqi va o‘simta ichini to‘ldirib turadigan ingichka ipsimon o‘simta bo‘lib, kumush nitrat tuzi bilan bo‘yalgan preparatlarda yaxshi ko‘rinadi. Elektron mikroskopda aniqlanishicha, neyrofibrillalar nerv hujayrasining uzunasi bo‘ylab joylashgan bo‘lib, ko‘ndalang kesimining diametri 500 Ao ga teng. Xarakterli tomoni shundaki, neyrofibrillalar hujayraning tana jismida har tomonga yo‘nalgan, nozik chigallangan to‘rsimon shaklda joylashsa, o‘simtalarda bir-biriga nisbatan to‘qri, parallel joylashgan bo‘ladi. Tigroid modda faqat neyron perikarioni va dentritda bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda zich joylashgan neyrofibrillalar tutami hosil qilgan shaklda ko‘rinadi. Ayrim vaqtlarda esa tolachalar bir-biri bilan yopishgan bo‘lishi mumkin, bu miyaning eslab qolish hususiyatiga, fikrlash qobiliyatiga salbiy ta’sir qiladi. Keyingi vaqtlarda elektronmikroskopda tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki neyrofibrillalar to‘rsimon shaklda joylashgan ikki xil mayda tolachalardan (fibrillalardan) tarkib topgan ekan. Ulardan birinchisi diametri 60-100 Ao ga teng neyroptofibrillalar yoki neyrofilamentlar bo‘lsa, ikkinchisi-diametri 200-300 Ao ga teng neyronaycha yoki neyrotubulalardir. Bular kumush nitrat tuzi bilan bo‘yalgan

gistologik preparatlarda qo‘shilib ketib, yo‘qon miofibrillalarga o‘xshab ko‘rinadi. Tirik hujayralarda bu protofibrilllalar deyarli ko‘rinmaydi. Neyronaychalar oqsillardan tashkil topgan nozik struktura bo‘lib, faqat elektron mikroskopda yaxshi ko‘rinadi. Preparatlarni elektron mikroskop yordamida ko‘rilganda ularni fiksatorlardan o‘tkazish jarayonida neyronaychalar neyrofilamentlarga yopishib yo‘qon bir neyrofibrillalar tolasiga o‘xshab ko‘zga tashlanishi aniqlangan. Sitoplazma kiritmalari. Kiritmalar sitoplazmaning doimiy bo‘lmagan tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ular hujayra ichidagi modda almashinuvi, sekresiya va pigment hosil qilish jarayonlari davomida va fagositoz yo‘li bilan tashqi muhitdan hujayraga moddalar kirishidan hosil bo‘ladi. Mikroskop ostida kiritmalar har xil zichlikdagi granulalar yoki suyuq vakuolalar holida ko‘rinadi. Kiritmalarning kimyoviy tarkibi turlicha. Bir necha guruh kiritmalar farqlanadi. 1. Trofik kiritmalar (yog‘ tomchilari, oqsil granulalari, glikogen to‘plamlari, vitaminlar va boshqalar). 2. Sekretor kiritmalar (zimogen granulalar va boshqalar). 3. Eksretor kiritmalar (o‘t kislotasi, mochevina va boshqalar). 4. Pigment kiritmalar (gemoglobin, melanin, lipofussin va boshqalar). Oqsil kiritmalar kamdan-kam uchraydi. Misol tariqasida ba’zi bir umurtqali hayvonlar jigaridagi oqsil donalarini hamda tuxum hujayrasidagi murakkab oqsil va fosfoproteid guruxlaridan tashkil topgan plastinkalar, donachalar, disklar, duksimon shakldagi ko‘pgina sariqlik donachalarini va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Elektron mikroskopda olingan ma’lumotlarga qaraganda sariqlik tanachalari kristalsimon strukturalar hosil qilgan donachalardan va tayog‘chalardan (protein makromolekulalaridan) iborat. Ko‘pgina olimlar fikricha, sariqlik donachalari materiali ribosomalar ishtirokida donador sitoplazmatik to‘r sisternalarida hosil bo‘ladi. YOG‘ kiritmalari tomchilar shaklida hujayralarda kam uchraydi. Ba’zi bir hujayralarda esa ancha ko‘p yig‘iladi. Masalan, biriktiruvchi to‘qimaning yog‘ hujayralari sitoplazmasidagi gigant yog‘ tomchilari (yengil ekstraksiya qilinuvchi

