Kirish, botanika fani, bo`limlari va uni farmatsiya sohasidagi ahamiyat O`simlik hujayrasi. Sitoplazma - Ботаника - Рефераты

Kirish, botanika fani, bo`limlari va uni farmatsiya sohasidagi ahamiyat O`simlik hujayrasi. Sitoplazma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Tabiatda tirik organizmlar haqida tushuncha. 2. Botanikaning rivojlanish tarixi. 3. Botanika fani va uning bo`limlari haqida tushuncha. 4. O`simliklarda kechadigan fotosintez protsessi. 5. Botanika fanining dorishunoslikda ahamiyati. 6. Hujayraning kashf etilishi. 7. Hujayra nazariyasi 8. Protoplazma (sitoplazma) 9. Hujayradagi fermentlar 10. Vitaminlar

www.arxiv.uz Tirik organizmlar - tabiatning tarkibiy qismi bo`lib, tevarak atrof muhit bilan chambarchas bog`langan va o`zini yashash uchun barcha zarur sharoitni shu tabiatdan oladi. Dastlabki tirik moddalar zarrachalardan hosil bo`lgan o`simlik va hayvonlar keyinchalik turli yashash sharoitiga tushib unga moslashgan, natijada o`zgargan va tuzilishi murakkablashib borgan. Ularda yangi belgilar shakllanib borgan. Shu belgilarga ko`ra xozir o`simliklar olami hayvonot olamidan keskin farq qiladi. Masalan: umurtqali hayvonlar bilan gulli o`simliklar va boshqalar. Biroq, hujayra nixoyatda murakkab biologik asos bo`lgani uchun dastlabki tirik moddalardan, xatto eng sodda tuzilgan bir hujayrali organizmgacha bir necha yuz millionlab yil davom etadigan uzoq evolyutsion rivojlanish protsessida hosil bo`lgan. O`simliklar butun yer yuziga tarqalgan bo`lib, faqat quruqlikda emas, balki ko`l, daryo, dengiz va okeanlarda, ba`zan ancha chuqurliklarda ham o`sadi. Planetamizda, dastlabki okeanlar suvida oddiy anorganik moddalar, uglevodlar, metan va suvdan murakkab organik birikmalar hosil bo`lgan. Akademik A.I.Oparinning fikriga ko`ra, ularni ayrimlari liqildoq tomchi - koatservantlar shakliga kirgan va keyin murakkablashib, tirik modda hosil bo`lishiga asos hisoblangan. K. Linney 1767 y. dunyoni 3 qismga bo`ladi: 1. neorganik jismlar - bularga jonsiz tabiat-toshlar 2. organik dunyo - o`simliklar 3. tirik harakatlanuvchi organizmlar - hayvonlar. Botanika grek (yunon) tilidan olingan bo`lib ko`k o`t ma`nosini bildiradi. Botanika fani o`simliklarning hayotiy protsesslarini ya`ni, kelib chiqishini, ko`payishini, rivojlanishi, oziqlanishi va yer yuzida tarqalishini hamda, o`simlik organlarining ichki va tashqi tuzilishini o`rganadigan fandir. Botanika fani biologik fanning bir tarmog`i hisoblanadi. Botanika fani bir necha bo`laklarga bo`linadi. 1. O`simlik hujayrasini o`rganadigan fan sitologiya deyiladi. 2. O`simlik to`qimalarini o`rganadigan fan gistologiya deyiladi.

