Botanika fani, bulimlari va uni farmatsiya soxasidagi axamiyati. (simlik xujayrasi. Sitoplazma - Ботаника - Рефераты

Botanika fani, bulimlari va uni farmatsiya soxasidagi axamiyati. (simlik xujayrasi. Sitoplazma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Tabiatda tirik organizmlar xakida tushuncha. 2. Botanikaning rivojlanish tarixi. 3. Botanika fani va uning bulimlari xakida tushuncha. 4. (simliklarda kechadigan fotosintez protsessi. 5. Botanika fanining dorishunoslikda axamiyati. 6. xujayraning kashf etilishi. 7. xujayra nazariyasi 8. Protoplazma xsitoplazma) 9. xujayradagi fermentlar 10. Vitaminlar

www.arxiv.uz Tirik organizmlar - tabiatning tarkibiy kismi bulib, tevarak atrof muxit bilan chambarchas boglangan va uzini yashash uchun barcha zarur sharoitni shu tabiatdan oladi. Dastlabki tirik moddalar zarrachalardan xosil bulgan usimlik va xayvonlar keyinchalik turli yashash sharoitiga tushib unga moslashgan, natijada uzgargan va tuzilishi murakkablashib borgan. Ularda yangi belgilar shakllanib borgan. Shu belgilarga kura xozir usimliklar olami xayvonot olamidan keskin fark kiladi. Masalan: umurtkali xayvonlar bilan gulli usimliklar va boshkalar. Birok, xujayra nixoyatda murakkab biologik asos bulgani uchun dastlabki tirik moddalardan, xatto eng sodda tuzilgan bir xujayrali organizmgacha bir necha yuz millionlab yil davom etadigan uzok evolyutsion rivojlanish protsessida xosil bulgan. (simliklar butun yer yuziga tarkalgan bulib, fakat kuruklikda emas, balki kul, daryo, dengiz va okeanlarda, ba`zan ancha chukurliklarda xam usadi. Planetamizda, dastlabki okeanlar suvida oddiy anorganik moddalar, uglevodlar, metan va suvdan murakkab organik birikmalar xosil bulgan. Akademik A.I.Oparinning fikriga kura, ularni ayrimlari likildok tomchi - koatservantlar shakliga kirgan va keyin murakkablashib, tirik modda xosil bulishiga asos xisoblangan. K. Linney 1767 y. dunyoni 3 kismga buladi: 1. 1. neorganik jismlar - bularga jonsiz tabiat-toshlar 2. 2. organik dunyo - usimliklar 3. 3. tirik xarakatlanuvchi organizmlar - xayvonlar. Botanika grek xyunon) tilidan olingan bulib kuk ut ma`nosini bildiradi. Botanika fani usimliklarning xayotiy protsesslarini ya`ni, kelib chikishini, kupayishini, rivojlanishi, oziklanishi va yer yuzida tarkalishini xamda, usimlik organlarining ichki va tashki tuzilishini urganadigan fandir. Botanika fani biologik fanning bir tarmogi xisoblanadi. Botanika fani bir necha bulaklarga bulinadi. 1. 1. (simlik xujayrasini urganadigan fan sitologiya deyiladi.

www.arxiv.uz 2. 2. (simlik tukimalarini urganadigan fan gistologiya deyiladi. 3. 3. (simliklarning tashki tuzilishini urganadigan fan morfologiya deyiladi. Morfologiya xam grek tilidan olingan bulib bu shaklni urganadigan ilm ma`nosini bildiradi. 4. 4. (simliklarning ichki tuzilishini urganadigan fan anatomiya deyiladi. 5. 5. (simliklarning fiziologiyasi va bioximiyasi. Bu suzlar xam grek tilidan olingan bulib fizis-tabiat, bio-xayot ma`nosini bildiradi. Bu fanlar yordamida usimliklarning xujayrasida buladigan protsessning, masalan: nafas olish, oziklanish, fotosintez protsesslari va boshkalarni urganiladi. 6. 6. (simliklar sistematikasi. Bu suz xam grek tilidan olingan bulib tuplash, yigish, biriktirish ma`nosini bildiradi. Bu fan usimliklarning kelib chikishi jixatidan bir biriga yakinligini va shunga asoslanib yer yuzidagi usimliklarni gruppalarga bulib urganadigan fandir. Masalan: Tur, avlod, oila, sinflarga bulinadi. 7. 7. Genetika fani. Bu xam grekcha suzdan olingan bulib, ya`ni kelib chikish ma`nosini bildiradi. Genetika nasl, irsiyat va uzgaruvchanlik konunlarini urganadigan fandir. 8. 8. Geobotanika. Bu fan usimliklarning yer yuzida tarkalishini urgatadi. 9. 9. Ekologiya. Bu usimliklarning sharoitiga moslanishi va kaysi sharoitida kanday usimlik usishini urganadigan fandir. Botanika tugrisidagi dastlabki ma`lumotlar eramizdan oldingi IV asrlarda poydo bulgan. Aristotelning shogirdi Teofrast x371-286y.) usimliklar xakidagi ma`lumotlarni tupladi va ularning klassifikatsiyasini yaratdi. Teofrast barcha usimliklarni daraxt, buta, chala buta va ut usimlik kabi guruxlarga buladi. Botanika fanini rivojlantirishda urta asrda yashagan va jaxon fani tarakkiyotiga juda katta xissa kushgan buyuk olim Abu Ali ibn Sinoning xizmati kattadir. Andrea Nezalsin usimliklar olamini avvalo 2 bulimga yogochli usimliklarga xdaraxt, buta) xamda chala buta va ut usimliklarga buldi. Ularni uz navbatida 15 sinfga ajratdi. Sinflarga bulganda gul, meva, uya va undagi