neytral yog‘lar) bunga misol bo‘la oladi. Ingichka ichakda yog‘ surilish davrida silindirsimon hujayralarda ko‘p miqdorda neytral yog‘lar yig‘ladi. Bundan tashqari, yog‘ning to‘planishi ba’zi bir organlarning qayta rivojlanishida (bo‘qoq bezi, tuxumdonning sariq va atretik tanachalarida va boshqalarda) hamda patologikjarayon natijasida (jigar hujayralari va yurak mushaklarining yog‘ bilan to‘yinishi-yog‘ distrofiyasida) kuzatiladi. Lipoid kiritmalar neytral yog‘larga nisbatan murakkab kimyoviy tuzilishga ega bo‘lib, keyin ekstraksiya qilinadi. Ular har xil to‘qima hujayralarida uchraydi (masalan, buyrak usti bezining po‘stloq jismida, oligodenrologiya hujayrasida va boshqalarda). Elektron mikroskopik tadqiqotlar lipid tomchilarini turli shakllarda bo‘lishini ko‘rsatdi. Ayniqsa, bachadon, buyrak usti bezi po‘stloq i jismida lipid kiritmalar turli morfologik ko‘rinishda bo‘lib, ular turli kimyoviy tarkibga egadir. Lipid kiritmalar endoplazmatik to‘r elementlaridan va ribosomalardan keskin ajralib turadi. Bu kiritmalar agranulyar endoplazmatik to‘r kanalchalarida va Golji kompleksi sisternalarida yig‘ilishi kuzatilgan. Bu faktlar yuqorida keltirilgan organoidlarning lipid almashinuvidagi roliga misol bo‘ladi. Glikogen kiritmalar jigar hujayrasi sitoplazmasida, ko‘ndalang-targil mushak tolalarida oddiy mikroskop ostida yirik-yirik to‘plamlar holida ko‘rinadi. Mushak tolalaridagi glikogen energiya manbai hisoblanadi. Nerv hujayralarida Nissl moddasiga yaqin yotuvchi glikogen ham energetik vazifani bajaradi. Adabiyotlarda turli patologik holatlar glikogen miqdorning oshishini ko‘rsatuvchi dalillar ko‘p. Myuller tomonidan sekretor nerv kesilganda til va jag‘ osti bezlarining chiqaruv naylari epiteliysida glikogenning mayda va yirik granulalarining yig‘ilishi kuzatilgan. Ba’zi mualliflar glikogenni mayda donalar shaklida sukretor va nay hujayralarning bazal jismida yetilishini ta’kidlaydi. Glikogenning nozik ko‘rinishi faqat keyingi yillarda-elektron mikroskop tekshirish usullarining takomillashtirilishi natijasidagina mumkin bo‘ldi. Elektron mikroskopik tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, glikogen hujayra sitoplazmasidagi mayda elektron zich granula bo‘lib, hujayra sitoplazmasidagina emas, hatto yadroda ham uchrashi (internuklear glikogen) mumkin ekan. Glikogen