www.arxiv.uz 3. O`simliklarning tashqi tuzilishini o`rganadigan fan morfologiya deyiladi. Morfologiya ham grek tilidan olingan bo`lib bu shaklni o`rganadigan ilm ma`nosini bildiradi. 4. O`simliklarning ichki tuzilishini o`rganadigan fan anatomiya deyiladi. 5. O`simliklarning fiziologiyasi va bioximiyasi. Bu so`zlar ham grek tilidan olingan bo`lib fizis-tabiat, bio-xayot ma`nosini bildiradi. Bu fanlar yordamida o`simliklarning hujayrasida bo`ladigan protsessning, masalan: nafas olish, oziqlanish, fotosintez protsesslari va boshqalarni o`rganiladi. 6. O`simliklar sistematikasi. Bu so`z ham grek tilidan olingan bo`lib to`plash, yig`ish, biriktirish ma`nosini bildiradi. Bu fan o`simliklarning kelib chiqishi jihatidan bir biriga yaqinligini va shunga asoslanib yer yuzidagi o`simliklarni gruppalarga bo`lib o`rganadigan fandir. Masalan: Tur, avlod, oila, sinflarga bo`linadi. 7. Genetika fani. Bu ham grekcha so`zdan olingan bo`lib, ya`ni kelib chiqish ma`nosini bildiradi. Genetika nasl, irsiyat va o`zgaruvchanlik qonunlarini o`rganadigan fandir. 8. Geobotanika. Bu fan o`simliklarning yer yuzida tarqalishini o`rgatadi. 9. Ekologiya. Bu o`simliklarning sharoitiga moslanishi va qaysi sharoitida qanday o`simlik o`sishini o`rganadigan fandir. Botanika to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar eramizdan oldingi IV asrlarda poydo bo`lgan. Aristotelning shogirdi Teofrast (371-28 6y.) o`simliklar haqidagi ma`lumotlarni to`pladi va ularning klassifikatsiyasini yaratdi. Teofrast barcha o`simliklarni daraxt, buta, chala buta va o`t o`simlik kabi guruhlarga bo`ladi. Botanika fanini rivojlantirishda o`rta asrda yashagan va jahon fani taraqqiyotiga juda katta hissa qo`shgan buyuk olim Abu Ali ibn Sinoning xizmati kattadir. Andrea Nezalsin o`simliklar olamini avvalo 2 bo`limga yog`ochli o`simliklarga (daraxt, buta) hamda chala buta va o`t o`simliklarga bo`ldi. Ularni o`z navbatida 15 sinfga ajratdi. Sinflarga bo`lganda gul, meva, uya va undagi urug`larning sonini hamda murtak tuzilishini asos qilib oladi va 15 sinfga mox, qirqquloq, qirqbo`g`im va zamburug`larni kiritdi.

www.arxiv.uz Ingliz botanigi Djon Rey birinchi marta o`simliklar olamini sporali (yashirin nikohli) va gulli (ochiq nikohli) o`simliklarga bo`lib, gullilarni o`z navbatida bir pallalilar va ikki pallalilarga ajratdi. Djon Rey o`simliklar sistematikasiga birinchi bo`lib, «tur» terminini kiritdi. Botanikani rivojlantirishda shved olimi Karl Linney o`simliklarni tasvir etish texnikasini aniqlashni, sistematikaga binar nomenklatura, ya`ni o`simliklarni ikki nom bilan atashni, mavjud o`simliklarni ma`lum sistemaga solib, ularning sun`iy sistemasini yaratishdek buyuk ishlar qildi. O`simliklar hayvonlardan o`zining yashil beruvchi xlorofil pigmenti borligi hamda fotosintez protsessi bo`lishligi bilan farq qiladi. Biz o`zimiz uchun kerak bo`lgan barcha oziq moddalarni o`simliklardan olamiz. Shuning uchun ham biz o`simliklarsiz yashay olmaymiz. O`simliklarda yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti bo`lganligi uchun fotosintez, ya`ni assimilyatsiya protsessi bo`lib turadi. Bu protsess natijasida oddiy neorganik moddalardan murakkab organik moddalar vujudga keladi. Fotosintez protsessi bo`lishligi uchun xlorofil pigmenti, suv, karbonat angidrid va quyosh nurlari bo`lishi shart. Shulardan birontasi bo`lmasa fotosintez protsessi ham bo`lmaydi. O`simliklar yerdan suvni, havodan esa SO2 ni oladi. 6 SO2 + 6N2O + 674KK + xlorofil ____S6N12O6+6O2 O`simlik hujayrasida glukoza kraxmal aylanadi. S6N12O6+N2 O __ (S6N10O5 )n Biz nafas olganda kislorodni yutib SO2 ni chiqaramiz. O`simliklar esa fotosintez protsessida O2 ni chiqarib turadi, ya`ni o`simliklar bizni kislorod bilan ta`minlab turadi. Biz nafas olganda chiqargan SO2 dan o`simliklar fotosintez protsessida foydalaniladi. Havoda SO2 ning miqdori 0,03% dan oshmaydi. O`simliklar bir tonna SO2 ni olish uchun 5 mln. kub metr havoni tozalaydi. O`simliklar fotosintez protsessida SO2 ni oladi. Nafas olishda esa odamlarga