www.arxiv.uz uruglarning sonini xamda murtak tuzilishini asos kilib oladi va 15 sinfga mox, kirkkulok, kirkbugim va zamburuglarni kiritdi. Ingliz botanigi Djon Rey birinchi marta usimliklar olamini sporali xyashirin nikoxli) va gulli xochik nikoxli) usimliklarga bulib, gullilarni uz navbatida bir pallalilar va ikki pallalilarga ajratdi. Djon Rey usimliklar sistematikasiga birinchi bulib, «tur» terminini kiritdi. Botanikani rivojlantirishda shved olimi Karl Linney usimliklarni tasvir etish texnikasini aniklashni, sistematikaga binar nomenklatura, ya`ni usimliklarni ikki nom bilan atashni, mavjud usimliklarni ma`lum sistemaga solib, ularning sun`iy sistemasini yaratishdek buyuk ishlar kildi. (simliklar xayvonlardan uzining yashil beruvchi xlorofill pigmenti borligi xamda fotosintez protsessi bulishligi bilan fark kiladi. Biz uzimiz uchun kerak bulgan barcha ozik moddalarni usimliklardan olamiz. Shuning uchun xam biz usimliklarsiz yashay olmaymiz. (simliklarda yashil rang beruvchi xlorofill pigmenti bulganligi uchun fotosintez, ya`ni assimilyatsiya protsessi bulib turadi. Bu protsess natijasida oddiy neorganik moddalardan murakkab organik moddalar vujudga keladi. Fotosintez protsessi bulishligi uchun xlorofill pigmenti, suv, karbonat angidrid va kuyosh nurlari bulishi shart. Shulardan birontasi bulmasa fotosintez protsessi xam bulmaydi. (simliklar yerdan suvni, xavodan esa SO2 ni oladi. 6 SO2 + 6N2O + 674KK + xlorofill ____S6N12O6+6O2 (simlik xujayrasida glyukoza kraxmal aylanadi. S6N12O6+N2 O __ xS6N10O5 )n Biz nafas olganda kislorodni yutib SO2 ni chikaramiz. (simliklar esa fotosintez protsessida O2 ni chikarib turadi, ya`ni usimliklar bizni kislorod bilan ta`minlab turadi. Biz nafas olganda chikargan SO2 dan usimliklar fotosintez protsessida foydalaniladi. xavoda SO2 ning mikdori 0,03% dan oshmaydi.