granulalarining yig‘ilishi va parchalanishi agranulyar endoplazmatik to‘r va ehtimol Golji kompleksida bo‘lishi mumkin. Hujayra va biriktiruvchi to‘qimaning hujayra oraliq strukturalarining normal hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan vitamin S buyrak usti bezlarida, hombilaning nerv hujayrasida va boshqa organlarda maxsus usul bilan ishlagandagina ko‘rish mumkin. Sekret kiritmalar bez hujayrasiga hos bo‘lib, hujayradan chiqariluvchi va organizm normal hayot kechirishi uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moddalardan tashkil topgan. Bu kiritmalar turli kimyoviy tarkibga ega bo‘ladi. Sekretor granulalar ko‘pincha elektron gomogen moddadan tashkil topgan bo‘lib, lipopretid membrana o‘ralgan. Elektron mikroskop sekretor granulalar va vakuolalarning yetilishidagi sifat o‘zgarishlarini ko‘rishga imkon beradi. Elektron mikroskopiya radioavtografiya yordamida Noytr va Leblond Golji kompleksida mukopolisaxarid tipidagi moddalar sintez bo‘lishini ko‘rsatadi. Xozirgi vaqtida polisaxaridlarning faqat Golji kompleksi kimponentlarida sintez bo‘lishi va shakllanishi ko‘pchilik tomonidan tan olingan. Sekretning yetilishi va chiqarilish davrida uning elektron zichligi o‘zgaradi. Bu o‘zgarishni sekretning shishishi yoki kondensasiyalanishi bilan tushuntirish mumkin. Sekretor kiritmalarga hujayralardan chiqishi kerak bo‘lgan katobolotik moddalar (buyrak kanalchalari hujayrasidagi mochevina va boshqalar) kiradi. Pigment kiritmalar hayvon hujayralarida turli shaklarda uchraydi. Qoramtir pigment melanin donalari yumaloq yoki tayog‘chasimon shaklda bo‘lib, ularning kattaligi har xil umurtqali hayvonlar hujayralarida 0,1 dan 6 mkm gacha bo‘ladi. Sitoplazmasida melanin granulalar ko‘p bo‘lgan hujayralar pigment huralari- melanisitlar yoki melanoforlar nomini olgan. Ular asosan himoya funksiyasini o‘taydi. Ma’lumki melanin tirozonning tirozinaza bilan oksidlanish mahsulotidir. Kimyoviy tarkibi jihatidan melanin adrenalinga simpatinga yaqin turadi. Melanositlarni elektron mikroskop ostida o‘rganish melanin donachalarini 2 qismdan: protein tanachadan va ko‘pgina mayda osmiofil granunalalardan tuzilganligini ko‘rsatdi. Ba’zi bir pigmentlar faqatgina hujayra nobud bo‘lgandan so‘ng sitoplazmadan chiqadi makrofaglar tomonidan fagositoz qilinadi. Bunday

pigmentlarga to‘qimalarda ko‘p uchraydigan sariq va kulrang pigment-lipofussin kiradi. Uning granulalari ko‘proq nerv hujayralarida, miokrad tolalarida (qarishning distrofik jarayonlarida) uchraydi. Shuning uchun bu pigmentni qarish pigmenti deb ataladi. Bu pigmen yana jigar, buyrak usti bezlari (po‘stloq jismining to‘rsimon zonasida), neyrogipofiz-pituisit hujayralarida va boshqa a’zolarda uchraydi. Buqa mushagidan ajratib olingan lipofussin o‘rtacha elektron zich amorf tayanch qismdan vaosmiofil donachalar yig‘indisidan tashkil topganligi aniqlindi. Lipofussin granulalari lipoproteid tabiatiga ega. Keyingi yillarda olib borilgan sitokimyoviy tadqiqotlar turli xil to‘qimalardagi lipofussinda fosfolipid, kislotali fosfataza va nospesifik estraza borligini ko‘rsatdi. Lipofussinga yaqin turuvchi pigmentlar sariq va qizil lipoxromlardir. Lipoxromlarning mayda tomchilari buyrak usti bezining po‘stloq jismi to‘rsimon zonasida, tuxumdon sariq tanachasining lyutein hujayrasida va urug‘don interstisial hujayralarida uchraydi. Shu guruh pigmentlarga ko‘z to‘r pardasi tayog‘chalarining kuruv purpuri tarkibida uchrovchi retinin ham kiradi. Gemoglobin parchalanishining mahsulotlari (gematoidin, gemosiderin, ferritin) fagositoz qiluvchi hujayralarda uchraydi. Gemosiderin va gemotoidin sariq va qo‘ng‘ir rangga ega. Gemosiderin retikulyar hujayralar tomonidan fagositoz qilingan (nobud bo‘layotgan) eritrosit gemoglobinidan hosil bo‘ladi. Shuning uchun retikulyar hujayra sitoplazmasida ko‘p miqdorda ferritin donachalarini ko‘rish mumkin. Eritroblastlar retikulyar hujayralarning ferritin saqlovchi jismini qamrab oladi. ferritin eritroblastlar mitoxondriyasiga kirib u yerda yo‘qoladi. Balki ferritin bu yerda tranformasiyaga uchrasa kerak, chunki hosil bo‘layotgan eritrosit elektron mikroskopda ko‘rilganda gemoglobin tarkibida ferritin ko‘rinmaydi. Ba’zi bir hujayralar sitoplazmasida maxsus kiritmalar bo‘lib, ular hujayraning qaysi to‘qimaga aloqadorligiga qarab ma’lum bir funksiyani bajaradi. Bu kiritmalarga qon donador leykositlari va siyrak biriktiruvchi to‘qimaning semiz hujayralari ichidagi granulalar misol bo‘la oladi. Neytrofil leykositlarda granulalar dumaloq yoki oval shaklga ega. Uning kattaligi 0,02 mkm dan 0,5 mkm gacha. Bazofil leykositda granulalar yumaloq yoki yirikroq - 0,3 dan 1 mkm gacha yirik