www.arxiv.uz o`xshash kislorodni yutadi. O`simliklar odamlarga o`xshash kechasiyu-kunduzi kislorod bilan nafas oladi. Yashil rangdagi o`simliklar yerdan olgan oziq moddasidan tashqari fotosintez protsessi natijasida o`ziga o`zi oziq modda tayyorlaydi. O`ziga o`zi oziq modda tayyorlab ovqatlanishi autotrof oziqlanish deyiladi. Autos - o`ziga o`zi ma`nosini bildiradi. Ba`zi bir o`simliklarda ildiz bo`lmaydi. Masalan: suv o`tlarda. Bu o`simliklarning oziqlanishi faqat autotrof yo`lda bo`ladi. Bakteriyalarda, zamburug`larda va gullaydigan o`simliklardan zarpechak, devpechak va shung`iya deb ataladigan o`simliklarda yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti bo`lmaydi. Shuning uchun ham bu o`simliklar o`zlariga o`zi oziq modda tayyorlay olmaydi. Bunday o`simliklar geterotrof yo`lda oziqlanadi. Geteros - o`zgalar hisobiga ma`nosini bildiradi. Geterotrof oziqlanish o`z galida 2 ga bo`linadi. 1. Parazit. 2. Saprofit Parazit oziqlanish tirik organizm hisobiga, saprofit oziqlanish o`lik organizm hisobiga bo`ladi. Farmatsevtikada botanikaning roli. Hozirgi kunda ko`pgina dori-darmonlar o`simliklardan olingani uchun botanika fanining farmatsevtikada ahamiyati nixoyatda kattadir. MDX florasi juda boy bo`lib 19000 o`simlik turini o`z ichiga oladi. Ularning orasida dorivor o`simliklar juda ko`p. So`nggi ma`lumotlarga ko`ra 159 tur yovvoyi dorivor o`simliklardan tayyorlangan dori turlari va preparatlari meditsinada ishlatiladi. Yovvoyi xolda o`sadigan dorivor o`simliklar har yili tayyorlanadi. MDX dorivor o`simliklardan olinadigan dorivor mahsulotlar farmatsevtika zavodlari va dorixonalar bosh boshqarmasini talabini qondirmaydi. Shuning uchun dorivor o`simliklarni ekish keng yo`lga qo`yilgan. Hozirgi kunda aholining dorivor o`simlik uchun talabi juda katta. Sitologiya .