www.arxiv.uz (simliklar bir tonna SO2 ni olish uchun 5 mln. kub metr xavoni tozalaydi. (simliklar fotosintez protsessida SO2 ni oladi. Nafas olishda esa odamlarga uxshash kislorodni yutadi. (simliklar odamlarga uxshash kechasiyu-kunduzi kislorod bilan nafas oladi. Yashil rangdagi usimliklar yerdan olgan ozik moddasidan tashkari fotosintez protsessi natijasida uziga uzi ozik modda tayyorlaydi. (ziga uzi ozik modda tayyorlab ovkatlanishi autotrof oziklanish deyiladi. Autos - uziga uzi ma`nosini bildiradi. Ba`zi bir usimliklarda ildiz bulmaydi. Masalan: suv utlarda. Bu usimliklarning oziklanishi fakat autotrof yulda buladi. Bakteriyalarda, zamburuglarda va gullaydigan usimliklardan zarpechak, devpechak va shungiya deb ataladigan usimliklarda yashil rang beruvchi xlorofill pigmenti bulmaydi. Shuning uchun xam bu usimliklar uzlariga uzi ozik modda tayyorlay olmaydi. Bunday usimliklar geterotrof yulda oziklanadi. Geteros - uzgalar xisobiga ma`nosini bildiradi. Geterotrof oziklanish uz galida 2 ga bulinadi. 1. 1. Parazit. 2. 2. Saprofit Parazit oziklanish tirik organizm xisobiga, saprofit oziklanish ulik organizm xisobiga buladi. Farmatsevtikada botanikaning roli. xozirgi kunda kupgina dori - darmonlar usimliklardan olingani uchun botanika fanining farmatsevtikada axamiyati nixoyatda kattadir . MDX florasi juda boy bulib 19000 usimlik turini uz ichiga oladi. Ularning orasida dorivor usimliklar juda kup. Sunggi ma`lumotlarga kura 159 tur yovvoyi dorivor usimliklardan tayyorlangan dori turlari va preparatlari meditsinada ishlatiladi. Yovvoyi xolda usadigan dorivor usimliklar xar yili tayyorlanadi. MDX dorivor usimliklardan olinadigan dorivor maxsulotlar farmatsevtika zavodlari va dorixonalar bosh boshkarmasini talabini kondirmaydi. Shuning uchun

www.arxiv.uz dorivor usimliklarni ekish keng yulga kuyilgan. xozirgi kunda axolining dorivor usimlik uchun talabi juda katta.

www.arxiv.uz S I T O L O G I YA Xujayra tirik organizmning asosiy bir bulagi bulib tiriklikda buladigan xamma protsesslar xujayrada bulib turadi. xujayra oziklanish, kupayish, usish, nafas olish, tashki ta`surotni sezish xususiyatiga ega. (simlik organlari xujayradan tashkil topganligini ingliz olimi fizik Robert Guk 1665 yilda topgan. R.Guk birinchi marotaba xujayrani mikroskopda kurgan. U usimlik tukimalari xujayradan iborat ekanligini aniklagan. R.Guk xujayra tugrisida «Mikrografiya» deb atalgan kitobyozgan. Bu kitobda ukrop, marjon daraxti xbuzina) va probkaning ichki tuzilishini kursatib bergan. Mikroskopni esa Gollandiya olimi Levenguk topgan. XIX - asrning boshlarida xujayra nazariyasi paydo buldi. Bu nazariyaning kursatishicha xar bir organizm va uning organ, tukimalari xujayralardan tuzilgan. xujayra esa bulinib kupayib turadi. XIX - asr 1834 yilda rus olimi Peterburg meditsina akademiyasining professori Goryaninov tirik organizm, albatta, xujayralardan tashkil topgan, deydi. Organik dunyo neorganik dunyodan xujayraviy tuzishi bilan fark kilishligini isbotlaydi. 1838 yilda nemis olimlari Shleyden xbotanik) va Shvan xzoolog) xujayra nazariyasini ilmiy asosda tuzib chikadi. Bu nazariyaga binoan xar bir usimlik va xayvon organlari xujayradan tuzilgan. xujayralar bulinib kupayib turadi. Tiriklikka xos bulgan protsesslarning xammasi xujayrada bulib turadi. xnafas olish, oziklanish, kupayish va boshkalar). Fridrix Engels XIX - asrda tabiat fanida 3 ta katta kashfiyotlar bulganligini kursatadi. 1. 1. xujayra nazariyasi. 2. 2. Darvinning evalyutsion ta`limoti. 3. 3. Materiyaning yukolmasligi. Energiya saklash konuni Xujayraning katta - kichikligi turlicha buladi. xujayralar odatda mayda buladi. (rta xisobda gullaydigan usimliklar xujayralarining katta-kichikligi 10-60mm gacha buladi. Lekin yer yuzida undan xam mayda xujayralar bor.