eozinofil granulalar yumaloq yoki oval shaklda bo‘lib, kattaligi 0,7 dan 1,3 mkm gacha. Elektron mikroskop ostida bunday granulalarning markaziy jismi kristalloil shakliga ega bo‘lib, konsentrik joylashgan, kattaligi 4,5 nm keladigan silindrlardan iborat. Gialoplazma (lotincha Nualoplasma-tiniq), asosiy plazma yoki matriks,sitoplazmaning organellalari va kiritmalarisiz asosiy jismi bo‘lib, u hujayraning asl ichki muxitidir. Elektron mikroskop ostida gialoplazma gomogen va mayda donador tuzilishga ega. Sitoplazmaning fizik - kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish gialoplazmaning murakkab kolloid sistema ekanligini tasdiqlaydi. Gialoplazmada turli biopolimerlar: oqsil, nuklein kislota, polisaxaridlar va boshqa moddalar bo‘ladi. Bu sistema zol (suyuk) holatdan gel holatiga yoki aksincha, gel holatga o‘tishi mumkin. Elektron mikroskopik tadqiqotlar gialoplazma tartibli joylashgan ko‘p tarkibli sistema ekanligini ko‘rsatdi. Gialoplazma tuzilmalarsiz modda ko‘rinsa ham unda fibrillyar, ipsimon oqsil molekulalar kompleksi hosil bo‘lishi yoki parchalanishi mumkin. Masalan: oqsil tubulinlarining ayrim molekulalari gialoplazmada ma’lum sharoitda naysimon strukturaga aylanishi yoki parchalanishi aniqlangan. Gialoplazmada glikolitik fermentlar, karbonsuv metabolizmi fermentlari, RNK va turli ionlar uchraydi. Gialoplazma hujayraning turli tuzilmalarini o‘zaro bog‘laydi. Hujayra uchun zarur bo‘lgan moddalarning hammasi, hususan, aminokislotalar, yog‘ kislotalari, nukleotidlar, karbonsuv, turli ionlar, ATF hujayraaning turli tuzilmalariga gialoplazma orqali yetkazib beriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Atabekova A.I, Ustinova YE I. Sitologiya rasteniy. M. kolos, 1987 2. Boykobilov T. B., Ikromov T. X. Toshkent «O’qituvchi» nashriyoti. J1980. 3. Boykobilov T. Sitologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Andijon, 1986. 4. Eshnazarov K. Sitologiya. Toshkent–2001. 5 . Grin N., Staut U., Teylar D. Biologi y a . M.Mir, T 1, 1990. 6 . Kursanov V.A., Kamarnitskiy N.A., Meyer K.I., Razdorskiy V.F., Uranov A.A.,–Botanika. «O‘qituvchi» nashriyoti 1977. 7. Mustafayev S.M., Ahmedov U.A. Botanika. T.: «Fan» nashriyoti 2006. 8. Mustafayev S.M, Botanika. Toshkent. «O‘zbekiston» 2002. 9. Q odirov E. Gistologiy a . Toshkent «O‘qituvchi», 1994.

Похожие

Xujayra tiriklikning elementar birligi

Hujayra organoidlari

Meva va urug`. Mevaning tuzilishi va tiplari

О‘zgaruvchanlik va seleksiya

Novda va poya