www.arxiv.uz Hujayra tirik organizmning asosiy bir bo`lagi bo`lib tiriklikda bo`ladigan hamma protsesslar hujayrada bo`lib turadi. Hujayra oziqlanish, ko`payish, o`sish, nafas olish, tashqi ta`surotni sezish xususiyatiga ega. O`simlik organlari hujayradan tashkil topganligini ingliz olimi fizik Robert Guk 1665 yilda topgan. R.Guk birinchi marotaba hujayrani mikroskopda ko`rgan. U o`simlik to`qimalari hujayradan iborat ekanligini aniqlagan. R.Guk hujayra to`g`risida «Mikrografiya» deb atalgan kitobyozgan. Bu kitobda ukrop, marjon daraxti (buzina) va probkaning ichki tuzilishini ko`rsatib bergan. Mikroskopni esa Gollandiya olimi Levenguk topgan. Mikroskop: 1-okulyar, 2-ob`ektiv, 3-taglik, 4-buyum stolchasi, 5-ko`zgu, 6-makrovint Preparat tayyorlash uchun zarur asboblar: 1-tomizg`ich, 2-qisqich, 3-preparat ninasi 4-buyum oynasi, 5- qoplag`ich oyna XIX - asrning boshlarida hujayra nazariyasi paydo bo`ldi. Bu nazariyaning ko`rsatishicha har bir organizm va uning organ, to`qimalari hujayralardan tuzilgan. Hujayra esa bo`linib ko`payib turadi. XIX - asr 1834 yilda rus olimi Peterburg meditsina akademiyasining professori Goryaninov tirik organizm, albatta, hujayralardan tashkil topgan, deydi. Organik dunyo neorganik dunyodan hujayraviy tuzishi bilan farq qilishligini isbotlaydi. 1838 yilda nemis olimlari Shleyden (botanik) va Shvan (zoolog) hujayra nazariyasini ilmiy asosda tuzib chiqadi. Bu nazariyaga binoan har bir o`simlik va hayvon organlari hujayradan tuzilgan. Pomidor hujayrasining mikroskopda ko`rinishi: 1-hujayra qobig`i, 2-sitoplazma, 3-mag`iz, 4-vakuol, 5-plastida . Hujayralar bo`linib ko`payib turadi. Tiriklikka xos bo`lgan protsesslarning hammasi hujayrada bo`lib turadi. (nafas olish, oziqlanish, ko`payish va boshqalar). Fridrix Engels XIX - asrda tabiat fanida 3 ta katta kashfiyotlar bo`lganligini ko`rsatadi.

www.arxiv.uz 1. Hujayra nazariyasi. 2. Darvinning evalyutsion ta`limoti. 3. Materiyaning yo`qolmasligi. Energiya saqlash qonuni Hujayraning katta - kichikligi turlicha bo`ladi. Hujayralar odatda mayda bo`ladi. O`rta xisobda gullaydigan o`simliklar hujayralarining katta-kichikligi 10- 60mm gacha bo`ladi. Lekin yer yuzida undan ham mayda hujayralar bor. 1665 yilda Gollandiya olimi Leven Guk tabiatda ko`zga ko`rinmaydigan o`simliklarni topgan. Bu o`simliklarni bakterion deb aytaydi. Bakteriya tayoqcha ma`nosini bildiradi. U o`zining «tabiat sirlari» asarida shu bakteriyalarni tasvirlaydi. Bakteriyalarning kattaligi o`rtacha hisobda 0,5-1,0 mm gacha bo`ladi. 1898 yilda rus olimi Ivanovskiy bakteriyalardan ham mayda organizmlarni topgan. Bu organizmlarni virus deb ataydi. Viruslarning kattaligi o`rta hisobda 0,015 - 0,07 m gacha bo`ladi. Lekin o`simliklar dunyosida yirik hujayralar ham uchraydi. Bunday hujayralarni oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin. Masalan: pomidor, tarvuz, limon, apelsin, olma mevalari hujayrasida. Paxta tolasining hujayrasi 6-6,5 sm, suv o`tlardan xaraning hujayrasi 15 sm ga yetadi. O`rta dengiz suvlarida o`sadigan kaulerpa suv o`tining hujayrasining kattaligi 1 m gacha yetadi. (10-100 sm). Hujayra shakllari ham turlicha bo`ladi. Tekshirish natijasida hujayra 276 xil shakldan iborat ekanligi aniqlangan. Ularning hammasi 2 ta gruppaga bo`linadi. 1. Parenxim hujayra. 2. Prozenxim hujayra. Parenxim hujayraning bo`yi bilan eni bir-biriga tengroq yoki bo`yi enidan 4 martadan 8 martagacha kattaroq bo`ladi. Prozenxim hujayraning bo`yi enidan 10 martadan 100 martagacha katta bo`ladi. Hujayraning eng asosiy va ahamiyatli tirik qismini protoplast deb ataladi. Protoplast quyidagi qismlardan tashkil topgan: 1. Yadro 2. Protoplazma (sitoplazma) 3. Plastidlar 4. Xondriosoma.