www.arxiv.uz 1965 yilda Gollandiya olimi Leven Guk tabiatda kuzga kurinmaydigan usimliklarni topgan. Bu usimliklarni bakterion deb aytaydi. Bakteriya tayokcha ma`nosini bildiradi. U uzining «tabiat sirlari» asarida shu bakteriyalarni tasvirlaydi. Bakteriyalarning kattaligi urtacha xisobda 0,5-1,0 mm gacha buladi. 1898 yilda rus olimi Ivanovskiy bakteriyalardan xam mayda organizmlarni topgan. Bu organizmlarni virus deb ataydi. Viruslarning kattaligi urta xisobda 0,015 - 0,07 m gacha buladi. Lekin usimliklar dunyosida yirik xujayralar xam uchraydi. Bunday xujayralarni oddiy kuz bilan kurish mumkin. Masalan: pomidor, tarvuz, limon, apelsin, olma mevalari xujayrasida. Paxta tolasining xujayrasi 6-6,5 sm, suv utlardan xaraning xujayrasi 15 sm ga yetadi. (rta dengiz suvlarida usadigan kaulerpa suv utining xujayrasining kattaligi 1 m gacha yetadi. x10-100 sm). xujayra shakllari xam turlicha buladi. Tekshirish natijasida xujayra 76 xil shakldan iborat ekanligi aniklangan. Ularning xammasi 2 ta gruppaga bulinadi. 1. Parenxim xujayra. 2. Prozenxim xujayra. Parenxim xujayraning buyi bilan eni bir-biriga tengrok yoki buyi enidan 4 martadan 8 martagacha kattarok buladi. Prozenxim xujayraning buyi enidan 10 martadan 100 martagacha katta buladi. xujayraning eng asosiy va axamiyatli tirik kismini protoplast deb ataladi. Protoplast kuyidagi kismlardan tashkil topgan: 1. 1. Yadro 2. 2. Protoplazma xsitoplazma) 3. 3. Plastidlar 4. 4. Xondriosoma. Bulardan tashkari xujayra pusti, xujayra shirasi va ozikli xamda chikindi moddalar bor. Bularning xammasini protoplast ishlab chikaradi. PROTOPLAZMA

www.arxiv.uz Protoplazma yarim suyuklik, rangsiz, shilimshik modda bulib asosan oksildan tashkil topgan. Oksil juda murakkab tuzilgan organik modda bulib S,N,O dan tuzilgan. Ba`zi bir oksillarning tarkibida Fe,P xam uchraydi. Oksil molekulasi juda xam murakkab tuzilgan. Bugdoyning oksilida - S - 685, N - 1068, - 196,0-211, juxorining oksilida Zein S - 736, N - 116, O - 208. Protoplazma kuruk kismining 70% ni suv tashkil etadi. F. Engels xayot oksilga boglik ekanligini kursatib utadi. Oksildan tashkari protoplazmada yog, karbon suvlari, mineral moddalar va suv buladi. Barg, poya va ildizda suvning mikdori 50-80%, urug va kuruk mevalarda esa suvning mikdori 10-15% buladi. Rus olimi Lepeshkinning kursatishicha shilimshik zamburuglarning tarkibida 82,6% suv, 17,4% kuruk moddalar bor. Shu kuruk moddalardan 40,7% suvda eriydigan, 59,3% suvda erimaydigan. Protoplazmada reaksiya kuprok ishkoriy bulib kizil lakmusni kukka buyaydi. Protoplazma 3 kavatdan tashkil topgan. 1. 1. Eng tashki kobig kavati - ektoplazma 2. 2. (rta suyuk kavati - mezoplazma 3. 3. Ichki kavat, ya`ni xarakatsiz kavati - endoplazma. Ichki va tashki kavati xektoplazma va endoplazma) pardasimon bulib yarim utkazuvchanlik vazifasini bajaradi. Masalan: suvni yaxshi utkazadi, buyoklarni utkazmaydi. Protoplazmaning urta kavatidagi mezoplazmada 2 xil jism uchraydi. 1. Xondriosoma. 2. Mikrosoma. Bu mikrosoma juda kichkina donacha ma`nosini bildiradi. Xondriosomalar yumalok shaklda buladi. Mikrosomalar esa nuktaga uxshaydi. Xondriosomalardan kelajakda plastidalar vujudga keladi. Mikrosomalardan esa ozikli va chikindi moddalar xosil buladi. Protoplazma xujayra ichida doimo xarakatlanib turadi. Bir minutda 0,3 mm dan 10mm gacha bulgan masofani bosadi. Bir soatda 7 sm masofani bosadi. Protoplazmaning xarakatlanishi 2 xil tipda buladi.

www.arxiv.uz 1. 1. Aylana xarakat - vrashatelnoye dvijeniye. 2. 2. Sochilib xarakatlanish - struychatoye dvijeniye. Aylana xarakatda protoplazma xujayraning aylanasi buyicha xarakatlanadi. Sochilib xarakatlanishda esa yadrodan xujayra pustiga, xujayra pustidan yadroga karab xarakatlanadi. Proplazmaning xarakatlanishi modda almashinuvini tezlashtiradi. xujayra proplazmasida turli reaksiyalar bulib turadi. Buning natijasida kuplab organik moddalar tuziladi, va parchalanib turadi. Bu protsesslarning xammasi fermentlar ta`sirida buladi. Fermentlar katalizatorlik vazifasini bajarib turadi. Fermentlar 4 gruppaga bulinadi. 1. 1. Achituvchi fermentlar-oksidaza. Bu fermentlar ishti-rokida xujayrada achish protsessi buladi. 2. 2. Proteaza. Bu ferment ta`sirida oksil moddalar aminokislotalargacha parchalanadi. Bu ferment ta`sirida oksil moddalar tiklanadi. 3. 3. Esteraza. Bu ferment ta`sirida efir moylar spirt bilan kislotaga parchalanadi. Shu gruppaga kiruvchi Lipaza fermenti ta`sirida yog glitserin va yog kislotasiga parchalanadi. 4. 4. Karbogidraza. Bu ferment ta`sirida xar xil karbon suvlar parchalanadi. Bu gruppaga kiruvchi diastaza fermenti ta`sirida shakar kraxmalga aylanadi. Fermentlar faoliyati temperatura kutarilganda ya`ni 40-500 da kupayadi. 500 dan yukorida susayadi. 1000 da esa fermentlar ishdan chikadi. Vitaminlar yunoncha Vita suzidan olingan bulib, xayot degan ma`noni bildiradi. Ularni 1880 yilda rus olimi N. Lunin xamda 1912 yilda esa K. Funk kashf etganlar. Tarkibida turli - tuman organik moddalar saklovchi vitaminlar fermentlar komponentlari bulib xujayrada katalizator rolini uynaydi. Organizmda vitaminlar yetishmasa modda almashinish jarayoni buziladi. Agar ular mutlako bulmasa organizmning xayotiy funksiyalari buziladi. xozirgacha 40 ga yakin vitaminlar aniklangan, ularning xammasi toza xolda sanoatda ishlab chikilmokda va ozik-ovkat ratsionida ishlatilmokda. Vitaminlarning nomlari yunon alfavitining

www.arxiv.uz bosh xarflari bilan belgilanadi. Shu sababli ularni A,V,S,D vitaminlari deb aytiladi. Vitaminlar usimliklarning ma`lum bir kismlarida joylashadi. Masalan, V xV1, V2 ) gruppa vitaminlar kupincha urug murtagi va pustida yoki javdar, bugdoy kabi usimliklarning yosh maysalarida buladi. S vitamin na`matak, limon, kora smorodina mevalarida xamda piyoz boshlarida, YE vitamini usimlik yoglarida, bugdoy, makkajuxori maysalarida, sitrus usimliklari va pomidor mevasida, K vitamini chayon uti bargida, sabzi ildizmevasida kup buladi. Vitaminlar fermentlarning tarkibiy kismi bulib, usimlik organizmida fakat modda almashish jarayonida katnashadi.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. L.I.Kursanov, N.A.Komarinsskiy. V.F.Razdorskiy, A.A.Ura-nov «(simliklarning anatomiyasi va morfologiyasi» 1 tom Toshkent 1972. 2. V. G. Xrjanovskiy «Kurs obshey botaniki» chast 1 M. 1982 g. 3. V.A.Burigin, D.X.Jongurazov, J.K.Saidov, G.D.Mustakimov Botanika va usimliklar fiziologiyasi asoslari T. 1972. 4. K.Z.Zokirov, X.A.Jamolxonov. «Botanikadan ruscha-uzbecha ensiklopediya lugat» 1 tom 1973 y. 5. Yakovlev G.P.Chelombitko V.A. «Botanika. M, «Vishaya shkola», 1990 y. 6. Maxkamova X.F. Botanika. «(kituvchi». T. 1995 y. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Kirish, botanika fani, bo`limlari va uni farmatsiya sohasidagi ahamiyat O`simlik hujayrasi. Sitoplazma

Botanika faniga kirish. O`simlik hujayralarining tuzilishi

O’simliklar dunyosi. Botanika fani, uning bo’limlari, rivojlanish tarixi

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi

Botanika fanini o`qitish