www.arxiv.uz Bulardan tashqari hujayra po`sti, hujayra shirasi va oziqli hamda chiqindi moddalar bor. Bularning hammasini protoplast ishlab chiqaradi. Piyoz po`sti hujayrasining mikroskopda ko`rinishi: 1-hujayra qobig`i, 2-sitoplazma, 3-mag`iz, 4- vakuol Protoplazma. Protoplazma yarim suyuqlik, rangsiz, shilimshiq modda bo`lib asosan oqsildan tashkil topgan. Oqsil juda murakkab tuzilgan organik modda bo`lib S,N,O dan tuzilgan. Ba`zi bir oqsillarning tarkibida Fe,P ham uchraydi. Oqsil molekulasi juda ham murakkab tuzilgan. Bug`doyning oqsilida - S - 685, N - 1068, - 196,0-211, jo`xorining oqsilida Zein S - 736, N - 116, O - 208. Protoplazma quruq qismining 70% ni suv tashkil etadi. F. Engels hayot oqsilga bog`liq ekanligini ko`rsatib o`tadi. Oqsildan tashqari protoplazmada yog`, karbon suvlari, mineral moddalar va suv bo`ladi. Barg, poya va ildizda suvning miqdori 50-80%, urug` va quruq mevalarda esa suvning miqdori 10-15% bo`ladi. Rus olimi Lepeshkinning ko`rsatishicha shilimshiq zamburug`larning tarkibida 82,6% suv, 17,4% quruq moddalar bor. Shu quruq moddalardan 40,7% suvda eriydigan, 59,3% suvda erimaydigan. Protoplazmada reaksiya ko`proq ishqoriy bo`lib qizil lakmusni ko`kka bo`yaydi. Protoplazma 3 qavatdan tashkil topgan. 1. Eng tashqi qobig` qavati - ektoplazma 2. O`rta suyuq qavati - mezoplazma 3. Ichki qavat, ya`ni harakatsiz qavati - endoplazma. Ichki va tashqi qavati (ektoplazma va endoplazma) pardasimon bo`lib yarim o`tkazuvchanlik vazifasini bajaradi. Masalan: suvni yaxshi o`tkazadi, buyoqlarni o`tkazmaydi. Protoplazmaning o`rta qavatidagi mezoplazmada 2 xil jism uchraydi. 1. Xondriosoma. 2. Mikrosoma. Bu mikrosoma juda kichkina donacha ma`nosini bildiradi.

www.arxiv.uz Xondriosomalar yumaloq shaklda bo`ladi. Mikrosomalar esa nuqtaga o`xshaydi. Xondriosomalardan kelajakda plastidalar vujudga keladi. Mikrosomalardan esa oziqli va chiqindi moddalar hosil bo`ladi. Protoplazma hujayra ichida doimo harakatlanib turadi. Bir minutda 0,3 mm dan 10mm gacha bo`lgan masofani bosadi. Bir soatda 7 sm masofani bosadi. Protoplazmaning harakatlanishi 2 xil tipda bo`ladi. 1. Aylana harakat - vrashatelnoye dvijeniye. 2. Sochilib harakatlanish - struychatoye dvijeniye. Aylana harakatda protoplazma hujayraning aylanasi bo`yicha harakatlanadi. Sochilib harakatlanishda esa yadrodan hujayra po`stiga, hujayra po`stidan yadroga qarab harakatlanadi. Proplazmaning harakatlanishi modda almashinuvini tezlashtiradi. Hujayra proplazmasida turli reaksiyalar bo`lib turadi. Buning natijasida ko`plab organik moddalar tuziladi, va parchalanib turadi. Bu protsesslarning hammasi fermentlar ta`sirida bo`ladi. Fermentlar katalizatorlik vazifasini bajarib turadi. Fermentlar 4 gruppaga bo`linadi. 1. Achituvchi fermentlar-oksidaza. Bu fermentlar ishti-rokida hujayrada achish protsessi bo`ladi. 2. Proteaza. Bu ferment ta`sirida oqsil moddalar aminokislotalargacha parchalanadi. Bu ferment ta`sirida oqsil moddalar tiklanadi. 3. Esteraza. Bu ferment ta`sirida efir moylar spirt bilan kislotaga parchalanadi. Shu gruppaga kiruvchi Lipaza fermenti ta`sirida yog` glitserin va yog` kislotasiga parchalanadi. 4. Karbogidraza. Bu ferment ta`sirida har xil karbon suvlar parchalanadi. Bu gruppaga kiruvchi diastaza fermenti ta`sirida shakar kraxmalga aylanadi. Fermentlar faoliyati temperatura ko`tarilganda ya`ni 40-500 da ko`payadi. 500 dan yuqorida susayadi. 1000 da esa fermentlar ishdan chiqadi. Vitaminlar yunoncha Vita so`zidan olingan bo`lib, xayot degan ma`noni bildiradi. Ularni 1880 yilda rus olimi N. Lunin hamda 1912 yilda esa K. Funk kashf etganlar. Tarkibida turli - tuman organik moddalar saqlovchi vitaminlar

www.arxiv.uz fermentlar komponentlari bo`lib hujayrada katalizator rolini o`ynaydi. Organizmda vitaminlar yetishmasa modda almashinish jarayoni buziladi. Agar ular mutlaqo bo`lmasa organizmning hayotiy funksiyalari buziladi. Hozirgacha 40 ga yaqin vitaminlar aniqlangan, ularning hammasi toza xolda sanoatda ishlab chiqilmoqda va oziq-ovqat ratsionida ishlatilmoqda. Vitaminlarning nomlari yunon alfavitining bosh xarflari bilan belgilanadi. Shu sababli ularni A,V,S,D vitaminlari deb aytiladi. Vitaminlar o`simliklarning ma`lum bir qismlarida joylashadi. Masalan, B (B1, B2 ) gruppa vitaminlar ko`pincha urug` murtagi va po`stida yoki javdar, bug`doy kabi o`simliklarning yosh maysalarida bo`ladi. C vitamin na`matak, limon, qora smorodina mevalarida hamda piyoz boshlarida, E vitamini o`simlik yog`larida, bug`doy, makkajo`xori maysalarida, sitrus o`simliklari va pomidor mevasida, K vitamini chayon o`ti bargida, sabzi ildizmevasida ko`p bo`ladi. Vitaminlar fermentlarning tarkibiy qismi bo`lib, o`simlik organizmida faqat modda almashish jarayonida qatnashadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. L.I.Kursanov, N.A.Komarinsskiy. V.F.Razdorskiy, A.A.Ura-nov «O`simliklarning anatomiyasi va morfologiyasi» 1 tom Toshkent 1972. 2. V. G. Xrjanovskiy «Kurs obshey botaniki» chast 1 M. 1982 g. 3. V.A.Burigin, D.X.Jongurazov, J.K.Saidov, G.D.Mustaqimov Botanika va o`simliklar fiziologiyasi asoslari T. 1972. 4. K.Z.Zokirov, X.A.Jamolxonov. «Botanikadan ruscha-o`zbecha ensiklopediya lug`at» 1 tom 1973 y. 5. Yakovlev G.P.Chelombitko V.A. «Botanika. M, «Visshaya shkola», 1990 y. 6. Maxkamova X.F. Botanika. «O`qituvchi». T. 1995 y. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Botanika fani, bulimlari va uni farmatsiya soxasidagi axamiyati. (simlik xujayrasi. Sitoplazma

Botanika faniga kirish. O`simlik hujayralarining tuzilishi

O`simlik hujayrasi. Plastidlar. Hujayradagi oziqli moddalar, kristallar

Botaniкa faniga кirish

Botanika fanini o`qitish